Economie
Fentener weg, zijn
geld blijft achter
Help Moskou, koopt Russische waar!
'Oude' ideeën econoom
Coase blijven verfrissend
Donderdag 17 oktober 1991
Redactie: 023-150224 JANNINE B
Vormgeving: MARIANNE VERSCHUREN
21
NIEUWSLIJN
'Extra goud door privatisering'
De goudproduktie van de Russische Federatie kan mogelijk ver
dubbelen als ze wordt geprivatiseerd. Dat stelt het Russische
dagblad Izvestia. „In termen van economische effectiviteit zou
privatisering van de goudwinning volgens specialisten de huidi
ge produktie tenminste kunnen verdubbelen", zo meldt de
krant. De jonge econoom en vice-premier van de Unie van Soe
vereine Staten, Grigori Javlinski, maakte eerder deze maand be
kend dat de nationale goudreserves van het land op een histo
risch dieptepunt liggen.
Economie ex-Sovjetunie verslechtert
de Unie van Soevereine Staten (USS - ex-Sov
jetunie) gaat hard achteruit. Goskomstat, het officiële bureau
voor de statistiek van het land, maakte deze week bekend dat
het bruto nationaal produkt, het totaal van alle goederen en
diensten, in de eerste negen maanden van dit jaar met 12 pro
cent is afgenomen. De graanoogst valt dit jaar met 160 miljoen
ton een kwart lager uit dan in 1990. Igor Pogosov, vice-directeur
van Goskomstat, verklaarde dat de produktiegroei in de USS lijdt
onder de teruglopende export naar het buiteiïïand. Ook het ver
breken van de betrekkingen door de diverse Sovjet-republieken
en bedrijven onderling draagt bij aan een verdere verslechtering
van de economische situatie, aldus Pogosov.
Aandeelhouders boos op Rodamco
Een groep aandeelhouders van het vastgoedfonds Rodamco
overweegt juridische stappen tegen de Robeco-dochter. Inzet
van de actie is de staking van de inkoop van eigen aandelen
door Rodamco in september 1990, waardoor de koers van de
stukken op de Amsterdamse beurs flink daalde. De groep boze
aandeelhouders bezit volgens woordvoerder Chestermann „eni
ge tienduizenden aandelen Rodamco". De groep streeft naar fi
nanciële compensatie voor de geleden beleggingsverliezen.
Redding Noro belangrijker dan naam en faam topman
ZEIST «JOS COOS
John Fentener van Vlissingen oogt onverstoorbaar.
Maanden van vernietigende kritiek op zijn beleggings
fonds Noro deren hem ogenschijnlijk niet. Bijna een half
uur lang verhaalt hij met 'stiff upperlip' over de lang niet
malse resultaten.
'de beleggingsclub voor rijken'
uitvoerde. Daaruit bleek dat de
Noro-directeur zichzelf verrijkte
door onder meer gebruik te ma
ken van voorkennis. Onderwijl
leden verscheidene Noro-beleg-
gingsfondsen forse verliezen.
Het rapport van de commis
sie deed het nodige stof opwaai
en, maar Fentener van Vlissin
gen weigerde daaruit conclusies
te trekken en beval zelfs dat het
rapport het Noro-hoofdkantoor
in Zeist niet mocht verlaten.
Daarop dreigden boze aandeel
houders de directeur voor het
gerecht te slepen. In juni werd
voormalig Stork-topman jhr. F.
Sickinghe aangetrokken als ad
viseur en inmiddels is besloten
Het is woensdagochtend. Wie
niet beter wist zou denken dat
het om een doodgewone pers
conferentie gaat. Maar dan zegt
de 52-jarige Fentener van Vlis
singen ineens dat hij 'op ter
mijn' zal terugtreden als direc
teur van de door hem opgerich
te club voor rijke beleggers.
„Misschien", zegt hij, „wordt ik
commissaris".
Als het meezit, betekent Fen-
teners vertrek de redding van
Noro, maar niet zonder schade.
