Wetenschap
Onderzoek aardbevingen
in noorden Nederland
Luchtverkeer is mede
oorzaak broeikaseffect
'Paar borrels per dag: minder kans op infarct'
De aarde schommelt
minder dan gedacht
Dinsdag 8 oktober 1991
071-161400 Redactie: BRAM VAN LEEUWEN EN HANS SONDERS Eindredactie: HANS SONDERS Vormgeving: RON VAN HAASTREGT
13
NIEUWSLIJN
Landelijke Wetenschapsdag succes
De landelijke wetenschapsdag „Wetenschap op Zicht" heeft af
gelopen zondag ruim 40.000 bezoekers getrokken. In meer dan
100 musea, sterrewachten en universiteiten was gelegenheid om
te ontdekken hoe het is om met wetenschap en techniek bezig
te zijn. In het kader van de Nationale Wetenschapsweek, die
duurt tot en met 12 oktober, wordt het komende weekeinde nog
een internationaal symposium over wetenschapsvoorlichting en
een wetenschapsfestival in het Koninklijk Instituut voor de Tro
pen in Amsterdam gehouden.
Ruim 2 miljoen extra kankergevallen
Tot nu toe uitgevoerde bovengrondse kemproeven hebben ze
ker 430.000 extra gevallen van kanker veroorzaakt. Op den duur
zullen 2,4 miljoen mensen het slachtoffer zijn van de radioactivi
teit die bij de atoomproeven is vrijgekomen. Dat staat in het me
disch rapport van de Internationale Organisatie van Artsen ter
Voorkoming van een Kernoorlog en het Instituut voor Energie
en Milieuonderzoek. Het onderzoek betrof 518 atomosferische
atoomproeven die van 1945 tot eind 1989 zijn uitgevoerd. Daar
naast zijn 1374 ondergrondse proeven genomen.
Bevolkingsgroei verloopt trager
De bevolking van ons land is in de eerste helft van dit jaar met
54.000 personen toegenomen tot 15.064.602. Het Centraal Bu
reau voor de Statistiek verwacht voor heel 1991 een groei van
rond 120.000. Het CBS raamde na het eerste kwartaal de groei
voor 1991 nog op 125.000. Waarschijnlijk zal het aantal geboor
ten van vorig jaar(198.000) niet worden gehaald.
Het aantal immigranten wordt geraamd op 120.000, wat er op
duidt dat de sterke groei voorbij is. Het aantal immigranten
steeg tussen midden 1988 en midden 1990 met ruim 30 procent,
maar sinds medio 1990 stabiliseert dit aantal.
Op Antartica 50 jaar geen mijnbouw
Negendertig landen, waaronder Nederland, zijn vorige week in
het Spaanse El Escorial (bij Madrid) overeengekomen mijnbouw
op Antartica 50 jaar te verbieden. De overeenkomst bepaalt
voorts dat de natuur van dit werelddeel, dat een tiende van het
wereld-oppervlakte beslaat wordt beschermd. In juni trokken de
VS zich op het laatste moment terug. Washington was het er niet
mee eens dat het verbod slechts kon worden opgeheven na in
stemming van alle 26 landen met volledig stemrecht. Alleen lan
den met een wetenschappelijke basis op Antartica hebben volle
dig stemrecht. Uiteindelijk werd een compromis bereikt, dat in
houdt dat het verbod kan worden beëindigd als 20 landen met
volledig stemrecht daarmee instemmen.
Iets meer zeehonden in Waddenzee
Het totaal aantal zeehonden in het Nederlandse deel van de
Waddenzee ligt nu rond de 600. Dat zijn er ongeveer 50 meer
dan vorig jaar, aldus de Zeehondencrèche in Pieterburen. Deze
week wordt de 60ste zeehond van dit seizoen in de Waddenzee
vrijgelaten. De zeehonden die worden uitgezet, zijn als „hui
lers", jongen die hun moeder zijn kwijtgeraakt, vanaf eind juni
in de zeehondencrèche verzorgd. De verzorgers in Pieterburen
verwachten dit jaar nog zeker 20 zeehonden vrij te laten.
