Een gokkersparadijs
bij het Leidseplein
u
Het onverschillige heelal
ZATERDAG 2 NOVEMBER 1991
'Hier is mijn probleem. Waarom worden
sommige mensen met veel meer problemen
opgezadeld dan andere? Twee jaar geleden
overleed mijn man na een langdurige ziekte. Een
halfjaar daarna maakte mijn dochter, die al
vanaf haar puberteit aan depressies leed en
daarvoor weet ik hoeveel keren opgenomen is
geweest, een eind aan haar leven. Ik klampte me
in die periode vast aan de gedachte dat ik in
ieder geval mijn zoon nog had en dat is meer
dan sommige andere mensen. Een paar weken
geleden hebben we te horen gekregen dat hij aids
heeft. Hoe lang zal ik hem nog hebben...?.'
Als je zoiets hoort als
dit, dan kun je je niet
langer aan de indruk
onttrekken dat er echt mensen
zijn die werkelijk altijd de klos
zijn, die de meest verschrikkelij
ke dingen in serie op hun bord
krijgen. En toch blijft dat voor
veel mensen bij wie alles 'nor
maal' en tamelijk op rolletjes
gaat, moeilijk voorstelbaar. We
doen ook vaak merkwaardig te
gen anderen die regelmatig door
het leven worden gepakt.
De vrouw die me het droeve
relaas stuurde, vertelde me een
paar maanden later in een ge
sprek dat er mensen waren die
op haar reageerden in de trant
van: 'tja, als je allemaal van dit
soort dingen overkomt, dan
moet er met jezelf ook iets aan
de hand zijn. Zoiets overkomt je
zo'n wrede manier waarmee ze
de schuldgevoelens, die vrijwel
iedereen heeft die een dierbare
verliest, alleen maar aanwakke
ren? En waarom hebben mensen
die dierbaren verliezen en daar
absoluut niets aan konden doen,
toch vaak heftige schuldgevoe
lens? Een deel van het antwoord
op die vraag is te vinden in een
theorie over hoe de wereld in el
kaar steekt, die de meeste men
sen (onbewust en tegen beter
weten) in hun hoofd hebben zit
ten.
Die alledaagse of naïeve theo
rie wordt in de psychologie de
Just World theorie, de Recht
vaardige Wereld theorie ge
noemd. We willen allemaal het
liefst geloven in het idee dat de
ellende in deze wereld in princi
pe in gelijke porties, rechtvaar
dig dus, over ieder van ons ver
deeld wordt. Alsof er ergens in
het heelal een grote verdeler zit,
die er niet op uit is om een paar
van ons eens extra te pakken,
maar die er juist voor zorgt dat
we allemaal op ongeveer gelijke
manier onze trekken thuis krij
gen.
Maar de harde realiteit is dat
de verdeling volstrekt ongelijk is.
Dat stelt ons voor een probleem,
namelijk te verklaren hoe dat
kan. We kunnen dan twee din
gen doen. Het ene is te blijven
volhouden dat de Just World
theorie wel klopt, maar dat de
persoon die iets ergs is overko
men niet klopt, dat die iets heeft
gedaan waardoor de 'orde is ver
stoord'. Als we zelf die persoon
zijn, gaan we ons dan schuldig
voelen: 'ik heb iets niet goed ge
daan, ik heb gefaald en daar
om....'. Als die persoon een an
der is, gaan we op zoek naar on-
volkomendheden, slechte kan
ten in die persoon waarmee wc
onze theorie recht kunnen pra
ten: 'ja, nogal logisch als je ziet
hoe zij met
Een voordeel van zo'n redene
ring is dat we ons zelf er in ver
schillende opzichten mee kun
nen geruststellen. Het eerste is
dat we 'gerust' tegen onszelf
kunnen zeggen: 'het overkomt
de ander omdat die anders is,
slechter is dan wij zijn'. De twee
de geruststelling zit 'm in de ge
dachte dat we een zekere con
trole kunnen uitoefenen op het
kwaad of de ellende die ons treft:
als we onszelf als mens 'beter'
maken, verbeteren, neemt de
kans dat het met ons slecht of
slechter gaat af.
