Cultuur
Woudeik met figuurzaag omver
Een ritselend en misend drieluik
Donderdag 12 september 1991 Redactie: 071-161400 CEES VAN MOORE ANNEMIEK RUYGROK JAN RUSDAM SASKIA SïOEUNGA Eindredactie: HANS SONDERS Vormgeving: HENK BUIS
9
MOEILIJKE EXPERIMENTELE BOEKEN - daarop had Jacq
Vogelaar het patent. Onlangs schreef hij echter een prachtige
en toegankelijke roman over een meisje dat haar woede met
indrukwekkend gevyeld koelt op haar omgeving. Het boek
bevat mooie, poëtische beschrijvingen, onder meer over het
wassen van de rug van een dikke vrouw.
FONS HAAGMANS heeft als eerste
hedendaags kunstenaar een solo-ex
positie in Stedelijk Museum De Laken
hal. Een interview met deze Maast
richtse kunstenaar op de volgende pa
gina.
over het vele geld dat hij aan de
Duitse vertaling ervan verdien
de, is een smet die niet is weg te
poetsen. Door onvoorziene om
standigheden was hij dan net
geen 'lid van de club' geworden,
maar hij heeft wel het clublied
dapper meegezongen.
Venema karakteriseert de
houding van Vestdijk met een
term van Pressen, 'medewer
kend tegenwerkend, tegenwer
kend medewerkend'. Hij noemt
dit 'een van de gunstigste scha
keringen binnen collaboratie'.
Ik begrijp niet waarom Venema
zich hier zo voorzichtig opstelt.
Heeft hij er misschien moeite
mee om de waarheid te zeggen
omdat het hier zo n alom geres
pecteerd auteur als Vestdijk be
treft? Dat is zwak. De dingen
moeten bij hun naam worden
genoemd: zoals de gegevens nu
liggen, komt het gedrag van
Vestdijk toch het dichtst in de
buurt van collaboratie. Vestdijk
zelf wijst er in brieven ook tel
kens op dat hij met dat gedrag
later wel eens 'last' zou kunnen
krijgen. Bovendien heulde Vest
dijk nog niet eens uit overtui
ging met de bezetter, nee, hij
paste zich aan om de kassa har
der te laten rinkelen.
Ik vraag me af of de auteur
die volgend jaar de naar een
van Vestdijks romanfiguren ge
noemde Anton Wachterprijs zal
gaan winnen, die prijs nog moet
accepteren. Vestdijk had een
mooie stijl van schrijven, maar
in de manier waarop hij zich na
zijn vrijlating uit het gijzelaars
kamp heeft gedragen, is van
enige stijl niets te bespeuren.
'Schrijvers, uitgevers en hun colla
boratie', deel 3 B S. Vestdijk; auteur
Adriaan Venema; uitgeverij: Arbei
derspers; ƒ59,50.
Adriaan Venema over 'collaboratie' Simon Vestdijk
'Mijn Duitsche zaken lopen nog steeds gesmeerd, ik heb
leen voorschot gekregen en in januari krijg ik de afreke
ning. De binder kan het aantal bestellingen niet af,
schreef de uitgeverij mij. Het is wat te zeggen! Ik ben be
nieuwd hoe lang deze gunstige conjunctuur, voor mij,
duren zal'.
Deze hoogst intrigerende regels vloeiden uit de pen van
Simon Vestdijk. Hij schreef ze tijdens de Tweede Wereld
oorlog in een brief aan zijn vriend Theun de Vries. Op 31
december 1941 om precies te zijn. Rotterdam was toen al
gebombardeerd en de eerste grote razzia's op joden in
Amsterdam, Arnhem en Enschede hadden al plaats ge
had. Met zijn 'Duitsche zaken' bedoelde Vestdijk de
Duitse vertaling van zijn roman 'Het vijfde zegel'. Met
'conjunctuur' de toestand zoals die tijdens de Duitse
j overheersing was.
