Sovjets
vullen
hun
buik
met
hoop
Troonrede
ZATERDAGS
BIJVOFCSEL
Aardappelen zijn er
voldoende; mankracht
en goede machines
niet
jankuvs
Perestroika en glasnost hebben van
af 1985 bij veel burgers van de Sov
jetunie weerklank gevonden door
de hoop op betere voorzieningen en vooral
meer voedsel. Het uitblijven van directe resul
taten in de voorraad primaire levensbehoeften
werd aanvankelijk op de koop toe genomen.
Hoop doet immers leven en ook perestroika is
niet in één dag te realiseren. Met het verstrij
ken van de tijd nam de onvrede onder de Sov
jet-burgers toe. Perestroika mocht dan wel lei
den tot internationale ontwapening, meer
vrijheden en dus meer democratie, maar
daarmee hadden de burgers nog niet meer te
eten. Alle mooie economische voornemens
ten spijt.
Het laatste pact tussen Gorbatsjov en de
'radicaal' Jeltsin van vöör de staatsgreep be
helsde het maken van een plan om dg ster
vende Sovjet-economie nieuw leven in te bla
zen. De vrijage tussen de twee leverde Gor
batsjov meteen een conflict op met zijn eerste
man Roetzjkov, die afwijkende ideeën had
over het gezondmaken van het Sovjet-huis
houden. De ruzie leidde tot een aftreden van
Roetzjkov. Een weifelende Gorbatsjov besloot
daarop het radicale plan te verlaten en koos
zeer tegen de zin van Jeltsin opnieuw voor de
weg der geleidelijkheid.
Sindsdien gaat de landbouwproduktie in de
Sovjetunie verder achteruit De opbrengsten
lopen terug, meerjarenplannen mislukken en
de winkels zijn leger dan ooit. En alweer vult
de Sovjet-burger zijn buik met hoop. Het mis
lukken van de staasgreep van Janajev en de
zijnen heeft voor de burgers het paradijs van
welvoorziene winkels dichter bij gebracht.
Maar hoe dichtbij? Maken de Sovjet-burgers
zich niet blij met een fata morgana? De te
overwinnen problemen in de landbouw zijn
immers onoverzienbaar. En of dat in een lut
tel tijdsbestek verandert is maar zeer de vraag.
Een schets van de problemen bij de aardap
peloogst in de Sovjetunie geeft een glashelder
beeld van hoe groot de te overwinnen moei
lijkheden zijn.
grootleveranciers
Van ouds zijn gebieden in de Oekraïne, Wit-
Rusland en Moldavië de groot-leveranciers
van aardappelen. Het grootste aardappelveld
van de Sovjetunie ligt rondom de stad Brjansk
in de Oekraïne, dat in 1988 bijna 1,4 miljoen
ton voortbracht. Het grootste deel van de pro-
duktie is afkomstig van sovchozen en kolcho
zen, grote gemeenschappelijke agrarische be
drijven.
De aardappelteelt in de USSR is niet afhan
kelijk van de prijzen, die op de markt voor
aardappels worden gemaakt. Nog steeds stel
len de centrale instanties de hoeveelheid vast,
die de bedrijven jaarlijks aan de staat moeten
leveren, en de vergoeding die daar tegenover
staat. Dit gebeurt volgens een bepaalde ver
deelsleutel, die is afgestemd op de resultaten
van het voorgaande produktiejaar. De sovcho
zen en kolchozen zijn verantwoordelijk voor
de uitvoering van de hun gestelde taak. Zij
mogen 30 procent van de planproduktie (en
alles wat zij meer produceren) benutten voor
eigen gebruik of voor verkoop op de vrije
markt. Het grootste deel gaat echter naar cen
trale opslagplaatsen in de steden. Van hieruit
worden de produkten gedistribueerd over de
winkels. Een en ander impliceert dat de aard
appelen lange tijd in de opslagplaatsen blij
ven, omdat de winkels zelf niet beschikken
over goede opslagfaciliteiten.