Vorst verdubbelt eikelprijs
Vorst in het late voorjaar blijkt de bloemetjes van de eik zo
zwaar te hebben aangetast, dat in heel Europa grote schaarste
aan eikels is ontstaan. Nederland vormt hierop een positieve uit
zondering. Weliswaar dragen de bomen minder eikels dan nor
maal, maar voor eikelzoekers valt binnenkort een aardig zak
centje te verdienen.
„Vorig jaar betaalden we twee kwartjes voor een kilo. Nu een
gulden zegt directeur Pleyter van boomzadengroothandel
Pleijboza uit Zevenaar. Volgens hem bestaat er Dij boomkwekers
in de EG-landen een grote vraag door plannen voor aanleg van
nieuwe bossen, maar is het aanbod aan eikels voor het kweken
van jonge boompjes zeer gering.
Nederlandse koe is produktiefst
De Nederlandse koe geeft meer melk dan ooit. De melkproduk-
tie per koe steeg tussen begin juli 1990 en eind juni dit jaar met
128 liter: een absoluut vaderlands record. Dat blijkt uit cijfers,
die bekend zijn gemaakt door het Koninklijk Nederlands Rund
vee Syndicaat in Arnhem. Deze organisatie controleert de melk-
produktie van driekwart van de Nederlandse koeien (1.280.527
stuks). Gemiddeld geeft een koe meer dan 7000 liter melk per
jaar en staat daarmee aan de top in Europa.
Kalkgebrek bedreiging vogels
De vogels op de Veluwe en andere arme zandgronden leggen
steeds minder eieren. Bovendien wordt de kwaliteit van die eie
ren almaar slechter. Grote boosdoener is de zure regen. Als ge
volg daarvan is een tekort aan slakkehuizen ontstaan waardoor
de vogels niet genoeg kalk binnenkrijgen. Kalk is onmisbaar om
de leg van goede eieren te garanderen. Dat blijkt uit een studie
van het Instituut voor Oecologisch Onderzoek in Heteren. Het
onderzoek is gedaan bij mezen, maar bioloog drs.J. Graveland
sluit niet uit dat ook andere soorten, zoals de boomklever en de
grote bonte specht onder dezelfde problemen te lijden hebben.
Het Wereld Natuur Fonds heeft
op een recent gehouden con
gres over de temperatuurstij
ging op aarde in Nairobi vastge
steld dat de uitlaatgassen van
vliegtuigen tot nu toe helemaal
over het hoofd gezien bij het
zoeken naar de oorzaken van
klimatologische veranderingen.
Volgens studies van milieu-
experts is het luchtverkeer, een
van de sterkst groeiende ener
gieverbruikers, verantwoordelijk
voor 2 procent van de verwar
ming van de atmosfeer via de
uitstoot van koolstofdioxide. De
uitstoot van stikstof-oxide voegt
daar nog eens 30 procent aan
toe.
De VS zijn het enige belang
rijke industrieland dat niet be
reid is de koolstofdioxide-uit
stoot van zijn vliegtuigen te be
perken. Het land vindt dat eerst
maar eens onomtotelijk moet
worden vastgesteld dat kool
stofdioxide hoofdverantwoorde
lijke is voor het broeikaseffect.
Paul Hohnen, woordvoerder
van de milieubeweging Green
peace, beschuldigt de VS ervan
de kosten van beperking van de
uitstoot van schadelijke gassen
als argument te gebruiken om
er niets aan te doen. „Studies
tonen aan dat beperking van de
uitstoot niet duur hoeft te zijn.
Nu er mee doorgaan kost den
duur veel meer", zegt leremy
Leggett, wetenschappelijke di
recteur van Greenpeace.
