Economie
ïn Moskou is geen
ei meer te krijgen
DSM en Akzo moeten aan de lijn doen
De kristallen bol van econoom Walter Kanning
Dinsdag 5 november 1991 Redactie: 023-150224 JANINE BOSMA Vormgeving: JAN KLINCE
7
Gorbatsjov: Unie aan rand van afgrond
Lange rijen voor de bakkerijen en geen ei meer te krijgen.
Dat was het straatbeeld in Moskou gisteren. Terwijl de
Moskovieten geduldig wachtten in de rij, sprak Unie-pre
sident Gorbatsjov tot de Staatsraad over „de rand van de
afgrond" waar de Unie van Soevereine Staten (USS - ex-
Sovjetunie) zich volgens hem bevindt. Hij deed een op
roep aan de acht republieken die vorige maand het eco
nomische verdrag hebben getekend, om vooral samen de
economische problemen te lijf te gaan.
De chemie kwakkelt. Na ja
ren van uitdijen let de be
drijfstak nu streng op de
calorieën. Ook de twee
grootste chemiebedrijven
van ons land, Akzo en
DSM, slanken af. In een
tweedelige serie besteedt
deze krant aandacht aan
de chemiereuzen. In het
eerste deel aandacht voor
de oorzaken van het ge-
kwakkel en het offensief
van de twee concerns om
hun marktaandeel te be
houden. In het tweede en
laatste deel worden don
derdag de verschillen tus
sen Akzo en DSM onder de
loep genomen. Want de
twee hebben in feite
slechts één ding gemeen:
dat ze nu door een dal
gaan.
OMZET EN WINST VAN DE GROTE DUITSE EN
NEDERLANDSE CHEMIECONCERNS
NETTCW
WINST -2,5'
3,8% 4,6% 3,3% 8,2%
jaaromzet x miljoen
BASF HOECHST BAYER
AKZO DSM
gegevens 1990
MOSKOU HANS GELEUNSE
PETER PRINCLE
„We zijn in de afgrond beland.
Het volk, dat weer hoop kreeg
door het mislukken van de
staatsgreep in augustus, heeft
het vertrouwen in ons verlo
ren", aldus een zichtbaar som
bere Gorbatsjov tot de Staats
raad, het hoogste bestuurscolle
ge van de USS, waarin de presi
denten van de republieken zit
ting hebben.
De president toonde zich
vooral somber over de vergaan
de economische hervormingen
die zijn collega Jeltsin van de
Russische Federatie de afgelo
pen dagen heeft afgekondigd.
Hoewel hij zei Jeltsin te steu
nen, sprak hij zijn zorg uit over
diens plannen om voor het ein
de van dit jaar de meeste prij
zen los te laten. Hij deed daar
naast een dringend beroep op
de republiek geen eigen
munteenheid in te voeren.
Alle publiciteit rond de prijs
verhogingen leidt volgens Gor
batsjov tot paniekaankopen en
hamsteren onder de bevolking.
Er moet nu snel duidelijkheid
worden verschaft over de prij
zen, anders loopt het net zo uit
de hand als in de zomer van vo
rig jaar, toen oud-premier Ry-
zjkov prijsverhogingen aankon
digde, aldus Gorbatsjov.
Terwijl de president sprak
belde de moeder van de vertaal
ster van Tlie Independent op
met de mededeling dat ze het
wachten in de rij voor eieren
had opgegeven. Het was bij de
winkel zó druk, zei ze, dat de
winkelbedienden nummers op
de handen van de wachtenden
hadden geschreven, zodat ze
zouden weten wanneer ze aan
de beurt waren. Zij kreeg num
mer 532...
De staatsbakkerijen, waar van
's ochtends vroeg tot 's avonds
laat ook al lange rijen voor de
deur staan, probeerden gisteren
de hamsterwoede een halt toe
te brengen door te verklaren dat
er „absoluut geen sprake is van
tekorten", ook al zijn de graan-
leveringen gehalveerd ten op
zichte van vorig jaar.