Het plansysteem dat gedeeltelijk heeft
plaatsgemaakt voor een systeem met zoge
noemde staatsbestellingen, leidt in de dage
lijkse praktijk tot enorme knelpunten. Een be
sluit tot het opvoeren van de produktie kan
worden genomen zonder rekening te houden
met de beschikbare grond, menskracht, op
slag- en distributiemogelijkheden. Voorts staat
de inkoopprijs al op voor-hand vast, zodat de
prikkel ontbreekt om de produktie verder op
te voeren. Zeker niet wanneer, zoals bijna al
tijd het geval is, de inkoopprijs ongeveer de
helft bedraagt van de kostprijs.
geen overproduktie
Een sovchoz of kolchoz kan alleen een ex
traatje halen uit de aardappelteelt door het
opstrijken van extra premies bij overproduk-
tie. Maar de directeuren van deze agrarische
ondernemingen kijken wel uit. Allicht dat bij
een hogere produktie dit jaar de officiële nor
men voor het daaropvolgende jaar aanzienlijk
worden verhoogd. Wie dan de pech heeft van
ongunstige weersomstandigheden kan reke
nen op een forse boete. Dus mikken de
sovchozen en kolchozen vooral op safe en dat
is de vastgestelde hoeveelheid net halen. Bo
vendien houdt het systeem geen rekening met
Voor de inwoners van de
Sovjetunie kent liet welslagen
van de maatschappelijke
hervormingen in feite slechts
één maatstaf, de hoeveelheid
consumptiegoederen in de
winkels. Geestelijke vrijheid is
een groot goed, maar de maag
wil ook wat. En wat dat betreft
zijn de magen van miljoenen
inwoners van de Sovjet
republieken al jaren op de
proef gesteld.
levertijden en kwaliteit Wie dus onder de
norm dreigt te komen, levert alles wat het
land geeft, inclusief de gedeeltelijk verrotte
oogst en de pootaardappelen voor volgend
jaar.
De producenten schromen evenmin grote
hoeveelheden nitraat te gebruiken waardoor
het gewicht van de gemiddelde aardappel
aanzienlijk wordt opgevoerd. Ook het gebruik
van allerlei soorten pesticiden moeten de
agrarische bedrijven aan de vereiste hoeveel
heid helpen. Over de gevolgen daarvan be
kommert niemand zich. Wie het volgend jaar
leeft, wie dan zorgt, is het devies.
Een groot tekort aan arbeidskrachten, ge
paard aan het gebruik van verouderde machi
nes, maakt de kans op een goede oogst al bij
voorbaat gering. Berekend is dat enkele jaren
geleden bij het rooien 55 procent van de knol
len werd beschadigd door de inzet van combi
nes. Het inzetten van combines was echter
noodzakelijk, omdat de benodigde mankracht
ontbrak voor het rapen van de knollen die via
rooimachines uit de grond waren gehaald.
Middels het inzetten van arbeidskrachten uit
de stad (verplicht) via het zogenoemde Kon-
vejer-systeem, is geprobeerd het tekort aan
mankracht op te heffen. Slechts weinigen zijn
enthousiast over deze vorm van staatsdienst
en het wekt daarom geen verwondering dat
de behandeling van de aardappelen niet uit
munt door liefde.
De oogst binnenhalen is een, de produkten
in de winkels krijgen een extra probleem. Een
afdoende verpakking kennen ze niet in de
Sovjetunie. Goede vervoersvoorzieningen
(koelwagens etc.) en goed uitgeruste opslag
plaatsen ontbreken. Transportbedrijven heb
ben de opdracht per jaar een gepland aantal
kilometers af te leggen. Over de kwaliteit van
het vervoer wordt niet gesproken. Daardoor
kan het voorkomen dat aardappelen soms
meer dan tien keer worden overgeladen, voor
dat ze de plaats van bestemming bereiken. Bij
elke overslagplaats bestaat het risico dat de
produkten dagenlang blijven liggen, alvorens
ze verder worden getransporteerd. Uiteraard
zonder de nodige koel- en beluchtingsvoor
zieningen. De verliezen onderweg zijn daar
door enorm. Temeer, omdat van een zacht-
In de winkel
blijft het aanbod
beperkt en wor
den niet zelden
geïmporteerde
aardappelen
verkocht FOTO I
BERT VERHOEFF
zinnige behandeling van de produkten geen
sprake is. Het zal de vervoerder immers een
zorg zijn in welke staat de goederen hun doel
bereiken, als hij zijn opgelegde aantal kilome
ters maar maakt.
'standaard-kwaliteit'
Ook vandaag de dag hebben de centrale
opslagplaatsen nog steeds een sleutelpositie
bij de verdeling van de aangeleverde waar.