Job heeft aanvankelijk diezelf
de naïeve psychologische theorie
van een rechtvaardige wereld in
zijn hoofd als de meeste mensen
voor en na Hem. Hij roept God
ter verantwoording vanuit zijn,
Jobs, opvatting over hoe de we
reld in elkaar zou moeten zitten.
En God laat Job in zekere zin
stikken. Hij zegt in feite: 'Wat
weet jij er nou van, mens. hoe
deze wereld in elkaar steekt en
hoe haal je het in je bolle hoofd
om te eisen dat die naar jouw
pijpen danst!'
Het kost Job grote moeite om
zich uiteindelijk bij het gegeven
neer te leggen dat God of de
krachten in het heelal zich niets
aantrekken van mensenbegrip
pen als goed en kwaad of recht
vaardig en onrechtvaardig. God
is onverschillig. Het universum
geeft geen donder om de mens
en behoudt zich het recht voor
op ieder willekeurig moment
zonder opgaaf van redenen toe
te slaan. Voorzover er van enige
rechtvaardigheid, van enige
goedheid in dit heelal sprake is,
zal dal van de mens zelf moeten
komen.
De mens is de mens een wolf.
maar de mens is ook de mens
enige hoeder of kan dat zijn. Op
God of hoe je een hogere macht
ook zou willen noemen, hoeven
we in dit opzicht niet te rekenen.
Job komt uiteindelijk tot het in
zicht dat de meest fundamentele
vraag voor de mens is: ga ik het
volstrekt onzekere avontuur aan
dal me geen enkele garantie
geeft dat het wat wordt, dat me
geen enkele kompas geeft voor
welke kant ik op moet en dat
zich ook nog eens het recht
voorbehoudt me op de meest
onverwachte en onschuldige
momenten onderuit te halen?
Als Job die vraag voor zichzelf
bevestigend beantwoordt, dan
lijkt het alsof God maai' op een
manier kan reageren, namelijk
met bewondering. En daar gaat
de schrijver van het boek Job in
de fout. Net zo min als het heelal
goed of slecht kent, kent het af
keuring of bewondering. Er is
geen hogere macht die de mens
zal bewonderen voor zijn in
spanningen. Zelfs daarvoor zijn
we uitsluitend op anderen aan
gewezen.
Alleen wie gelooft in zichzelf
en in anderen, kan geloof heb
ben in de wereld, in de toe
komst. Het is niet voor niks dat
de depressieve, zich hopeloos
voelende mens volgens de hand'
boeken precies die drie kenmer
ken heeft: geen geloof in zich
zelf, geen geloof in anderen,
geen geloof in de toekomst.
Geloof in de mens is voor
waarde voor geloof in God en
niet omgekeerd, zoals blijkt uit
dit oude verhaal. Een hoerenlo-
pende rabbi krijgt op een dag
van een prostituée te horen dat
hij verdoemd is. Angstig begint
de man te bidden tot de hemel
en de aarde om een goed woord
je voor hem bij God te doen,
maar ze weigeren. Dan bidt hij
tot de sterren en de planeten
maar ook die weigeren, evenals
de bergen en de heuvels, en de
bomen en bloemen. Wanhopig
roept de rabbi dan tenslotte uit:
'Dan zal ik het zelf moeten
doen'. Op het volgende ogenblik
komt er een stem uil de hemel
die zegt dat de rabbi is bestemd
voor het leven in de komende
wereld.
Morgen opent het
nieuwe casino-com
plex in Amsterdam
haar deuren. Waar
eens aan het Kleine
Gartmanplantsoen het
beruchte huis van be
waring stond, is een
prestigieus uitgaans-
en vermaakscentrum
verrezen met wonin
gen, winkels, horeca
gelegenheden en vooral
een keur aan gokgele
genheden. Een omstre
den project. 'Homo sa
piens non urinat in
ventum', liet de archi
tect ter herinnering
aan alle protesten op
een van de toegangs
poorten van het com
plex beitele?i. 'Een ver
standig mens plast niet
tegen de wind in'.