De bom barstte dit voorjaar,
toen een commissie van aan
deelhouders een onderzoek
naar de handel en wandel van
dat hij een commissie zal leiden
die de hiërarchische structuur
van het bedrijf moet gaan wijzi
gen.
De beschuldigingen tegen
Fentener zijn de afgelopen
maanden niet bewezen. Maar
Fentener van Vlissingen heeft
wel heel zwaar de schijn op zich
geladen zijn eigen belangen niet
scherp te scheiden van die van
zijn aandeelhouders. Hij zit im
mers zelf met een, flink deel van
zijn gigantische vermogen in
Noro en heeft het bedrijf juri
disch zo ingericht dat hij vrijwel
alle dochtermaatschappijen vol
ledig controleert.
Fentener van Vlissingen richt
te vijftien jaar geleden met en
kele vrienden Noro op in de VS
om hun erfenissen te beleggen.
Dat liep best en het lag voor de
hand de club te vergroten.
Dankzij de naam Fentener van
Vlissingen groeide het groepje
snel uit tot een elite-gezelschap.
Fentener of een van zijn naaste
medewerkers selecteerde de be
leggers persoonlijk en slechts
weinigen namen de moeite zich
te verdiepen in de bekwaam
heid van de directeur als beleg
ger en manager.
Dat was de afgelopen maan
den wel anders. Heel wat des
kundigheid heeft zich over Noro
gebogen: eerst een commissie
van boze aandeelhouders, toen
'wijze man' Sickinghe, advies
bureau Horringa en De Koning
en tussendoor ook nog de Eco
nomische Controle Dienst en
De Nederlandsche Bank.
Raadgever Sickinghe heeft
tenslotte zijn zin gekregen met
zijn visie, dat het overleven van
Noro en het publieke vertrou
wen in beleggingsfondsen be
langrijker is dan naam en faam
van Fentener van Vlissingen.
Sickinghe doorzag ook dat er
geen andere mogelijkheid was
om de belangenverstrengeling
tussen Fentener en de andere
aandeelhouders te ontwarren,
dan Fentener af te laten treden.
Even is geopperd dat Fente
ner van Vlissingen zijn geld uit
de Noro-fondsen zou moeten
terugtrekken. Maar dat is dood
gewoon onmogelijk, omdat er
geen financier te vinden is die
dit gat in de fondsen van enkele
honderden miljoenen wil op
vullen.
Geen wonder dat heel wat
aandeelhouders woensdag
meesmuilend het Noro-nieuws
volgden. Waren zij jarenlang de
gevangene van Noro, nu is uit
gerekend Fentener van Vlissin
gen dat.
JtÈJL
Transactietheorie terecht bekroond met Nobelprijs
In de staatswinkels van Moskou hoef je tegenwoordig niet te zijn voor de meeste etenswaren. Die zijn er eenvoudigweg niet. Het meeste voedsel wordt op straat verkocht door zelfstan
digen. FOTO AP ALEXANDER ZEMUANICHENKO
THE INDEPENDENT
De Unie van Soevereine Staten (USS), de
voormalige Sovjetunie, zal deze winter
waarschijnlijk een periode van hyperin
flatie doormaken. Het is nog niet onver
mijdelijk, maar de schaal van de econo
mische crisis zoals die maandag in
Bangkok werd geschilderd door Grigory
Javlinsky op de jaarvergadering van het
Internationale Monetaire Fonds (IMF)
en de Wereldbank, laat weinig ruimte
voor twijfel.
Dat hyperinflatie een regelrechte ramp
zou zijn, lijkt een open deur. Maar op de
middenlange termijn zou ze wel eens
een gunstige uitwerking kunnen hebben
op de economie van de unie, door een
basis te leggen waarop een marktecono
mie kan worden, opgebouwd. Het klinkt
misschien hard, maar hyperinflatie zou
kunnen fungeren als een grondige zuive
ring van het oude systeem. Pas wanneer
het oude systeem is ontmanteld, kan het
Westen helpen bij de opbouw van een
nieuwe economische orde.