De Moskovieten zijn bang dat
er nog lang tekorten zullen zijn.
Gisteren gepubliceerde cijfers
tonen aan dat de graanoogst dit
jaar met 157 miljoen ton 62 mil
joen ton lager uitvalt dan in
1990.
Andere basisprodukten zoals
suiker, aardappelen en groen
ten, gaan binnenkort tot een
luxe behoren, wanneer Jeltsins
prijsliberalisering een feit
wordt. Volgens het economi
sche weekblad Commertsant
betekent dit dat de prijzen voor
suiker, aardappelen en groen
ten vijf keer duurder worden.
De huidige paniek onder de
bevolking is volgens Gorbatsjov
voor een groot deel te wijten
aan het ongeorganiseerde op
treden van de republieken sinds
de mislukte coup in augustus.
Daarna bestond hoop op het
voortbestaan van de Unie, zo
zei Gorbatsjov. Die hoop is niet
uitgekomen. „We hebben een
blik in de afgrond geworpen",
zei de president tegen de leiders
van de republieken.
De Unie-president uitte kri
tiek op Jeltsins voornemen en
kele onderdelen van het econo
mische verdrag van de Unie aan
zijn laars te lappen als de ande
re republieken zijn hervormin
gen niet willen volgen. Het eco
nomisch verdrag werd vorige
maand door acht van de twaalf
republieken getekend.
Gorbatsjov stelde dat noch de
Russische Federatie noch de
andere republieken „deze tragi
sche situatie" in hui^ eentje
kunnen oplossen.
HEEMSTEDE JANINE BOSMA
Duitsland zal binnenkort zijn
rente verlagen. Deze voorspel
ling komt niet uit de 'keuken'
van De Nederlandsche Bank.
Ook in Frankfurt, waar Bundes-
bank-havik Helmut Schlesinger
waakt over Duitslands monetai
re politiek, wordt (nog) niet ge
rept over renteverlaging. De
voorspelling komt uit de mond
van de Heemsteedse doctor in
de economie Walter Kanning.
Deze wetenschapper, verbon
den aan de Universiteit van
Amsterdam, beschikt over een
'kristallen bol': zijn theorie over
economische macht en speltheo
rie waarop hij afgelopen zomer
promoveerde.
De verklaring voor zijn voor
spelling over de Duitse - en in
het kielzog daarvan de Neder
landse - renteverlaging, is vol
gens Kanning simpel: De VS
duingen Frankfurt ertoe. Door
dat de Amerikanen de afgelo
pen maanden stelselmatig hun
rente verlaagden, kunnen Ame
rikaanse ondernemers goedko
per geld lenen om te investeren.
Daardoor worden Amerikaanse
produkten op de wereldmarkt
dus goedkoper en concurreren-
der dan Duitse produkten.
De laatste keer dat de Fed, het
bestuur van Amerika's centrale
banken, de rentetarieven ver
laagde was op 31 oktober.
Sindsdien bedraagt de Ameri
kaanse rente 5 procent. Duits
land trok in juli het belangrijk
ste rentetarief (de Lombardren
te) juist op naar 9,25 procent.
Dat gebeurde, omdat de Bonds
republiek kampt met een hoger
inflatie (4,5 procent); en volgens
financiële kringen is rentever
hoging nu eenmaal een probaat
middel om geldontwaarding
(inflatie) tegen te gaan.
Toch kan die renteverhoging
Duitsland nu lelijk opbreken, al
dus Kanning. „Duitsland krijgt
moeite met zijn export omdat
die zoveel duurder uitvalt dan
de Amerikaanse. Dat geeft de
Amerikanen economische
macht, waarmee ze de Duitsers
dwingen een stapje terug te
doen, dat wil zeggen ook de
Duitse rente te verlagen."