In de nieuwe casinozaal werd deze week al een voorproefje gegeven van wat de bezoeker mag verwachten. De lichtkoepel v
dat er te veel daglicht binnen kwam.
mf"*et oude Huis van Arrest van
Justitie uit 1848, gelegen aan
-JL het Kleine Gartmanplantsoen
in Amsterdam, heeft een metamorfose on
dergaan. Wat eens een huis van bewaring
voor het 'rapaille' is omgetoverd tot 'een
uitgaansgelegenheid van internationale allu-
Morgen rinkelen bij het Leidseplein de
kassa's. Dan opent het grootste casino van
Nederland en een van de grootste van Eu
ropa zijn deuren voor het publiek. Tevens
heropent ook het ernaast gelegen, fameuze
Lido. Maar het voormalige justitie- en gevan
geniscomplex omvat ook woningen, winkels,
horeca-gelegenheden en bedrijfjes. Alles ge
legen rond het Max Euweplein, de voormali
ge luchtplaats van de gevangenis.
WOEDE
Schuin tegenover het Barlaeus Gymnasium
prijkt boven een metershoge poort de Latijn-
tekst 'Homo sapiens non urinat in ven
tum'. In gewoon Nederlands: 'Een verstandig
is plast niet tegen de wind in'. Met dit
grapje wil architect Kees Spanjers de proble-
rond de bouw van het immense com
plex uitdrukken, dat er pas na veel heen en
veer gepraat is gekomen.
De gevangenis aan het Kleine Gartman
plantsoen sloot halverwege de jaren zeventig
haar deuren, na de ingebruikname van de
Bijlmerbajes. De gevangenis was vooral be
rucht tijdens de oorlogsjaren. Veel verzets
strijders. onder wie Hannie Schaft, brachten
r hun laatste uren door. Genoeg emotionele
redenen afgezien van de architectonische
waarde van het gebouw om dit huis van
bewaring niet af te breken.
Woede bekroop veel Amsterdammers, toen
bleek dat de Zandvoortse hotelmagnaat Bou-
s al sinds de jaren vijftig met de gemeente
gesprekken voerde over nieuwbouwplannen
op deze plek. Bouwes wilde er winkels, een
hotel en een grote parkeergarage neerzetten.
Amsterdam zou Amsterdam niet zijn als
daartegen geen actiegroep in het geweer was
gekomen. Bouw-es-wat-anders' leverde fel
:et. Onder toenemende druk van de pu
blieke opinie zag het gemeentebestuur zich
gedwongen de Bouwes-plannen te laten voor
ze waren. In 1979 stelde de gemeente
i speciale commissie in om zich over de
toekomst van het terrein te buigen.
Uiteindelijk werd besloten zoveel mogelijk
oude bebouwing te handhaven. Naast com-
lerciële activiteiten moesten er ook sociaal-
culturele voorzieningen komen. Kortom,
r elk wat wils. Een plek voor sjofel en sjiek
een van de duurste en meest begeerde
stukjes Amsterdam.
In de daarop volgende jaren volgde het ene
Prestigieus uitgaanscentrum rond oud gevangeniscomplex in Amsterdam
plan na het andere. Steeds weer laaiden de
discussies hoog op. Goedkope woningen,
terassen of een theater. Alles moest kunnen,
maar lukken wilde het niet.
Opnieuw klonken luidkeelse protesten,
toen Holland Casino's aankondigde op het
één hectare grote Lido- en bajescomplex een
gokpaleis te willen vestigen. Het idee vond
genade in de ogen van de toenmalige wet
houder Jan Schaefer. 'Oprukkende mayonai
secultuur', zo vreesde menigeen. Leidseplein
en omgeving waren daarvan al vergeven.
Zouden MacDonald's en collega's ook al
richting Museumplein en P.C. Hooftbuurt
opschuiven?
Gemeente, beleggers en bouwers knutsel
den drie jaar aan een plan dat uiteindelijk in
1987 werd gepresenteerd. Opnieuw een
storm van kritiek: 'Kleurloze sfeer van com
promis en broddelwerk', 'een leugén in
steen', 'stedebouwkundig gestumper'. In een
open brief aan de gemeenteraad, onder meer
ondertekend door Hedy d'Ancona (de huidi
ge minister van WVC), pleitte men voor ver
huizing van het casino naar de overkant.
Naar de plek waar nu het duurste apparte
mentencomplex van Amsterdam staat: 'Het
Byzantium' van Rem Koolhaas.