Hier wordt bepaald of de aangeleverde pro
dukten voldoen aan de norm van 'standaard
kwaliteit'. Voor partijen die de norm niet ha
len wordt minder uitbetaald. Rotte partijen
gaan linea recta en zonder enige vergoeding
naar de vuilstort. Afgekeurde aardappelen
gaan nogal eens temg naar de kolchozen en
sovchozen, waar ze als veevoer worden ge
bruikt. Er zijn jaren geweest, waarin meer dan
15 procent van de aangeleverde hoeveelheid
dezelfde weg terug ging. Voor de stad Moskou
zijn van de aangevoerde onbruikbare aardap
pels zelfs percentages van meer dan zestig
procent genoemd. Als producent mag je in
deze gevallen dan wel de opgelegde hoeveel
heid hebben gehaald, maar naar een financië
le vergoeding kun je fluiten.
Los daarvan zijn er voorbeelden bekend van
een puur willekeurige beoordeling van de
aangevoerde partijen door de centrale opslag
plaatsen. Als de opslagplaats vol is of de plaat
selijke markt verzadigd, worden de aange
voerde aardappelen standaard afgekeurd. Zo
ook krijgen partijen, die onmogelijk retour
kunnen, gemakkelijk het stempel afgekeurd.
Dit is immers een uiterst probaat middel om
de prijzen te drukken.
Het gebrek aan mankracht speelt ook de
centrale opslagplaatsen parten. Vooral op
hoogtijdagen, wanneer de aanvoer het grootst
is, ontbreekt de mankracht om alles ordelijk te
verwerken. De middels het Konvejer-systeem
ingezette burgers missen de vereiste handig
heid, waardoor een chef verzuchtte: „Ze ver
pakken voor één roebel en verknoeien voor
vijf." Bovendien schromen de burgers niet
hun karige voorraden aan te vullen door
tassen- en zakkenvol mee naar huis te nemen.
Verder heeft ook de zwarte handel er belang
bij dat er hele partijen verdwijnen. Immers,
hoe groter het staatsaanbod, hoe lager de prij
zen op de zwarte markt. De 'natuurlijke' ver
liezen van de oogst- vallen soms in het niet
vergeleken bij de verliezen door sabotage-ac-
ties. Bekend is de Leningradse 'wortelzaak',
waar in 1987 meer dan 150 medewerkers van
de Leningradse handelsorganisatie voor
groente en fruit terecht stonden voor het ge
ven en aannemen van steekpenningen. Be
strijdingsmaatregelen door het inzetten van
speciale militie-eenheden voor het bewaken
van het 'socialistisch eigendom' hadden ook
in het verleden weinig effect.
Aan het eind van de rit wreekt zich het feit
dat de verkoop van aardappels door winkels
niet populair is. De onzekerheid rond de be
voorrading en de lage opbrengsten door de
vastgestelde prijs maken het voor de winkels
onvoordelig 'het tweede brood' aan de man te
brengen. Andere produkten leveren nu een
maal veel meer op. Alleen via een stelsel van
omvangrijke subsidies wordt de aardappel-
handel in stand gehouden.
Het treurige verhaal over de aardappelpro-
duktie en -distributie illustreert de
problemen, die opgelost moeten worden
een omschakeling naar een vrije markt te n
liseren. Impulsen van de Sovjet-regering,
waardoor het rigide plansysteem werd aange
past, zijn onvoldoende gebleken om de pro
blemen op te lossen. Ook vandaag de dag zoe
ken de Russische economen nog steeds naar
probate middelen om een soort basisproduk-
tie in stand te houden en tegelijkertijd de indi
viduele zeggenschap over de produktie te ver
groten. Met een hopeloos verouderd machi
nepark en een aan alle kanten falend distribu
tiesysteem een bijna onmogelijke opgave.
Vandaar dat nu alle hoop gevestigd is op de
opbrengsten van duizenden kleine bedrijfjes
die zonder richtlijnen van bovenaf de markt
moeten gaan voorzien. Maar ook zij kampen
met verouderde produktiemiddelen, tegen
werking van nog immer actieve ambtelijke in
stanties en bedreigingen door de Russische
maffia
De Sovjetunie importeert nog steeds grote
hoeveelheden aardappelen. De opbrengst per
hectare loopt nog altijd temg. De prijzen blij
ven stijgen en onveranderlijk is er een schrij
nend tekort aan levensmiddelen. Stimulansen
genoeg om te werken aan een vrije markteco
nomie. maar de problemen zijn zo groot dat
er nog jaren overheen zullen gaan voordat de
burgers letterlijk de vruchten kunnen plukken
van een nieuw beleid.
ZATERDAG 21 SEPTEMBER 1991
ONZETAAL
Als ik de koningin zo zie zitten
voorlezen, metal die mensen
van de Staten Generaal er
omheen, muisstil luisterend, en
thuis dan nog al die
geïnteresseerde buschauffeurs
en leden van de vervoersbond
FNV die aan haar lippen
hangen, dan moet ik ineens zo
aan mijn moeder denken.
