Cultuur
Danser op schaakbord
Een tobberige dichter in een wervelstorm
't Eerste tandje, maar ook de Kristallnacht
E
Een vermoeide Zeeuwse Leeuw
Donderdag 24 oktober 1991
Redactie: 071-161400 CEES VAN HOORE RENEE DE BORST Eindredactie: PAUL DE TOMBE Vormgeving: RON VAN HAASTREGT
13
BOEKEN
Boek over vrienschap tussen Rilke en Lou Salomé
Een ontroerende Nederlands-Duitse briefwisseling
ders in die tijd, als iets bijzon
ders beschouwd moet worden.
Hij i&een tobberige dichter.
Lou is een mooie, intellectuele
vtouw die zich makkelijk, zelf
verzekerd en onafhankelijk door
het Europese culturele leven
rond de eeuwwisseling beweegt
en een spoor van haat, liefde,
vertwijfeling en krankzinnigheid
achterlaat bij mannelijke geest
verwanten van die dagen. Na
zijn verhouding met Lou slijt
Paul Rée als armenarts zijn da
gen in het Zwitserse Engadin 'in
afzondering en eenzaamheid'.
Friedrich Nietzsche zal zijn
'wervelstorm van tegenstrijdig
heden' over Lou ten slotte ver
woorden in 'Also sprach Zara-
thustra'.
Een vrouw dus, deze 'jonge
Russin', die littekens achterlaat.
Ook de fysiek ?wakke René Ril
ke zal sinds de ontmoeting in
1897 niet meer loskomen van
deze vrouw, die dan zesendertig
jaar is. Door haar wordt hij ie
mand anders. Zij geeft hem on
middellijk een andere naam:
Rainer. Dat vindt ze mooier en
'mannelijker' klinken. De ero
tiek, althans van haar kant,
maakt spoedig plaats voor be
hoefte aan afstand.
Ondanks de afstand (door de
vele reizen van beiden door
Duitsland, Rusland, Italië,
Noorwegen en Zwitserland is er
ook afstand in letterlijke zin)
blijft Lou voor Rilke de vrouw
om wie het in zijn betrekkelijke
korte leven draait. Zijn huwelijk
met Clara Westhoff is een leven
met ups maar voornamelijk
downs. Aan hun gezamenlijk
verblijf in het Parijse woonhuis
van Rodin, houdt Rilke slechts
een uitzonderlijke bewondering
over voor de beeldhouwer.
Lou insprireert hem tot schrij
ven. Talloze brieven, ansicht
kaarten, romans en natuurlijk
gedichten. Vele gedichten,
waarin evenals in het leven
van Lou religie een belangrij
ke plaats inneemt. Omgekeerd
heeft Rilke een misschien wel
belangrijkere plaats in het leven
van Lou ingenomen dan hij ooit
heeft durven vermoeden. In
1934 schreef zij in haar me
moires over hem: 'Als ik jaren
lang jouw vrouw was, dan
kwam dat doordat je voor mij
het eerst werkelijke bent ge
weest, lichaam en mens een
niet te scheiden eenheid, onbe
twijfelbare feitelijkheid van het
leven zelf.' Maar toen Lou dat
schreef, was Rilke al acht jaar
dood.
Het voert te ver om binnen dit
bestek uitvoerig in te gaan op
deze vriendschap die voorna-
melijke uit brieven heeft be
staan. Ook Ruth Wolf, die eer
der biografieën over Carry van
Bruggen en Else Lasker-Schüler
schreef, heeft zich in dit boek
beperkt tot de belangrijkste ci
taten uit de wederzijdse corres
pondentie chronologisch aan
eengeregen met verbindend
commentaar. Het boek is een
document in de marge van gro
tere werken waaraan, blijkens
de toegift, de vele citaten zijn
ontleend. Maar Vriendschap in
brieven', is toch vooral een boek
voor kenners van die 'negen-
tiende-eeuwse' tijd en voor le
zers van het werk van de dichter
Rainer en de essayiste Lou.
LITERATUUR
RECENSIE NICO KEUNINC
Ruth Wolf. Een vriendschap in brieven,
1903-1910. Uitg. Veen.