Uiteindelijk koos de gemeenteraad voor
een duidelijk compromis van sociaal-demo
cratische signatuur: een casino, een herrezen
Lido, woningen, winkels, bedrijven en hore-
CASINO
In 1989 werd met de bouw begonnen. Het
oude kruisgebouw, de dienstwoningen en
het oude kantongerecht bleven overeind. In
het laatste gebouw zit het cultureel centrum
De Balie. Architect Kees Spanjers liet van de
oude gevangenis alleen de muren intact. Op
de begane grond ontwierp hij winkels, op de
etages erboven kantoren.
De vroegere dienstwoningen zijn nu om
gebouwd tot woningen in de sociale sector.
Evenals in een aanpalend nieuwbouwcom-
plex, met daarin onder meer een grand café
dat uitzicht biedt op de Singelgracht en het
De toegangszuilen voor de ingang v
>-complex met een speciale spreuk v
Vondelpark. Het hart van het complex is de
voormalige luchtplaats van de gevangenis,
nu het Max Euweplein.
Een fel contrast met de deels in groen en
zwart uitgevoerde, oude gebouwen vormt de
ingang van het casino. Wit marmer, zwart
graniet, hoge glazen ramen en monumentale
luifels boven de entree. Ift deze schepping
van architect Hans Ruyssenaars moet het
grote geld worden verdiend. Dagelijks wor
den er zo'n 3000 bezoekers verwacht.
Holland Casino Amsterdam verwacht in dit
marmeren gokhuis een jaaromzet te halen
van 138 miljoen gulden. Die moet komen uit
de 300 speelautomaten op de begane grond,
het specialiteitenrestaurant, de brasserie, vier
bars en de casinospelen op de eerste verdie
ping. De bezoeker kan kiezen uit Franse,
Amerikaanse en Twin roulette, Black Jack en
Punto Banco. Nieuw voor Europa zijn het Big
Wheel, de Amerikaanse variant op het rad-
van-avontuur en het Aziatische dobbelspel
Sic Bow. Het casino-bezoek spekt tevens de
gemeentekas: van de vijf gulden entree gaat
de helft naar de gemeente.
Het casino wordt overspannen door een
schitterende lichtkoepel van gekleurd glas.
Nadeel is dat de koepel te veel daglicht door
laat. Daardoor zouden de croupiers geen ver
schil meer kunnen zien tussen roze, rode of
oranje fiches. Even werd overwogen het glas
zwart te verven. Gekozen is nu voor een laag
folie met gaatjes.
VERSLAVING
Bij het Jellinekcentrum voor alcohol- en
drugsverslaafden ziet men de opening met
zorg tegemoet. Sinds maart dit jaar mag het
centrum in zeer beperkte mate ook hulp bie
den aan gokverslaafden. Hoewel het in 1986
geopende casino in het Hiltonhotel met jaar
lijks 530.000 bezoekers sluit, betekent het
nieuwe casino een forse uitbreiding van het
gokaanbod. „En uitbreiding betekent nu een
maal een toename van gokverslaving", stelt
hulpverlener Bert Minjon.
„Tien jaar geleden was er nog nauwelijks
sprake van verslaving. Bij de consultatiebu
reaus meldde zich niemand. Met
de komst van de automaten en
casino's zag je het probleem
groeien. Mensen beginnen
meestal niet met gokken in een
casino, wèl bij de sigarenwinkel
op de hoek of in de snackbar.
Het casino is de tweede stap."
Iemand raakt sneller verslaafd
aan gojeken dan aan alcohol. Een
drinker doet er gemiddeld vier
tot tien jaar over om verslaafd te
raken aan de fles. Wie aan de
fruitautomaat hangt, is vaak al na
een jaar verkocht. Minjon: „Zo
lang je puur voor de lol 25 gulden
in een kast gooit is gokken geen
probleem. Het gaat fout als men
sen denken met gokken hun in
middels gemaakte schulden te
kunnen afbetalen. Een stap ver
der is, dat die schulden zo hoog
zijn opgelopen dat links en
rechts geld wordt geleend. Uit
eindelijk gaan ze stelen, zich
prostitueren of belanden ze in de
criminaliteit."
Er is nooit gedegen onderzoek
gedaan naar het aantal gokver
slaafden in Nederland. Het aan
tal wordt tussen de 100.000 en
200.000 geschat. Uit een in De
venter en Nijmegen gehouden
steekproef blijkt dat fanatieke gokkers aan
hun verslaving een kwart tot de helft van hun
inkomen besteden. „Als mensen zich voor
behandeling bij ons aanmelden, hebben ze
gemiddeld meer dan 10.000 gulden schuld",
aldus Minjon.