Vandaag begint een groot onderzoek naar de relatie tussen aardbevingen in noord-
Nederland en de winning van aardgas, die daar al tientallen jaren plaats heeft De
laatste vijf jaar is de ondergrond vijfmaal voel- en hoorbaar in beweging gekomen.
En datzelfde geldt voor de gemoederen bovengronds die inmiddels al heel wat vaker
in beweging zijn gekomen. Bewoners zijn ongerust dat de bevingen een gevolg zijn
van de winning van aardgas.
„Verwacht van mij geen uitspraken over een relatie tus
sen de aardbevingen en de aardgaswinningen. Daarvoor
is het nu nog veel te vroeg. Bovendien zal het ondubbel
zinnig bestaan van zo'n relatie, mede gezien allerlei on
zekerheden, moeilijk zijn aan te tonen. Het is een heel
complex probleem." Aan het woord is dr. H.W. Haak,
hoofd van de afdeling seismologie van het KNMI in De
Bilt. „Maar de bevingen van de afgelopen vijf jaar traden
alle in of nabij aardgasvelden op. Vandaar het onderzoek;
we willen meer inzicht krijgen in het breukgedrag op gro
te diepten in de aardbodem."
LEIDEN BEN APELDOORN
Het begon allemaal in op 26 de
cember 1986 toen mensen in
noord Drente en delen van Gro
ningen een beweging van de
grond voelden. Dakspanten en
kozijnen kraakten, voorwerpen
vielen om, deuren sloegen dicht
en slingeruurwerken bleven stil
staan. Seismische registraties
leerden dat zich onder Assen
een lichte aardbeving met een
kracht van 2,8 op de schaal van
Richter had voorgedaan.
Bijna een jaar later, op 14 de
cember 1987, trad een tweede
lichtere beving (2,5 op 'Richter')
ongeveer 15 kilometer zuidelij
ker, onder Hooghalen op. Op 15
februari van dit jaar had onder
Emmen een beving met een
kracht van 2,2 plaats gevolgd
door twee bevingen op 25 april
onder Geelbroek (2,6) en 8 au
gustus onder Eleveld (2,7).
Uit een kaartje blijkt dat de
epicentra van vier aardbevingen
heel dicht bij elkaar liggen in
het noordelijke deel van Drente.
Verder valt op dat ze in of nabij
aardgasvelden liggen. Onder het
gehele noordoostelijke deel van
Groningen ligt een immens
aardgasreservoir, genoemd naar
een plaatsje dat zich daar onge
veer midden boven bevindt: de
'Bel van Slochteren'. Alleen al
deze 'bel', die in 1963 in pro-
duktie werd gebracht, bevat
naar schatting 2 biljoen (twee
duizendmiljard) kubieke meter
In feite is de naam 'bel' on
juist Het is niet een soort on
deraardse grot waarin het gas
zich onder hoge druk heeft ver
zameld maar meer zoiets als
een dikke, stenige, gelaagde
'spons' dat het gas in de loop
van miljoenen jaren als het wa
re 'opzoog'.
Die spons, poreus gesteente
dat overigens zo hard is als be
ton, wordt dus gevormd door
gemiddeld 150 meter dikke la
gen zandsteen dat in ons land
op een diepte van bijna 3 kilo
meter voorkomt. In dat zand
steen ligt het gas opgeslagen.
„Voorwaarde voor de aanwezig
heid van zulke gasvelden is", al
dus Haak, „dat zich erboven
een ondoordringbare laag, een
zoutlaag bijvoorbeeld, bevindt
Dat sluit het zich vormende gas
op en voorkomt dat het als ge
volg van de enorme druk naar
boven wordt geperst."
Haal je aardgas uit het poreu
ze zandsteen dan treedt com-
pactie op: het overblijvende
zandsteen wordt door de enor
me druk wat meer opeen ge
perst. Dit resulteert aan het op
pervlak in een geleidelijke
bodemdaling. Dat is ook voor
speld; het dalende gebied rond
Slochteren is alleen iets groter
dan de 30 kilometer middellijn
waarmee aanvankelijk rekening
werd gehouden.'