In de maand mei van het
jaar 1897 vindt in Mün-
chen een bijna fatale ont
moeting plaats van twee zeer ei
genzinnige geesten: René Rilke
en Lou Andreas-Salomé. Rilke is
21 jaar, 'niet sterk, niet sportief
en bepaald eenzelvig' als hij
kennismaakt met de vrouw voor
wie mannen als Nietzsche en
Paul Rée al eerder waren geval
len. Rilke clrinkt niet, rookt niet
en heeft een afschuw van bor-
Zomer 1900, Rainer Maria Rilke (geheel links) en Lou Salomé (tweede van rechts) gefotografeerd tijdens hun deelbezoek, hetgeen zeker ge-
bezoek aan de boerendichter S.D. Drozzin (derde van rechts). foto pr zien het gedrag van kunstbroe-
Negende deel Geheim Dagboek van Hans Warren matig boeiend
Hans Warren.Geheim Dagboek
1971-1972, deel 9. Uitg. Bert Bakker.
Het is alweer tien jaar
geleden dat het eer
ste deel van het Ge
heim Dagboek (1942-1944) van
Hans Warren in de openbaar
heid werd gebracht. Dat eerste
deel baarde destijds nogal op
zien, mede door de openhartig
heid van de schrijver die onver
bloemd verhaalde van zijn (ho-
mo)erotische fascinaties voor
Arabische en Zeeuwse jongens
en de lezer in de sporen van
Jean Genet toegang verschafte
tot Parijse nachtclubs en homo
tenten. Daarnaast bleek Warren
een natuurliefhebber, een vo
gelkenner la Jac. P. Thijsse die
boeiend kon uitweiden over 'al
les wat leeft'.
Dit contrast tussen het wilde
nachtleven in de grote stad en
het rustige landleven in het
Zeeuwse Goes is in de loop der
jaren vervaagd. Niet alleen door
het moeizame huwelijksleven
met Mabel, maar ook door War
rens leeftijd. Al concludeert hij
in het pas verschenen negende
deel, aan het eind van 1971 dat
er nog niets mis met hem is:
„Mijn lichaam is nog jeugdig
van vorm, de lichte buik die ik
had slonk. Potentie zeer goed,
zo'n vijfmaal een orgasme per
week, soms tweemaal per dag,
het genot sterk. Ik ben op een
paar kiezen en het hoofdhaar
na nog intact en alles functio
neert net zo als het altijd heeft
gedaan."
In 1971, op maandag 20 okto
ber, werd Hans Warren vijftig
jaar (deze maand wordt hij dus
zeventig). De dichter werd toen
door de Zeeuwen met ontzag
geëerd. Maatstaf gaf een War
ren-nummer uit, zijn Verzamel
de Gedichten werden uitgege
ven. Maar als de feestmaand
voorbij is, relativeert Warren
zijn succes. De zang van de
Zeeuwse nachtegaal wordt bui
ten de Zeeuwse dijken nauwe
lijks gehoord.
Een belangrijk contact met het
literaire 'buitenleven' is Gerrit
Komrij met vriend Charles Hof
man. Bezoeken over en weer.
Uitwisseling van poëzie, samen
op jacht naar antiquiteiten, sa
men aan de hasj en aan de fles.
Maar verder dan de feitelijke
vermelding dat 'Gerrit en Char
les' op bezoek komen, of dat
Warren zélf het huis aan de Ja
cob van Lennepkade (toen nog
'Het Komrij Kwartier' geheten)
heeft bezocht, of dat zij gedrie
ën 'dronken' zijn geworden,
gaan zijn ontboezemingen niet.
Evenals het achtste deel, bestaat
dit deel voor het merendeel uit
neuzelend commentaar over
een bezadigd bestaan van een
schrijver, vertaler en minor
poet. Warren vraagt zich overi
gens zelf af wat dagboekschrij
vers bezielt om hun gemoeds
gesteldheden aan het papier toe
te vertrouwen. Van Eeden, bij
voorbeeld. „Niemand is groot in
zijn kleine dagelijksheden en
ziekelijke aandoeningen", zegt
Warren, „maar het Dagboek
(van Van Eeden N.K.) is hier
toch al te vaak een fopspeen."
Een maand later ergert hij zich
aan het larmoyante gezeur in de
dagboeken van Léautaud, maar
de conclusie van collega-dag-
Nieuwe roman van Leidse schrijver Herman Stevens
RECENSIE EMIEL FANGMANN
Herman Stevens, Een schone slaap. Uitg.
De Arbeiderspers, ƒ32,90.
Bestaat er iets trooste-
lozers dan de aanblik
van gangen en keu
ken in het gemiddelde studen
tenhuis? Herman Stevens,
schrijver van het met de Anton
Wachterprijs bekroonde Min
dere goden (1990), weet in zijn
tweede roman Een schone
slaap, een magische glans te
leggen over zo'n huis, 'Den Dol
len Kervel' genaamd.
Hero Groen (21), de net aan een
Engelse balletacademie afgestu
deerde hoofdpersoon van de ro
man, raakt in 'Den Dollen Ker
vel' voortdurend de weg kwijt,
breekt er bijna zijn enkel en ver
liest er tenslotte zijn onschuld.