tatie (Hoomik, Dubois), bij
Vestdijk gaat hij zeer voorzich
tig te werk. Dat maakt zijn boek
des te overtuigender. Stap voor
stap draagt hij de voor Vestdijk
belastende feiten aan. En zo,
heel rustig, als met een figuur
zaagje, haalt hij deze woudeik
uit de Nederlandse literatuur
De 'aanklacht' tegen Vestdijk
bestaat uit vijf punten: de
schrijver recenseerde en ver
taalde in de eerste oorlogsjaren
nationaal-socialistische litera
tuur; hij ging 'diep door de
knieën' voor de censuur door
bij de vertaling van twee van
zijn romans de opdrachten aan
zijn goede vrienden Ter Braak
en Du Perron weg te laten; hij
heeft willens en wetens anti-En-
RECENSIE. CEES VAN HOORE
De passage wordt geciteerd in
deel 3 B van Adriaan Venema's
I zwartboek 'Schrijvers, uitgevers
en hun collaboratie', een 262
I pagina's tellende foliant die ge
heel gewijd is aan Vestdijk. De
i auteur komt eruit naar voren als
een OW-er (iemand die oorlogs
winst maakt, CvH) van de eerste
categorie en als de schrijver die
zijn boeken als 'Rumeiland' en
'Ierse nachten', romans die naar
zijn eigen zeggen een 'anti-Brit-
se tendens' hadden, sneller in
het Duits liet verschijnen dan
de Nazi's konden lezen.
Venema mag dan bekend
staan als een scribent die zon
der enige scrupules de bijl heeft
gezet in menige schrijversrepu-
gelse tendenzen geëxploiteerd
in zijn in Duitsland op grote
schaal uitgegeven romans 'Ru
meiland' en 'Ierse Nachten'; en
hij heeft aan de kampleiding in
het gijzelaarskamp St. Michiels
gestel, het kamp waar hij een
tijd geïnterneerd is geweest, ge
schreven dat hij zich wilde aan
melden bij de Kultuurkamer.
Vestdijk heeft de rol die hij
heeft gespeeld tijdens de bezet
ting nooit mooier voorgesteld
dan ze was. Dat hebben zijn
'hagiografen', onbewust mis
schien, echter wel gedaan. Zo is
door hen over het weglaten van
de opdrachten aan Ter Braak en
Du Perron nimmer iets gesigna
leerd. Overigens 'bewijst' Vene
ma niet of Vestdijk zelf de hand
heeft gehad in het weglaten van
die opdrachten of dat de Duitsë
uitgever dat op eigen intiatief"
heeft gedaan. Maar dat is dan
ook het enige zwakke punt in
zijn betoog.
Last
Ergens in een brief aan Theun
de Vries schrijft Vestdijk dat
'martelaarschap' onder de Duit
se bezetting geen zin had, maar
dat je 'alle bewegingen van de
vijand schijnbaar (moet) volgen
net als bij jioe-jit-tsjoe'. Mooie
beeldspraak, maar Vestdijk ver
geet dat het 'volgen' in deze
sport uiteindelijk dient om de
aanvaller onderuit te halen.
Vestdijk heeft de 'Duitse aanval
ler' in geen enkel opzicht on
deruit gehaald. Hij zou wel gek
zijn. Als rechtgeaard Nederlan
der wou hij geen dief zijn van
zijn eigen portemoryiee.
Vestdijks aanmelding voor de
Kultuurkamer is te vinden in
het .verzoekschrift dat hij in sep
tember 1942 in St. Michielsge
stel richtte aan de kampcom
mandant. De schrijver handelde
daarbij uit angst. Vlak voor hij
dit verzoekschrift opstelde, wa
ren er vijf gijzelaars doodge
schoten. Zij moesten boeten
voor een doqr het verzet ge
pleegde overval op een trein
met Duitse soldaten. Vestdijk
schrijft in dit verzoekschrift on
der meer dat hij bereid is 'zich
binnen een week na zijn vrijla
ting te melden bij de Kultuurka
mer' en dit, wanneer dat wordt
gewenst, op erewoord. Hij ver
zoekt echter om geheimhou
ding gedurende de tijd dat hij
nog in. het kamp is, zodat hij
niet 'met vragen en verklarin
gen, die voor niemand enig nut
hebben, lastig wordt gevallen.'