Tien jaar
Kanning heeft in totaal tien jaar
gewerkt aan zijn proefschrift
Économische Macht (een bijdra
ge tot de theorievorming over
economische macht). Daarin
omschrijft hij economische
macht als „de mogelijkheid
voor een groep of persoon om
AMSTERDAM LUUK SENGERS
Als de economie door een dal
gaat, gaat de chemische indu
strie mee. Wanneer er minder
auto's worden geproduceerd
(zoals nu het geval is), dan
merkt DSM dat meteen in zijn
afzet. Het Limburgse chemie
concern maakt onder meer
kunststof voor bumpers en
dashboards voor de auto-indu
strie.
Ook bij Akzo is de toekomst
enigszins bewolkt. Het chemie
concern heeft zijn personëels-
de handelingen van anderen
geheel of gedeeltelijk te bepa
len, dankzij het in bezit hebben
van schaarse middelen".
Het klinkt op het eerste ge
hoor nogal voor de hand lig
gend. Neem het geval Amerika-
Duitsland. Amerika kan het zich
permitteren de rente te verlagen
zonder bang te hoeven zijn voor
inflatie. Doordat de VS momen
teel uit hun recessie opkrabbe
len, is de groei van hun produk-
tie namelijk groter dan de groei
van hun geldhoeveelheid.
Duitsland, nog midden in de
naweeën van de eenwording en
strijdend tegen een hoge infla
tie, kan zich geen renteverlaging
permitteren, maar zal door de
omstandigheden uiteindelijk
toch worden gedwongen Ame
rika te volgen.
Kannings interpretatie van
het begrip economische macht
wordt niet onderschreven door
een aantal andere economen.
Het begrip wordt al sinds het
begin van deze eeuw als on
deugdelijk beschouwd om eco
nomische ontwikkelingen te
verklaren. Zo spreekt de beken
de econoom en Nobelprijswin
naar (1969) prof. dr. J. Tinber
gen over economische macht
als „een vormloos begrip, waar
mee we niets kunnen". Kanning
bestand in de eerste helft van
dit jaar teruggebracht met 2.300
werknemers. Worden daar de
ruim 2.600 werknemers van de
onlangs afgestoten Spaanse ve
zelfabrikant La Seda bij opge
teld, dan hebben dit jaar zelfs
5.000 mensen afscheid van Ak
zo moeten nemen. Dat wil niet
zeggen dat die mensen ook op
straat zijn gezet. De meesten
werkten in bedrijfsonderdelen
die zijn verkocht.
Van hetzelfde laken een pak
bij DSM, waar de komende drie
jaar pakweg duizend arbeids
plaatsen verloren gaan. Onge
veer 1.200 mensen in staffunc
ties worden intern verschoven
van het DSM-concem naar de
25 'business units', min of meer
erkent dat veel omschrijvingen
van het begrip door andere eco
nomen niet voldoen, en dat het
hem nogal wat jaren kostte om
een „algemene en toegankelijke
formulering" op papier te zet
ten.
Maar daarmee kun je in feite
nog niets. Wat Kanning heeft
gedaan is, zoals de subtitel van
zijn proefschrift vermeldt, dan
ook slechts een bijdrage tot de
theorievorming. „Ik wil als we
tenschapper economische
macht nader analyseren", ver
klaart Kanning. De econoom
stuitte tijdens zijn zoektocht op
de speltheorie,- die volgens hem
veel situaties beschrijft die met
economische macht te maken
hebben, Kanning combineerde
vervolgens beide begrippen.
„Daarmee heb ik materiaal aan
gedragen dat nodig was om
economische macht eindelijk
effectief te kunnen aantonen in
concrete situaties", zegt hij.
De Duits-Amerikaanse micro
economen Morgenstern en Von
Neumann maakten in 1944
voor het eerst gewag van de
speltheorie in hun boek Theory
of Games and Economie Beha
vior. De theorie gaat uit van
'spelers in een economisch
spel'. Alsof het leven een groot
monopoliespel is, kan een
zelfstandige produktiemaat-
schappijen. Daar bovenop zul
len nog eens 500 tot 600 ar
beidsplaatsen worden ge
schrapt. Ontslagen hoopt het
bedrijf daarbij zo veel mogelijk
te vermijden.