Noord-Nederland daalt niet
alleen door de aardgaswinning
maar doet dat als geheel van
nature al sinds de laatste ijstijd,
12.000 jaar geleden, ten einde
liep en de zeespiegel 100 meter
steeg. De bodemdaling als ge-
het KNMI, naast nabopname-apparatuur
o de achtergrond de 'bekende' weertoren van h
volg van het onttrekken van
aardgas blijkt overigens veel
minder te zijn dan aanvankelijk
verwacht, gemiddeld 13 centi
meter over de laatste 28 jaar in-
plaats van de verwachte 30 cen
timeter.
„De bevingen kwamen toch
min of meer als een verrassing,"
zegt Haak, „Bij een heel gelei
delijke bodemdaling van een
groot gebied zou je nauwelijks
enige activiteit verwachten.
Wellicht begrijpen we de dyna
mica daarvan niet voldoende.
Daarvoor is het onderzoek op
gezet."
Aan het onderzoek nemen
deel de Nederlandse Aardolie
Maatschappij, die de aardgas
velden exploiteert, de Vrije Uni
versiteit, de Technische Univer
siteit en de Afdeling Grondme
chanica beide in Delft, de Rijks-
geologische Dienst in Haarlem
en de Afdeling Seismologie van
het KNMI.
NAM en VU zullen 'span
ningsvelden', de op de gesteen
ten werkzame krachten en de
elastische en plastische hoe
'kneedbaar") gedragingen van
het gesteente daarbij, in kaart
brengen. De Delftse onderzoe
kers zullen met computersimu
laties krachten zowel bij de gas-
reservoirs als op grotere schaal
doorrekenen.
„De dynamica heeft twee fa
cetten," gaat Haak verder,
„Enerzijds hoe en in welke mate
vindt de langzame elastische en
plastische vervorming van het
gesteente plaats; anderzijds de
aardbevingen zelf als mogelijke
respons op de aardgaswinning.
Tussen beide facetten zullen we
verbindingen moeten aanbren
gen."
„Het aandeel van het KNMI
in het onderzoek is het bewa
ken van aardgasvelden met be
hulp van seismometers. Er
staan nu rond Assen al zes seis
mometers opgesteld maar toch
is nog niet duidelijk welke ge
bieden het beste bewaakt kun
nen worden en hoe dat precies
moet gebeuren. Daarnaast is de
bodemruis in noord-Nederland
bodem be we-
het KNMI.
FOTOMONTAGE BEN APELDOORN
een sterk storende factor, vooral
als gevolg van de slappe bodem,
industriële activiteiten en de
nabijheid van de branding van
de zee. Die ruis is een factor 100
sterker dan in zuid-Nederland."
„Om alleen die bodemruis in
kaart te brengen zullen we bin
nenkort in een boorgat bij Fin-
sterwolde een seismometer
plaatsen. Op die manier ont
staat een veel betrouwbaarder
signaal-ruisverhouding waar
mee je pas echt aan het bewa
ken van aardgasvelden kunt
werken."
Staan de bewoners in Noord-
Nederland echt zware aardbe
vingen te wachten? Califomi-
sche toestanden?
Haak: „Daar wil ik wel een
uitspraak over doen: dat is uit
gesloten. We leven hier niet op
de San Andreasbreuk. Heel mis
schien dat nog eens een beving
met een kracht van 3, 3,5 op de
schaal van Richter zal optreden.
Maar dat is echt het maximum.
Echt serieuze schade zal er ze
ker niet door ontstaan."
DEN HAAO DOLF ROG MANS
MEDEWERKER GPD
Het zal menig Nederlander als
muziek in de oren klinken: een
paar borrels per dag vermindert
de kans op een hartinfarct met
50 procent. Tot die conclusie
komt de Amerikaanse onder
zoeker dr M.J. Stampfer en zijn
bevindingen zijn nauwelijks
meer omstreden te noemen.