Want bij ons thuis werd vroeger
ook veel voorgelezen.
Bolkl dt blbr en laap en Or-
dientje bijvoorbeeld. Dan kon je
een speld horen vallen. Een heel
enkele keer gebeurde het dat mijn moeder
onder het voorlezen in slaap viel. En dat wij
dan moesten roepen: 'Hè. ga nou door!' Maar
meestal las ze het hoofdstuk uit en zei dan:
'En nu naar bed allemaal!' Zoiets had ik dins
dagmiddag ook verwacht. Iets la: 'Zo jon
gens. genoeg gestaakt, en nu allemaal weer
aan het werk!'
Ik vind dat de koningin mooi voorleest.
Rustige stem, duidelijke uitspraak. Dat is veel
moeilijker dan menigeen denkt. Zeker als je
een troonrede moet voorlezen. Misschien
heeft ze vroeger wel veel geoefend met Bolke
de Beer. Zo'n troonrede blijft een lastig stuk.
Want ook al zit zo'n tekst goed in elkaar
(en dat meen ik), ook al komt er eigenlijk
geen woord in voor dat ik niet begrijp, toch
heb ik er netto, ik zou haast zeggen: in gul
dens uitgedrukt, weinig van begrepen.
Wat heeft de koningin nu feitelijk allemaal
gezegd? Intussen heb ik de tekst in de krant
nog eens nagelezen, maar als ik had moeten
navertellen wat ik gehoord heb, dan bleef er
niet veel van over.
Wat blijft hangen is dat er binnenkort 6
miljoen huizen in Nederland zijn. En dat er
een Betuwespoorlijn komt. Plus natuurlijk
dat de uitkeringen 3% omhoog gaan. Maar
verder zou ik 'ns heel diep moeten nadenken.
Nu ja, die eerste zin blijft natuurlijk ook in
je geheugen hangen: '1992 wordt geen ge
makkelijk jaar'. Sterk staaltje koninklijke hu
mor! Niemand had verwacht dat de koningin
zou beginnen met de woorden: '1992 wordt
een makkie. We zitten op rozen; geen kip die
ons wat maakt'. Ik bedoel maar, als je dan
toch, met een stalen gezicht, kunt beginnen'
met: '1992 wordt geen gemakkelijk jaar', dan.
krijg je een tien voor voorlezen.
Maar niet alle zinnen waren zo simpel. Zo'
noteerde ik in de gauwigheid:kan niet losi
gezien worden van andere belangrijke doel-
einden: het in stand houden van het draag
vlak voor gemeenschapsvoorzieningen, het
behoud en herstel van het milieu en het na
komen van onze internationale verplichtin
gen.' Wat was het ook al weer? '...het in stand
houden van gemeenschapsvoorzieningen...',
of: '...het draagvlak voor het in stand hou
den...', of: '...gemeenschapsvoorzieningen
voor het draagvlak voor Ik ben de draad
al kwijt als ze nog maar net begonnen is. Het
liefst zou ik dan even willen vragen: 'Ach ma
jesteit, wilt u dat over dat draagvlak nog even
herhalen, want...'. Maar het gaat al weer ver
den 'Reeds bij zijn aantreden heeft het kabi
net de samenhang in deze doeleinden onder
streept'. Dat zal zo wezen, maar wat nu pre
cies?
Of nog zo'n zin (ik hoop dat ik hem goed
genoteerd heb): 'De soberheid bij de over
heidsuitgaven. de inkomensmatiging en het
herijken van de sociale zekerheid staan alle
drie in het teken van werkgelegenheid voor
een groeiende beroepsbevolking en van wel
vaart, die het draagvlak biedt voor behoud
van gemeenschapsvoorzieningen.' Ook als ik
deze zin drie keer overlees, begrijp ik er niets
van. De overheid bezuinigt, en dat is voor
meer werk en meer welvaart. En die welvaart
is weer nodig om een draagvlak te hebben
voor behoud van gemeenschapsvoorzienin
gen. Kortom: bezuinigen op gemeenschaps
voorzieningen voor behoud van gemeen
schapsvoorzieningen.
Nou ja, misschien heb ik het wel verkeerd
opgeschreven. De troonrede is prachtig en
nuttig maar niet voor gewone mensen. Als ik
buschauffeur was, dan had ik een ander mo
ment uitgekozen om te staken.
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