Dollarkoers
Of het wel of niet goed gaat met
de chemie, hangt in grote mate
af van de dollarkoers en de olie
prijzen. DSM is een petroche
misch bedrijf, dat olie (waarvan
de prijs in dollars wordt bere
kend) als grondstof gebruikt.
Akzo gebruikt andere grond
stoffen, bijvoorbeeld zout. De
olieprijs is voor Akzo alleen van
belang in verband met de ener-
groep of persoon met één zet
acties van anderen beïnvloeden.
Duivels rijk
De speltheorie is een hulpmid
del om economische macht aan
te tonen. Die macht zou anders
wellicht totaal over het hoofd
worden gezien, terwijl ze vol
gens Kanning toch van eminent
belang is om een bepaalde ont
wikkeling te verklaren. Een
combinatie van economische
macht en speltheorie werpt vol
gens Kanning dan ook een heel
nieuw licht op allerlei politieke
en economische gebeurtenis
sen.
Wie heeft, bijvoorbeeld, het
einde van de Koude Oorlog be
werkstelligd? Wie speltheorie en
economische macht toepast,
komt volgens de Heemsteedse
wetenschapper onherroepelijk
uit bij de Amerikaanse presi
dent Reagan, de man die de
Sovjetunie in de jaren tachtig
nog omschreef als „dat duivelse
rijk".
Kanning: „Reagans 'Star
Wars' (een afweersysteem in de
ruimte, red.), was niet zozeer
een militair als wel een econo
misch wapen. Toen hij zijn
plannen daarvoor aankondigde,
dwong hij de Sovjetunie op de
gieprijzen.
Hoewel DSM dus olie nodig
heeft, is het bedrijf in beperkte
mate afhankelijk van de dollar
koers, het concern is immers
vooral een Europees bedrijf. Ak
zo zit over de hele wereld, zodat
de prijs van de dollar in belang
rijke mate bepaalt hoe duur de
produktie van Akzo uitvalt en
hoeveel de verkoop van zijn
produkten op de wereldmarkt
(omgerekend naar guldens) op
levert.
In 1989 beleefde de chemie
een topjaar door de stabiele, la
ge olieprijs en de hoogconjunc
tuur. Maar vorig jaar kwam daar
de klad in. In de Verenigde Sta
ten werden de eerste tekenen
van recessie zichtbaar en hal
verwege het jaar joeg de Iraakse
leider Saddam Hussein de olie
prijzen omhoog, door Kuwayt
binnen te vallen.
De prijzen van de chemische
produkten bleven echter aan de
lage kant, mede doordat er vo
rig jaar een aantal chemische
fabrieken bijkwam. Van kunst
vezels en de meeste bulkpro-
dukten (standaard chemische
stoffen die in grote hoeveelhe
den worden gemaakt) wordt
dus te veel gemaakt, met als ge
volg te weinig vraag en lagere
prijzen.
Niet alle produkten die uit de
ketels van DSM en Akzo komen
zijn even gevoelig voor de ont
wikkelingen op de markt. Het
meest kwetsbaar zijn bulkpro-
dukten. Daarop wordt weinig
verdiend; de winstmarges zijn
klein en staan voortdurend on
der druk. Dat geldt veel minder
voor specialistische produkten,
zoals supersterke vezels, ge-
FOTO LEX VAN ROSSEN
knieën. Moskou moest kiezen:
of ook een Star Wars ontwikke
len of toenadering zoeken. Zo'n
systeem is natuurlijk heel erg
duur en in een land als de Sov
jetunie is het óf kanonnen óf
boter kopen. Allebei kan een
voudig niet. Als Moskou had ge
kozen voor een eigen Star Wars,
dan was de Sovjetunie destijds
al uit elkaar gespat, want een
verdere verslechtering van de
economie had het land onmid
dellijk over de rand van de af
grond geduwd. President Gor
batsjov had er toen dan ook al
les voor over om Star Wars te
voorkomen. Reagan dwong de
Sovjet-president in feite tot
toenadering."