Holland Casino's heeft voor de probleem
gevallen wel enkele preventieve maatregelen
in huis. Iemand die zichzelf niet voldoende
vertrouwt met het spel, kan een entreeverbod
vragen voor korte of langere tijd. Daarnaast
geeft het Jellinekcentrum trainingen aan per
soneel van casino's en gokhallen om proble
men te leren onderkennen. Minjon: „Maar
de doelen lopen natuurlijk uiteen. Uiteinde
lijk wil een gokgelegenheid geld verdienen."
LIDO
Naast het wit marmeren casino ligt het res
tant van het vroegere Lido-complex. In de
oude villa kan men in de Cercle Privé spelen
tegen een hogere inzet. Ook is er een bingo
zaal, een Frans-Aziatisch restaurant, een the
aterrestaurant annex party-centrum en een
nachtclub. De café-brasserie Lido krijgt met
350 zitplaatsen aan het water van de Singel
gracht het grootste terras voor uitgaand Am
sterdam.
Ter gelegenheid van de heropening van
het Lido, schreef Henk van Gelder het boek
'De lokroep van het Lido'. Daarin beschrijft
hij hoe de voormalige schoenmakersknecht
en kelner Charles P.J. Winkels voor 60.000
gulden het uit 1868 daterende herenhuis van
de patriciërsfamilie Houwink kocht. Ondanks
alle scepsis vestigde hij er het uitgaanscen
trum Lido, naar het voorbeeJd van Lido's in
Venetië, Parijs en andere grote wereldsteden.
Drie architecten leefden zich uit met gra
niet, gepolitoerd rio-palissander, Japans leer
en chroomstalen fauteuils. De bij het com
plex horende oud-Hollandse theekoepel en
het terras aan het water werden top-attrac-
ties. Na de opening, op 29 mei 1933, liep het
er zelfs zo storm, dat de zaak om de paar uur
voor een kwartier dicht moest.
Op last van de bezetter werd het Lido in
1943 gesloten. Het personeel wist nog net de
wijnvoorraad in veiligheid te brengen. In
1946 bracht tekstdichter Jacques van Tol bij
velen een brok in de keel met zijn lied:
'Als op het Leidseplein de lichtjes weer eens
branden gaan
en 't is gezellig op het asfalt in de stad
en bij het Lido zijn de blinden van de ramen
vandaan
dan gaan we kijken naar het sprookje, lieve
schat'.
Na de oorlog liep het oude Lido twintig jaar
als een trein. In 1964 ging het bergafwaarts
en moest de zaak worden verkocht. Een reeks
nieuwe eigenaars passeerde de revue, maar
niemand wist de oude glorie te herstellen. In
1987 was het sprookje uit. Interieur en inven
taris verdwenen onder de veilinghamer.
Momenteel is de exploitatie van het Lido in
handen van De Vondelbrug BV. Deze dochter
van Grand Hotel Krasnopolsky durft de lok
roep na 27 jaar weer aan. Architect Maarten
Evelein tekent voor de restauratie, compleet
met chroom, marmer en graniet.
Het plein is klaar. Nu zal moeten blijken
hoe het volgens schrijver en tegenstander
Harry Mulisch zal aflopen met dit 'absolute
fiasco van de arbeidersbeweging in Amster
dam'. Zal de zo gevreesde parkeerdruk uit de
hand lopen? Zal het publiek zich houden aan
de waarschuwing niet te plassen tegen de
wind in?
maar daarin zit 'in nou ook net
het probleem. Er is namelijk niet
veel verband tussen de rampen
die ons treffen en de voorbeel
digheid van onze leefwijze. Het
is precies dit punt waarover Job
in het gelijknamige bijbelboek
met God aan het steggelen is. Als
hem de ene ramp na de andere
treft, schreeuwt Job tegen God:
'Hoe kan dat nou? Ik leef altijd
netjes en gelovig en dan klopt
het toch niet, dan is het toch on
rechtvaardig om mij met al deze
ellende op te zadelen. Of niet
soms?'
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en gezond
heidspsychologie