Zelfs de Nederlandse Hart
stichting erkent de voordelen,
maar is er nog lang niet van
overtuigd dat alcohol dus goed
is voor lijf en leden. „We be
staan tenslotte uit meer dan al
leen kransslagaders. Al met al is
het onverstandig het advies te
geven om alcohol te drinken ter
voorkoming van hartproble
men", zegt directeur dr. W. Stig-
gelbout.
Voor- en tegenstanders van
alcoholgebruik als medicijn wa
ren vorige week op invitatie van
de drankenindustrie en TNO
bijeen in Den Haag om daar de
nieuwe Alcoholbijbel ten doop
te houden: een overzicht van
onderzoeksresultaten naar de
gevolgen van alcoholgebruik.
De sprekers gaven volmondig
toe dat er eigenlijk nog weinig
bekend is over het effect van al
coholgebruik en vooral over de
gevolgen van matig alcoholge
bruik. Er is niet eens overeen
stemming over het begrip ma
tig. In 1915 bestempelde een
Franse onderzoeker een matig
drinker nog als iemand die een
liter wijn per dag dronk. Heden
ten dage houden Amerikanen
het op dagelijks een tot twee
glazen. In Italië daarentegen be
hoort iemand die acht glazen
per dag nuttigt tot de zeer voor
zichtige innemers.
Hartinfarct
En toch stuiten epidemiologen
op verschillende plekken op de
wereld op hetzelfde verband
tussen alcohol en hartaanvallen.
„We onderzochten 50.000 Ame
rikaanse gezondheidswerkers.
Zij die twee tot drie drankjes per
büfkenem<50
procent min-
der kans te
hebben op j
een hartin
farct. Toch I
fantastisch
Zijn Britse collega dr G.J. Mil
ler kwam in Trinidad tot een ge
lijkluidend oordeel en ook in
Nederland is het verband ge
constateerd. Drieduizend amb
tenaren van de gemeente Am
sterdam werkten 28 jaar gele
den mee aan een enquête naar
onder meer hun drankgebruik.
En nu blijkt dat degenen die
toen verklaarden geregeld te
drinken nu minder vaak last
hebben van hun hart.
Gematigd drinken kan dus
geen kwaad, sterker nog: het
heeft voordelen. Maar waar ligt
dan de grens?
Onderzoeker Stampfer heeft,
het antwoord niet klaar. .Alco
hol is gevaarlijk. Het is beter
niet te drinken dan te veel te
drinken. Maar tegen mensen
die om gezondheidsredenen
geen alcohol nuttigen, zou ik
willen zeggen dat dat volstrekt
overbodig is. Als ik alle voor- en
nadelen bij elkaar optel, zijn
een paar drankjes per dag
goed", aldus de Amerikaanse
onderzoeker.
De grens tus
sen goed en
kwaad zou
volgens de
Nederlandse
epidemio
loog prof.dr
D. Kromhout
heel wel kun
nen liggen
rond de acht
glazen alco
hol per dag.
„Onder Itali
anen hebben
we geen na
delige effec
ten kunnen constateren tot acht
glazen per dag. Dat kan. per
land verschillen, afhankelijk van
de eetgewoonten. Bekend is dat
in Italië men meer onverzadig
de vetzuren eet en dat is ook
gunstig voor het hart".
Geen hoera
Alle uitlatingen moeten toch de
drankenindustrie tot euforie lei
den. Maar niets daarvan. „Geen
hoera-stemming", zegt drs. J.
Verhoek van het produktschap
voor gedistilleerde dranken.