Voorspellen
De combinatie van speltheorie
en economische macht is door
Kanning in zijn proefschrift toe
gepast ter lering achteraf. Hij
analyseerde economische ge
beurtenissen nadat die al had
den plaatsgevonden.
Of zijn theorievorming ook
voorspellende kracht heeft, bij
voorbeeld ten aanzien van de
Duitse rente, moet de tijd leren.
Kanning heeft er alle vertrou
wen in. Research tijdens zijn
proefschrift leverde hem het be
neesmiddelen en fijnchemica-
liën. Maar ook hier geldt: loopt
de economie terug, dan daalt de
afzet.
Wapenen
DSM en Akzo proberen zich te
gen de teruglopende vraag in de
chemie te wapenen door veel
verschillende produkten te ma
ken. Beide concerns dubben
over de ideale 'produktmix'.
Produkten waar ze sterk in zijn,
krijgen extra aandacht terwijl
minder hoopgevende activitei
ten worden afgestoten.
Belangrijk voor Akzo zijn de
farmacie (het concern is nu al
Europese marktleider op het ge
bied van anti-conceptiepillen),
chemische vezels, coatings (ver
ven). zout en daarvan afgeleide
produkten zoals PVC. Akzo is de
grootste zoutproducent ter we
reld.
DSM is sterk in rubber- en
plastic produkten (verpakkin
gen, Curver en Rubbermaid) en
enkele chemicaliën. Op de ve-
zelmarkt bezit het Limburgse
bedrijf een ijzersterke troef: de
schier onverwoestbare kunstve
zel Dyneema, dat onder andere
wordt gebruikt in kogelvrije ves
ten en scheepskabels.
Daarnaast slaan Akzo en DSM
de handen ineen om hun posi
tie op de markt te versterken.
Zo 'ruilen' ze binnenkort secto
ren waar de een niet sterk in is,
maar de ander wel. Akzo brengt
zijn technische kunststoffen-
sector over naar DSM. die op
zijn beurt poedercoatings (ver
ven voor onder meer witgoed
en fietsen) afstaat aan AJczo.
wijs op dat zijn methode ook
kan leiden tot voorspellingen
die de waarheid zeer dicht be
naderen.
Kanning: „Ik analyseerde on
der meer de concurrentiestrijd
tussen de commerciële zender
RTL4 en het Hilversumse om-
roep-bolwerk, die toen net in
volle hevigheid was losgebar
sten. Hoewel de werkelijkheid
zo snel ging dat ik er gaandeweg
door werd ingehaald, kloppen
mijn uitkomsten met de situatie
zoals die nu is."
Kanning ging ervan uit dat
RTl>4 economische macht heeft,
omdat zij door toetreding tot de
Nederlandse markt de gevestig
de omroepen voor het blok
plaatste. Die moesten kiezen: of
ieder voor zich vechten tegen
de 'indringer' of de handen in
een slaan en de concurrentie
aangaan.
Individueel vechten zou vol
gens het model van Kanning,
een financiële uitputtingsslag,
betekenen, terwijl de omroepen
bij samenwerking nog kunnen
rekenen op ten minste 50 pro
cent van alle reclameinkonv
sten. De overige 50 procent,
wordt weggesnoept door RTL4.
Kanning: „In mijn model
schept de komst van RTL4 de
situatie waarin de omroepen
slechts uit twee tegenzetterv
kunnen kiezen. Zoals we inmid
dels weten is het in werkelijk
heid ook zo gegaan. De Hilver
sumse bestel-omroepen heb
ben even tegengesputterd, maar
zagen al gauw in dat dat ave-'
rechts werkte, omdat de recla
meinkomsten wegvloeien. De
handen worden nu ineengesla-,
gen."