Aan Ans Koster, zijn levensge
zellin, dicteert hij een brief voor
zijn Duitse uitgever Rohrer Ver
lag. Daarin herhaalt hij zijn
voornemen toe te treden tot de
Kultuurkamer. Een week later
meldt hij haar: 'Je begrijpt nu
wel dat het er niet meer om
gaat of ik al of niet wil, maar al
leen om de manier waarop -
om er later geen jast mee te krij
gen'. Vestdijk wist maar al te
goed waar hij mee bezig was.
Simon Vestdijk.
Anti-Brits
Ziedaar het bewijs van Vestdijks
aanmelding. Dat hij nooit daad
werkelijk is ingeschreven bij de
Kultuurkamer doet hier niets
aan af. De intentie was er. Uit
Venema's betoog blijkt dat er
inzake die aanmelding door de
Duitse autoriteiten geen enkele
druk meer op Vestdijk werd uit
geoefend na zijn vrijlating uit St.
Michielsgestel. Vestdijk stond
bij het Duitse ministerie van
propaganda in een goed blaadje
nadat dit ministerie was inge
licht over de anti-Britse tendens
in 'Ierse Nachten' en 'Rumei
land', een tendens waarop Vest
dijk de bezetter zelf heeft gewe
zen. Vestdijk werd langzamer
hand als pro-Duits beschouwd.
'Wer als Deutschfeindlich be-
trachtet werden will veröffent-
licht seine Romane nicht in
Deutschland', schreef hij in zijn
verzoekschrift. Zo'n zin spreekt
boekdelen.
'Rumeiland', dat in het Duits
onder de titel 'Die Fahrt nach
Jamaica' verscheen, karakteri
seerde Vestdijk in een brief aan
Theun de Vries als 'een roman
met nogal wat critiek op het En-
gelsche karakter, speciaal de
Engelse hypocrisie. Dit overi
gens geheel ongewild, want tij
dens het schrijven heb ik meer
aan de Hollandse hypocrisie ge
dacht; maar zoals de conjunc
tuur nu is, heb ik er niet het
minste bezwaar tegen dat de
tendenz in die richting wat
wordt aangedikt, bij een even
tuele vertaling, in het prospec
tus bv.'. Hetzelfde geldt iater
voor 'Ierse Nachten', waarvan
de stof zich natuurlijk nog veel
beter leende voor kritiek tegen
Engeland en daarmee voor
Duitse propaganda-doeleinden.
Kassa!
Er was al het een en ander be
kend over Vestdijks wankel
moedige houding tijdens de be
zettingsjaren. Maar, zoals Vene
ma schrijft, 'de bewondering
,van de Vestdijkkenners heeft
hun objectiviteit' wat betreft
Vestdijks houding in de oorlog
steeds in de weg gestaan. Vene
ma heeft voor het eerst de za
ken eens helder op een rij gezet.
Dat Vestdijk wilde toetreden tot
de Kultuurkamer is nog te be
grijpen. Laten we eerlijk zijn: als
je met zo'n aanmelding je leven
veilig kon stellen, hoefde je niet
lang na te denken. Maar dat
Vestdijk later, toen hij in velig-
heid was, uit plat eigenbelang
de zogenaamde anti-Britse
strekking van 'Ierse nachten' ex
ploiteerde en zich verkneukelde
CONCERTEN
LEIDEN
EGLISE WALLONE
15 september
Clavichord-concert door Kees Ro-
senhart, organist van de Waalse
Kerk te Haarlem, aanvang 20.00
HOQGLANDSE KERK
14 september
Orgelconcert door Erik Visser, or
ganist van de N. Remonstrantse
kerk te Amsterdam, aanvang
13:30 uur.
LOKHORSTKERK
14 september
Concert t.g.v. Monumentendag
door Caroline van Oyen, sopraan,
en Anton Doornhein, orgel, met
werken van W.A. Mozart, aanvang
15.00 uur.
LVC
13 september
Optreden van Bambix, zaal open
22.00 uur.
14 september
Optreden van Senemali, zaal open
22.00 uur.
19 september
Adrian Borland The Citizens,
22.00 uur.