„We zeggen al jaren dat gema
tigd alcoholgebruik geen kwaad
kan, maar waarschuwen ook
voor de gevaren. Zwanger, geen
alcohol; jongeren, voorzichtig
met drinken; autorijden, niet
drinken. Wij zullen deze resul
taten dan ook niet gebruiken
om alcoholverkopen te stimule-
Hartstichting-directeur Stig-
gelbout is evenmin in een hoe
ra-stemming na het horen van
alle positieve verhalen. „Onder
zoeken tonen keer op keer aan
dat als er meer mensen een
beetje alcohol gaan drinken dat
direct leidt tot een flinke stijging
van het misbruik. En dat moet
voorkomen worden". Stiggel-
bout wil inmiddels best aanne
men dat alcohol een positief ef
fect heeft op het hart, maar hij
zoekt nog naar de verklaring.
„Ik hoorde vandaag de theorie
dat de lever lijdt onder alcohol
gebruik en daarbij een stof af
scheidt die het hart helpt. Dat
zou toch ironisch zijn; je lever
kapot drinken om een hartin
farct voor te blijven
Andere onderzoekers meen
den dat alcohol het bloed ver
dunt en het cholesterol verlaagt
zodat een hartinfarct uitblijft,
maar onomstotelijk is dat nog
niet vastgesteld. Daarom blijft
Stiggelbout voorzichtig. Elke
cardioloog weet toch dat alco
holgebruik kan leiden tot rit
mestoornissen van het hart. En
ook het risico op bepaalde vor
men van een herseninfarct zou
toenemen bij het nuttigen van
een hartversterkertje. „Mensen
moeten het bericht dat een of
twee borrels per dag goed is
voor het hart niet als rechtvaar
diging zien om meer te gaan
drinken".
search Letters. Omdat de aarde
om zijn as draait, wiebelt hij
iets, ongeveer zoals de klos op
een spinnewiel zich heen en
weer beweegt. Een deel van de
schommeling wordt veroor
zaakt door dezelfde krachten
die de klos op het spinnewiel in
werking zetten, een ander deel
door de oceanen en atmosfeer
die de Aarde verschillende rich
tingen op duwen en trekken.
Het is dit deel
van de schom
meling, die
wordt veroor
zaakt door de
mosfeer, die pro
fessor Agnew
heeft onder
zocht Uit gege
vens die hij de
afgelopen tien
jaar in de ruimte
heeft verzameld
berekent hij dat
de aarde onge
veer een meter minder schom
melt dan was verondersteld uit
eerdere schattingen.
Hij heeft gemeten dat de
schommeling verschillende
technieken gebruikt, en zij ko
men allemaal met elkaar over
een. De conclusie is dat de aar
de een stabielere plaats is en
niet zo wiebelig als onderzoe
kers vroeger dachten. „Hij wie
belt minder, maar niet veel", al
dus professor Agnew.
THE INDEPENDENT
Geleerden hebben ontdekt dat
de beruchte schommeling van
de aarde die er de oorzaak
van is dat de Noordpool 20 me
ter per jaar 'wandelt' minder
erg is dan ooit werd aangeno-
Omdat door de fluctuatie de
polen verschuiven, betekent het
dat de exacte
geografische
breedte van een
positie op de
grond verder
naar het noorden
of het zuiden kan
liggen dan een
atlas aangeeft.
Uit nieuwe
metingen van de
schommeling,
die met lasers en
satellieten vanuit
de ruimte zijn
uitgevoerd, zou
echter blijken dat de beweging
van de aarde minder grillig is
dan wetenschappers hadden
berekend uit metingen die op
de grond zijn gedaan.
„Het is juist om te stellen dat
de aarde op een iets andere ma
nier beweegt dan we vroeger
dachten", zegt Duncan Agnew,
professor in de geofysica aan de
Universiteit van Califomië in
San Diego. Samen met onder
zoeker Nancy King heeft profes
sor Agnew de nieuwe bevindin
gen gepubliceerd in het laatste
nummer van Geophysical Re-
LUUTJE NIEMANDSVERDRIET