Voor zijn eigen bestwil, want
daardoor kan hij zich eindelijk
losmaken van zijn overdreven
projecties op zus Ida.
Een schone slaap beschrijft de
paar dagen die de in Engeland
opgegroeide Hero doorbrengt
in een naamloze universiteits
stad, waarin we met enige
moeite Leiden kunnen herken
nen. Hij komt er zijn zus afha
len om samen met haar een
culturele reis door Europa te
maken. Zijn echte Grand Tour
zal Hero echter tijdens zijn Hol
landse dagen beleven.
Daarvoor bevolkt Stevens 'Den
Dollen Kervel', als huis ook een
hoofdpersoon, met een aantal
mensentypes die ook tot de
mindere goden gerekend mo
gen worden. De kamer waarin
Hero verblijft, behoort toe aan
de pas afgestudeerde 'kunst
man' Sander, een kunsthistori
cus die later van een flat af
springt die 'Pelikaan' wordt ge
noemd. Waarom? Hoe liggen de
verhouding tussen zijn zus en
de studenten Roelof en Rudolf,
die in die keuken zitten te scha
ken? Waarom laat Hero zich
verleiden door een meisje, ter
wijl hij naar eigen zeggen niets
van de liefde begrijpt?
Bij Stevens is het verhaal echter
volkomen ondergeschikt aan de
vorm. We zien de wereld im
mers vanuit het hoofd van Hero
Groen, dat vol zit met associa
ties, die op het eerste gezicht
heel lastig, maar bij aandachtige
lezing steeds zeer logisch zijn.
In die gedachtenwereld sleept
Groen vooral zijn Engelse verle
den mee, waarbij een landhuis
en de balletopleiding de hoofd
rol spelen.
Om eens in de sfeer van Ste
vens' beelden te blijven: Hero
danst ook in zijn gedachten,
maar hij doet dat alsof de vloer
een schaakbord is. Waardoor ei
genlijk langzamerhand voor de
lezer een veelkleurig mozaïek
opdoemt, een netwerk van ver
schillende motieven. Zo'n mo
tief is de fontein waarop het
huis uitkijkt, de 'archaïsche
glimlach' van zusje Ida, en de
poster van Da Vinci's 'Propor
tionele man' op de kamerdeur.
Tot voordeel van Stevens moet
worden gezegd dat de hand van
de schrijver zich in deze roman
toch minder opdringt dan in de
voorganger 'Mindere goden'.
Ook Een schone slaap is een ro
man zonder clichés, waarin Ste
vens de verschillende aspecten
van het ballet net zo doorgrondt
als in 'Mindere goden' die van
de medische professie.
Ironie
Een overeenkomst is de ironie.
De classicus Stevens haalt na
tuurlijk vele thema's en motie
ven overhoop, maar speelt ook
met de lezer die zich afvraagt
wat er achter zit. Soms geeft hij
dan wat prijs. Zo lezen we dat
'Den Dollen Kervel' met Sokra-
tes te maken heeft, maar wat,*
dat wordt niet duidelijk. Het
moet het gif in de beker zijn ge
weest.
Pakken we nu de eerste de beste
encyclopedie, dan vinden we
het begrip sokratische ironie.
'De kritische houding ten op
zicht van de traditie, waarmee
Sokrates het zelfstandig denken
wilde stimuleren en het schijn
bare weten door kritische zelf
kennis wilde vervangenDat is
precies het proces dat Hero
Groen in Een schone slaap door
loopt. Engeland, het eiland,
staat dan voor de traditie. Ie
moet trouwens van goeden hui
ze komen wil ie je hoofdfiguur
zo'n opgelegde naam geven
zonder hem belachelijk te ma
ken. Zo heeft Hero voor zijn Eu
ropese reis ook een Italiaans
boek bij zich. Dat is natuurlijk
de autobiografie van Benvenuto
Cellini, de eerste in zijn soort.
Met deze vondst snoert Stevens
waarschijnlijk vragenstellers
naar autobiografische achter
gronden van Een schone slaap
de mond.
Enigszins onbevredigend is wel
de manier waarop het boek
wordt beëindigd. De held Hero
komt na zijn Grand Tourvan
enkele dagen met de beide be
nen op de grond. Pas dan laat
Stevens, in wat haast een stijl
breuk lijkt, beelden en associa
ties voor wat ze zijn en botsen
broer en zus in een dialoog om
daarna uiteen te knallen. Het
resultaat van de verloren on
schuld en de ontnuchterende
scènes op de laatste bladzijden
is dat Hero zijn verleden loslaat,
en daarmee zijn zus, die hij laat
voor wat ze is. Hij springt op het
station alleen op de rijdende
trein, richting toekomst. En dat
die sprong lukt, komt niet alleen
omdat hij dat springen wel ge
wend is, zoals de schrijver ons
meedeelt.