De terugval in produktie in de USS is
bijzonder schadelijk voor de financiën
van de publieke sector. De gevolgen zijn
veel ingrijpender dan de gevolgen van
een zware recessie voor een markteco
nomie. In een markteconomie zou de
publieke sector nadelig wórden beïn
vloed omdat de staatsinkomsten zouden
teruglopen door een daling van de belas
tingopbrengst, terwijl tegelijkertijd de
uitgaven voor sociale uitkeringen zou
den stijgen.
Maar in een centrale planeconomie
bestaan de inkomsten van de schatkist
hoofdzakelijk uit de opbrengsten van
staatsfabrieken en collectieve landbouw
bedrijven. Het hele land is als het ware
één grote genationaliseerde industrie.
Een economische teruggang resulteert
onmiddellijk in een teruggang van de
staatsinkomsten. De uitgaven in de vorm
van loon voor de arbeiders, die niet wor
den ontslagen, gaan gewoon door. Al
leen door geld te drukken kan de staat de
kloof overbruggen.
Lager pitje
De gevolgen van de financiering van de
publieke sector door het drukken van
geld zijn in een centraal geleide econo
mie en een markteconomie hetzelfde:
hyperinflatie. Maar de gevolgen van hy
perinflatie op beide systemen zijn ver
schillend. In een vrije markt raakt de
economie verwrongen, maar het sys
teem als zodanig blijft overeind. Latijns-
Amerikaanse regeringen hebben hun
landen weliswaar verarmd omdat ze niet
in staat zijn gebleken een gediscipli
neerd financieel systeem tot stand te
brengen, maar toch functioneren de
economieën, zij het op een lager pitje.
In een planeconomie is hyperinflatie
funest voor het systeem, omdat produ
centen worden gedwongen de geleide
economie te verlaten en zich op de ruil
handel te storten. Die ruilhandel kan dan
weer fungeren als een basis voor een
markteconomie.
Daarmee is niet gezegd dat dit een aan
te raden route is. Bij een georganiseerde,
gecontroleerde overgang van het ene
systeem naar het andere is de prijs in
menselijk en economisch leed bedui
dend lager. Maar de ontboezemingen
van Javlinsky hebben aangetoond dat
een georganiseerde overgang niet langer
tot de mogelijkheden behoort. De keus is
alleen nog maar tussen verschillende ni
veaus van chaos.
Schulden
Hoe moet het Westen reageren? In de af
gelopen dagen is de aandacht vooral uit
gegaan naar de verschillende benaderin
gen van het probleem van de Oost-
europese schulden, waaronder ook de
Sovjet-schulden vallen. De Verenigde
Staten zijn sterk voorstander van het op
schorten van de terugbetaling van de
schulden, Duitsland verzet zich tegen dit
idee.
Dit verschil vloeit voornamelijk voort
uit het feit dat het overgrote deel van de
Oosteuropese schulden Duits en geen
Amerikaans kapitaal betreft.
Afgezien van de schulden bestaat er
een hoge mate van overeenstemming
over het westerse antwoord op de benar
de economische situatie van de USS. Fi
nanciële injecties hebben geen zin zo
lang de nieuwe unie nog niet beschikt
over het wettelijke en financiële raam
werk van een markteconomie. Daarom
moet het Westen eerst helpen bij het tot
stand brengen van deze infrastructuur,
voordat het op grote schaal cheques kan
gaan uitschrijven.
De westerse steun zal de komende
wintermaanden gedeeltelijk bestaan uit
humanitaire hulp in de vorm van voed
sel en zo nodig brandstof. Daarnaast zal
het Westen zich vooral richten op het
verlenen van technische assistentie.
Deze steun zal in twee fasen worden
toegepast. Momenteel houdt het Westen
zich bezig met een aantal individuele
projecten. Zo werkt de Europese Bank
voor Wederopbouw en Ontwikkeling van
Oosteuropa, kortweg de Oost-Europa-
bank, samen met Moskou en Sint Peters
burg (het voormalige Leningrad) aan de
privatisering van kleine en middelgrote
bedrijven. Moskou runt ongeveer 16.000
kleine zaken en 700 grotere bedrijven.