ALPHEN
OUDSHOORNSEKERK
13 september
Orgelconcert door Ronald de
Jong, werken van Bach, Asma,
Krebsen Young, aanvang 20.15
HET KASTEEL
13 september
Optreden van Renegades, gele
genheidsformatie met leden van
Vengeance en The Boxx, aanvang
21.30 uur.;
14 september
Optreden van de Maarten Peters
Band, aanvang 21.00 uur.
KATWIJK
DORPSKERK
^september
Optreden door het Gemeentekoor,
aanvang 20.00 uur.
Geheimzinnig kunstobject in Koudekerk aan de Rijn
In een wei aan de Hondsdijk in
Koudekerk aan de Rijn is het
een beetje Griekenland. Voor
een geriefhoutbosje bevindt
zich een terra-cottakleurig ob
ject waarvan een uiterst ver
vreemdende werking uitgaat.
Soms wekt het de indruk een
los element te zijn van een
Zeustempel, in de steek gelaten
door steenhouwers die allang
niet» meer in de goden geloven.
Maar als je beter kijkt zie je dat
het om een autonoom kunst
werk gaat.
Deze 'ready-made' is door de
drie 'kunstdames' Jacqueline
Molleman, Jantine Takens, Elly
Buers en de wethouder milieu
en volksgezondheid van de ge
meente Rijneveld, mevrouw Vo
renkamp, als drieluik op het
weiland van de familie Jonger-
bloed geïnstalleerd. Het 'kunst
werk' is gratis beschikbaar ge
steld door de firma Schokbeton.
Hoe de zware industrie en de
kunst een vruchtbare samen
werking aangingen.
Wethouder Vorenkamp van
de gemeente Rijneveld toont
zich verrast als wij informeren
naar het geheimzinnige object
aan de Hondsdijk. „Ha, dus u
hebt het opgemerkt. We krijgen
veel reacties, maar echt veel
aandacht in de pers heeft het
nog niet gehad. Kijk, het zit zo:
we hebben destijds in Koude
kerk aan den Rijn een klein
kunstcommissietje gevormd. Er
was ineens tweeduizend gulden
subsidie beschikbaar om hier
iets met kunst te doen.
Saihen met de leden van die
kunstcommissie, Jacqueline
Molleman, Jantine Takens en
Elly Buers hebben we in 1989
een bezoek gebracht aan het
opslagterrein van de firma
Schokbeton in Zwijndrecht, die
in Koudekerk ook een filiaal
heeft. We zagen daar ineens dat
bouwelement staan. Ze vertel
den ons dat het een gedeelte
was van een pui, ontworpen
voor een Londens bankgebouw.
Dit was het proefmodel. We wa
ren er er op slag verliefd op.
Omdat ze er verder toch niets
meer mee deden, mochten we
het van directeur Jan Zandber
gen voor niks meenemen. Maar
toen moest het natuurlijk nog
een 'kunstwerk' worden. Over
dat proces kunnen de andere
dames u meer vertellen. Het
staat nu in ieder geval op het
terrein van de familie Jonger-
bloed."
„Er zijn drie raamopeningen
in die pui. Voor mij is het kunst
werk een beetje een symbool
van de herindeling van de drie
gemeenten Hazerswoude, Kou
dekerk aan den Rijn en Bent
huizen, die nu tesamen de ge
meente Rijneveld vormen. De
pui vormt een soort decor voor
de telkens weer veranderende
achtergrond, omlijst het leven.
Het roept allerlei mooie ge
dachten op. Kostelijk. Je ziet
fietsers afstappen om er naar te
gaan kijken. Het is in elk jaarge
tijde mooi, maar als het stormt
weet je niet wat je ziet.
A. Jongerbloed, de landbou
wer op wiens terrein dit object
staat, heeft in het begin wel
even aan het kunstwerk moeten
wennen. „Zulke zaken zijn vaak
nogal omstreden. Ik heb eerst
wel even achter mijn oren moe
ten krabben toen ze me vroegen
of die pui op mijn land mocht
staan. Maar gek, ik vind het
ding nu erg mooi, het is gaan
horen bij het weiland. De com
binatie landschap-beton vind ik
zeer geslaagd. Waar vind je het
dat je de bomen in een schilde-
ïlj werkelijk kunt aanraken? Dat
je het geritsel van een schilderij
kunt horen? Toch nergens?"