Herman Stevens is de vorige
keer vergeleken met Vestdijk,
De Jong en Kellendonk. Op de
achterflap van Een schone slaap
wordt Nabokov erbij gehaald.
Maar als Couperus in het Lei
den anno nu had rondgelopen
en ons iets van het studenten
bestaan had willen laten zien,
dan zou de zwierigheid van Ste
vens' denken hem zeker van
pas zijn gekomen.
LITERATUUR
RECENSIE OOSDAMEN
Hedda Kalshoven-Brester, Ik denk zoveel
aan jullie. Een briefwisseling tussen Neder
land en Duitsland 1920-1949. Uitg. Con
tact. ƒ45,- ƒ65,- (geb.)
Elke periode heeft een belang
rijk thema of centrale figuur.
Dat geeft het boek de extra
spanning die een brievenboek
nodig heeft. Het brievenboek
wordt daarmee zelfs een roman:
er is de spanning tusen de twee
werelden (Duits/Nederlands)
en er zijn tragische gebeurtenis
sen (gevoelige broer aan het
front; oma alleen in Braunsch
weig; hongerwinter; spanningen
in de familie en tussen vrien
den).
In Nederland zijn drie soorten
brievenboeken: romans in brie
ven (Betje Wolff - Aagje Deken);
echte brieven die uitgegeven
worden vanwege de weergave
van het tijdsbeeld (vaak literair-
/politiek; du Perron), spannen
de of humoristische brievencol
lecties (Schuringa). Deze uitga
ve combineert die drie de soor
ten in één.
Mooi in de brieven is verder de
aparte combinatie van huiselij
ke en politieke dingen in één
brief. De combinatie van Mar
leentjes eerste tand in Neder
land en het ingooien van alle
ruiten van joodse zaken in
Braunschweig, allebei in maart
1933, geeft juist door het onge
wone van het verband, een
schrijnend effect.
De overgang van de ouders van
Irmgard naar het nazisme is
duidelijk uit de brieven af te le
zen. De ommekeer vindt bij
moeder Elisabeth plaats in
1931; twee jaar later komt ze
ook in een vergadering met pro
fessoren openlijk uit voor haar
bewondering voor Hitier. Vader
Karl, plaatsvervangend burge
meester in Braunschweig en
een actief figuur in de gemeén-
te, meldt zich samen met zijn
vrouw in mei 1933 officieel bij
de NSDAP aan. De sociaal-de
mocratische burgemeester van
Braunschweig is twee maanden
eerder dan al de stad uitgesla
gen door de SS.
tussen 1920 en 1930 komt de
overgang naar het fascisme niet
uit de lucht vallen: duidelijk
wordt dat zowel de wrok bij de
Duitsers na de Eerste Wereld
oorlog (afgestane gebieden; her
stelbetalingen) als het latente
nationalisme een goede voe
dingsbodem waren voor Hitier
en zijn trawanten.
Concentratiekampen
Toch blijft het een schok om de
vrouw van de plaatsvervangend
burgemeester van een middel
grote stad in Duitsland al in
maart 1933 in een brief aan
haar dochter te horen pleiten
voor heropvoedingskampen
voor sociaal-democraten en
communisten. („Eerst moeten
ze een proeftijd van drie jaar in
de concentratiekampen door
maken.") En een week later:
„Het jodendom zal aan den lijve
voelen wat zijn makkers hier en
in het buitenland aangehaald
hebben."
Het is een verademing om tus
sen allerlei Führer-vriendelijke
brieven ook een andere stem te
horen. Die stem komt niet al
leen van de nuchtere, anti-mili
taire familie Brester („Ze heb
ben de uitvinder van het machi
negeweer bij vergissing een on
derscheiding gegeven in plaats
van hem op te hangen." 1927),
maar ook van een in 1936 naar
Zwitserland gevluchte studen
tenvriend van Eberhard, Zettel.
(„De wereld ziet er weer heel
anders uit, en ik voel me als een
geredde hier in dit land met zijn
zuivere atmosfeer. Duizenden is
het vergaan zoals mij, pas bui
ten hun vaderland hebben ze
weer geleerd dat er nog mensen
bestaan.")
Een prachtig boek, dit brieven
boek met 650 brieven en dag
boekfragmenten dat méér is
dan een brievenboek: een span
nende roman.