Geholpen door de Oost-Europabank ver
koopt de stad een aantal van deze be
drijven als proefproject, waarvan ze ge
noeg hoopt te leren om de rest op een
efficiënte, praktische manier van de
hand te doen. De Oost-Europabank is in
zee gegaan met de stadsraden, omdat
daar mensen in zitten die.gewend zijn
beslissingen te nemen. Het volgende sta
dium van hulpverlening is afhankelijk
van grondwettelijke hervormingen. Zo
lang de staatkundige verhoudingen tus
sen de republieken en de opvolger van
de oude Sovjetunie niet wettelijk zijn
vastgelegd, kan het Westen niets uitrich
ten. In de huidige situatie hebben wes
terse deskundigen niemand om te advi
seren. Er is sprake van een machtsva
cuüm in het centrum.
De tweede fase in de hulpverlening
kan pas van start gaan wanneer dit va
cuüm is opgevuld. Zodra de republieken
hebben bepaald hoeveel verschillende
munteenheden ze willen, zal het Westen
de helpende hand reiken bij de hervor
mingen van het valutasysteem. Eén van
de gevolgen van hyperinflaüe is dat de
afzonderlijke republieken eerder geneigd
zullen zijn een eigen munt in het leven
te roepen. Dit is economisch gezien de
verkeerde oplossing. Waarom zou je je
de rompslomp en extra kosten van i
multi-valuta systeem op de hals halen
als je één enkele munt kunt aanhouden?
Zolang de voorwaarden voor een fi
nanciële hervorming uitblijven, zullen de
republieken zich moeten zien te redden
door waar mogelijk dollars of marken te
gebruiken, of door over te stappen op
ruilhandel, zoals de Duitse econoi
tussen 1945 en 1948 deed. In Moskou en
Sint Petersburg loopt een groot deel
de handel al via buitenlandse valuta.
De beste eerste hulp die het Westen
kan geven, afgezien van voedselhulp
voor de winter, is het beschikbaar stellen
van harde valuta door zoveel mogelijk
Russische produkten af te nemen. I
eindelijk zal Oost-Europa als agrarische
producent het gemeenschappelijke
landbouwbeleid van de EG ondermij
nen. Maar dat is nog verder weg dan de
harde roebel.
AMSTERDAM DR. WALTER KANNING
De Koninklijke Zweedse Acade
mie van Wetenschappen heeft
dinsdag terecht de Nobelprijs
voor economie toegekend aan
de Amerikaans-Britse micro
noom Ronald Coase. Zijn
ideeën gelden als verfrissend en
zijn van verstrekkende beteke
nis voor de economische we
tenschap en de politiek, met na-
op het gebied van milieu.
De nu 81-jarige Coase, emeritus
hoogleraar en in zijn actieve
loopbaan verbonden aan de
Universiteit van Chicago, heeft
nog niets aan betekenis inge
boet, ook al dateren sommige
zijn ideeën uit 1937.
Het Nobelprijscomité onder
scheidde Coase voor zijn „ont
dekking en verduidelijking van
het belang van transactiekosten
en eigendomsrechten voor de
institutionele structuur en het
functioneren van de economie.
Hij probeert te verklaren waar
om wij bedrijven hebben, hoe
bedrijven zich ontwikkelen en
wat de redenen zijn waarom zij
wel of niet groeien".
Coase heeft aangetoond dat
de traditionele micro-economi
sche theorieën onvolledig zijn,
omdat die alleen rekening hou
den met de produktie- en ver
voerskosten. Bij Coase staan
echter 'transactiekosten' cen
traal. In zijn artikel The Nature
of the Firm uit 1937 omschrijft
hij dit begrip als de „kosten van
het uitvoeren van een transactie
door middel van ruil op een
markt". Transactiekosten zijn
onder meer de kosten die ieder-
;n moet maken om informatie
i te winnen over een bepaald
produkt dat men wil hebben.
Een ander voorbeeld is de tijd
en geld die ondernemingen die
elkaar produkten leveren, beste
den aan' het maken van onder
linge afspraken over de prijs van
zo'n produkt. Elke 'ruil' brengt,
zo zegt Coase, transactiekosten
met zich mee.