Slechts een begin
Kanning zit boordevol plannen
om zijn theorie nog meer te
toetsen en te verfijnen. Hij
maakt zich echter geen illusies
dat zijn bevindingen binnen af
zienbare tijd zullen worden
omarmd én toegepast door an
dere economen. „Ik zal de eer
ste moeten zijn die ermee ver
der gaat. Ik mag niet te hoge
verwachtingen koesteren. Wel
kan ik me voorstellen dat mijn
methode in de toekomst zal
worden toegepast, bijvoorbeeld
om situaties te analyseren waar
in men economische macht
vermoedt. Maar voor het zover
is, zal ik zelf eerst nog de nodige
stappen moeten zetten. Zo'n
proefschrift is slechts een be
gin."
Heemsteedse wetenschapper voorspelt daling Duitse rente
NIEUWSLIJN
Enka-directie nodigt bonden uit
sthvï
De directie van Enka Household Products in Ede heeft de vak
bonden uitgenodigd vandaag te komen praten over een reorga
nisatie. Dat heeft een woordvoerder van de Industrie- en Voe
dingsbond CNV meegedeeld. De staking die gisteren begon is
ook vandaag voortgezet. Het personeel van Enka in Ede ging gis
terochtend in staking uit protest tegen het dreigende ontslag van
minstens 23 van de 120 personeelsleden. De directie acht dat
ontslag noodzakelijk als gevolg van de slecht renderende spon-
zen-afdeling.
Scania schrapt 260 banen
De vrachtwagenproducent Scania, met vestigingen in Zwolle en
Meppel, heeft gisteren met de vakbonden overeenstemming be
reikt over de vermindering van het personeelsbestand. Van de
2.110 arbeidsplaatsen zullen er 260 verdwijnen. Er vallen geen
gedwongen ontslagen, zo hebben de bonden en het bedrijf mee
gedeeld. Wel komt er een personeelsstop, worden contracten
niet verlengd en gaat het aantal uitzendkrachten terug naar nul.
Vaste medewerkers voor wie geen werk meer is, komen in een
zogenoemde arbeidspool. Wie het bedrijf verlaat, komt in aan
merking voor een vertrekpremie. Scania is in de problemen ge
komen door het inzakken van de markt voor vrachtwagens.
EG verlangt Haagse GATT-doorbraak
De voor buitenlandse handel verantwoordelijke EG- bewindslie
den hopen dat de top tussen premier Lubbers als voorzitter van
de EG en de Amerikaanse president Bush, dit weekeinde, een
opening biedt voor het slepende GATT-overleg. De GATT-kwes-
tie (Algemene Overeenkomst inzake Tarieven en Handel) staat
zaterdag, op de tweede en laatste dag van het bezoek van Bush
aan Den Haag, op de agenda. In een vertrouwelijke brief aan
Lubbers en EC-voorzitter Delors schrijft Bush dal de EG en de
VS de kans moeten grijpen dit jaar een akkoord te krijgen, zo
zeggen diplomaten. Hij noemt de Uruguay-ronde, zoals het
overleg is gedoopt, zijn economische topprioriteit. De EG-minis-
ters vinden echter dat de VS en Japan aan zet zijn om concessies
te doen in het overleg over een vrijere wereldhandel.
Meer Europees geld voor HDTV
De Europese Commissie wil het bedrag voor de invoering van
hoge-definitietelevisie (HDTV) verdubbelen. EG-commissaris Fi-
lippo-Maria Pandolfi zei gisteren dat hij voor de komende vijf
jaar (omgerekend) 2,3 miljard gulden aan de industrie, de satel
lietexploitanten en de omroepen beschikbaar wil stellen om
over te schakelen op de D2-MAC-uitzendstandaard, die op tér
mijn HDTV mogelijk moet maken. Philips en het Franse
Thomson hebben miljarden gestoken in deze supermoderne
vorm van televisie. Sommige .satellietexploitanten gebruiken
echter de oude PAL-standaard en willen dat zo houden uit wees
dat zij anders op hoge kosten worden gejaagd.
Dr. Walter Kanning: „Ik wil economische macht nader analyseren.'