Hans Warren: „Potentie zeer goed,
boekschrijver Warren is mild:
„Een dagboekschrijver aan wie
je je van tijd tot tijd niet ge
ducht stoort, deugt waarschijn
lijk niet." Helaas blijft het bij
deze twijfelachtige constatering.
Een interessante beschouwing
over het verschijnsel dagboek
blijft uit.
Het enige dat in dit negende
deel de moeite waard is, is de
liefdesverhouding van Warren
met de zesentwintigjarige Itali
aanse jonge god, Giovanni Nur-
chi, die op 8 juni 1972 het leven
van Warren binnenstapt. Vanaf
diens entree slaat de vonk in het
proza van de bijna ingedutte
schrijver. Geen gezeur meer
3'n vijfmaal per week een orgas-
foto pr
over het wel of niet schrijven
van het boek 'Leven met an
tiek'. Nee, eindelijk jaagt de
adrenaline de 'vermoeide
Zeeuwse leeuw' weer door d'a-
deren. Ook de lezer veert even
op. Toch is het te weinig om de
uitgave van dit 'geheime' dag
boek te rechtvaardigen. Als het
volgende deel een voortzetting
is van het niveau van deel 8 en
9, lijkt het mij raadzaam deze
serie met deel 10 te beëindigen.
Anders zal de serie alleen nog
interessant zijn voor verzame
laars die de serie compleet wil
len houden. Maar wat is de
waarde van een (geheim) dag
boek dat niet wordt gelezen?
1 en brief wijkt in veel
opzichten af van ge-
sproken taal. Brieven
zijn vaak gericht tot één per
soon, maar belangrijker
brieven hebben een andere
taalvorm. Een briefschrijver
maakt complete en correcte
zinnen, en heeft de tijd om over
de inhoud na te denken.
In een brief zijn gedachten dan
ook vaak beter geordend en ver
woord dan in een gesprek. Het
meest opvallende verschil is dat
brieven gemakkelijker bewaard
kunnen worden.
In miljoenen huizen staan dan
ook schoenendozen vol met
brieven. Liefdesbrieven, vakan
tieverhalen, verslagen van fami
lie-ongeluk en nog veel meer
moois. Die brieven zijn meestal
erg interessant voor twintig
mensen: de naaste bekenden en
de familie van de briefschrij
vers.
In het boek 'Ik denk zoveel aan
jullie' zijn 650 brieven gepubli
ceerd die gewone mensen in
Nederland en Duitsland elkaar
tussen 1897 en 1949 schreven.
Het zijn brieven tussen familie
leden en vrienden die ook voor
de lezer van nu erg interessant
zijn.
Hedda Kalshoven-Brester, de
samensteller van dit brieven
boek, is de dochter van Irmgard
Brester, een Duits meisje uit de
buurt van Braunschweig dat na
de Eerste Wereldoorlog in een
Nederlands gezin kwam 'aan
sterken'. Ze werd verliefd op
een van de zoons in dat gezin,
trouwde met hem en ging in
1935 in Amersfoort wonen. Een
De schrijfster (rechts) als jong meisje in Northeim, samen met twee fa-
miliegenootjes. foto archief hedda kalshoven-brester
van haar kinderen, Hedda, vond
paar jaar geleden 2.000
brieven en ontdekte met een
schok de geschiedenis van haar
familie.
Die schok was onder andere dat
i deel van haar Duitse familie
iniet aan de zijlijn had gestaan
tussen 1930 en 1945, maar de
nazi's en Hitier bewonderd en
gesteund hadden. Tegelijkertijd
was er een tegenstelling: Irm
gard weigerde in Nederland lid
te worden van de Kultuurka-
;r, had twee onderduikers in
huis; Hedda had een hekel aan
Duitse uniformen maar „als
Eberhard, de broer van mijn
moeder, bij ons verscheen vlo
gen we hem om de hals en
drukte ik mijn gezicht tegen
hetzelfde grijsgroene uniform
dat 'die rotmoffen' droegen."
Die verscheurdheid maakt dit
boek interessant en soms ook
ontroerend.
Spanning
Het is geen gemakkelijke opga
ve om uit meer dan tweedui
zend brieven een goede keuze
te maken en de brieven in het
juiste historische kader te zet
ten. Het mag een wonder heten
dat Hedda Kalshoven daarin ge
slaagd is. Ze heeft afstand moe
ten nemen om objectief naar de
brieven te kijken, heeft de brie
ven goed vertaald, de interes
santste delen gekozen en het
geheel sympathiek ingeleid en
van uitstekende aantekeningen
voorzien.
Bovendien heeft ze de brieven
ingedeeld in diverse perioden.