Een voorbeeld: als iemand
een hulp in de huishouding
zoekt, kan hij/zij daarvoor een
advertentie zetten. De adver-
tentiekosten zijn transactiekos
ten. Vervolgens wordt uit alle
reacties een aspirant-huishoud
hulp geselecteerd. Ook het na-
n van referenties is een
voorbeeld van transactiekosten.
Uitzendbureau
Coase zegt verder: markten zijn
er om de 'ruil' (handel) tussen
personen te vergemakkelijken.
Men weet waar men zijn moet
voor een bepaald produkt, zo
dat de transactiekosten lager
uitvallen.
Een verdergaande vorm van
verlaging van de transactiekos
ten onstaat wanneer onderne
mingen de functie van markten
overnemen. Denk maar aan uit
zendbureaus. Wanneer een be
drijf een uitzendkracht inhuurt
zijn de transactiekosten lager
dan wanneer het op zoek moet
naar een geschikte werknemer.
Coase zet zich af tegen de tra
ditionele economie, die de on
derneming te veel vanuit de pu
re produktiekant benadert en
de transactiekosten verwaar
loost. Waar de ouderwetse in-
stutionele economie zich be
perkt tot de beschrijving van
economische instellingen, gaat
Coase verder. Hij verklaart het
onstaan ervan. Sedert Coase
zijn theorie ontwierp is het ge
bruikelijk om van neo-institu-
tionele economie te spreken.
Hoogovens
Volgerts Coase denken veel eco
nomen ten onrechte dat rechts
regels bedoeld zijn om de con
currentie op markten aan ban
den te leggen. Maar volgens
hem zijn wetten en rechtsregels
er in de eerste plaats om de
transactiekosten van de ruil te
verlagen, waardoor er meer ge
ruild kan worden.
De bekroonde wetenschapper
wordt door het Nobelprijscomi
té verder geroemd om zijn zo
genoemde 'Coase theorema',
dat betrekking heeft op negatie
ve externe effecten. Hij be
schrijft de theorie in zijn artikel
The Problem of Social Cost uit
1960.
Een voorbeeld is de grafief-
uitstoot van Hoogovens. Bur
gers ondervinden daarvan hin
der zonder dat Hoogovens hen
daarvoor compenseert.
Volgens de 'traditionele' eco
nomie zou de vervuiler een
milieubelasting moeten beta
len, en daardoor gedwongen
zijn de vervuiling te verminde
ren. Coase ziet dat anders. Hij
stelt de schuldvraag niet. maar
analyseert de situatie. Volgens
hem moeten Hoogovens en
omwonenden onderhandelen
over de omvang van de grafiet-
uitstoot. Als blijkt dat Hoog
ovens het recht heeft om grafiet
uit te stoten, zouden de burgers
het concern kunnen betalen in
ruil voor minder grafiet-uit-
stoot. Wanneer de burgers ech
ter het recht hebben om de uit
stoot te verbieden, kan Hoog
ovens de burgers een schade
vergoeding betalen in ruil voor
toestemming om toch wat gra
fiet uit te stoten.
Ongeacht wie in het bezit is
van rechten, het resultaat van
de onderhandelingen is hetzelf
de en stemt beide partijen te
vreden. De enige betekenis die
Coase in dit geheel aan de over
heid toekent, is het verlagen van
de transactiekosten. Dat kan
bijvoorbeeld gebeuren door het
verstrekken van informatie over
de uitstoot aan de burgers.
Daardoor kunnen de partijen
gemakkelijker tot het onderhan
delingsresultaat komen.
In 1988 verscheen het jongste
boek van Coase: The Firm,
Market and the Law. Het bevat
eerdere artikelen en Coase's re
actie op alle kritiek die tegen
standers over zijn theorieën
hebben gespuid.
Dr. Walter Fanning Is micro-
econoom, verbonden aan ft
Universiteit van Amsterdam.
Hij is mede-redacteur van
boek Law and Welfare Econo
mics, dat onder meer nader in
gaat op de theorieën van Coa-