Prins Charles
Jan Zandbergen, directeur, van
de firma Schokbeton, weet zich
nog levendig het bezoek van de
kunstcommissie te herinneren.
„Ja, hoe is dit allemaal ontstaan.
Nou, het is dus een initiatief ge
west van die kunstdames, zoals
ik ze maar even oneerbiedig
noem. Ze wilden iets gaan doen
met beton en vroegen of ze niet
eens een keer konden komen
kijken. Toen ze dit ding zagen
staan, zeiden ze: maar dit is
kunst op zichzelf! Ze konden er
dus wel wat mee. Het element is
een proefontwerp voor een deel
van een pui van een groot
bankgebouw in Londen. Wij ex
porteren sinds 1987 ook onze
produkten naar Engeland en dit
is daar een voorbeeld van. De
directie van die Londense bank
wilde met dit ontwerp de sfeer
van de jaren dertig oproepen.
Het ontwerp is toen in het wei
land geplaatst. De hele sfeer
rondom die gebeurtenis was erg
leuk. De boerin was razend en
thousiast. Ze staat daarin niet
alleen. Prins Charles, die een
boek over de Engelse architec
tuur heeft geschreven, bewon
derde het gebouw waar deze
pui nu deel van uitmaakt ook
Marcel Duchamp
Van de drie 'kunstdames' is al
leen Jacqueline Molleman thuis.
De twee andere initiatiefnemers
zijn op vakantie. „Mooi object
hè, ik vind het in elk geval zeer
intrigerend. We hebben er des
tijds met opzet niet zoveel
ruchtbaarheid aan gegeven. We
wilden eerst eens peilen hoe de
mensen het vonden. En de re
acties zijn zeer positief. Hier in
Koudekerk deden we weinig
met kunst. Haast niks. Opeens
was er een subsidiepotje van
tweeduizend gulden. Met zo'n
bedrag doe je niet veel. Je kunt
er een kunstenaar geen op
dracht voor geven. En toen za
gen we opeens dit pui-element.
Het leek ons een goed idee na
tuur en beton op een harmoni
sche wijze te combineren. We
hebben voor we tot installatie
overgingen 'dat zakencentrum
in Londen bezocht. Om eens te
kijken hoe de pui er in een ste
delijke omgeving uitzag. En al
gauw daarna nant ons idee vas-
„We moesten natuurlijk een
plek vinden die geschikt was.
Koudekerk is niet groot en je
kunt zp'n object niet midden
tussen de huizen neerzetten,
dan werkt het niet. Die plek
hebben we gevonden aan de
Hondsdijk, bij de familie Jon
gerbloed. Het is de enige plek
waar ons 'drieluik' kon staan. Ik
wist niet dat er zulke ontzetten
de aardige boeren waren. Ik
moet je eerlijk zeggen dat ik er
in het begin nogal tegenop zag
om aan ze te gaan vragen of ze
ruimte hadden. Maar ze deden
het meteen. Iedereen heeft be
langeloos aan dit project mee
gewerkt. Met die tweeduizend
gulden die we hadden, hebben
we in het gemeentehuis een ex
positie van werken uit de kunst
uitleen gehouden. Kostte niet
veel en we konden toch nog
aardig wat exposeren."
„De pui is nu een soort le
vend drieluik geworden dat tel
kens verandert. Het object heeft
iets zeer vervreemdends, het
veroorzaakt een prettige hape
ring in het denken. Marcel
Dpchamp had dit kunnen be
denken. Het is een speels kunst
werk, het heeft iets lichts al is
het dan ook van beton. In de
winter is het prachtig, maar ei
genlijk is het in
PODIUMBLIK
om te zien hoe de door Cupido ten
onrechte gevelde geliefden het ma
ken.
'Cupid and Death' is in 1653 oor
spronkelijk geschreven voor de Por
tugese ambassadeur in Londen. Ja
mes Shirley schreef de tekst naar de
fabels van Aesopus, de muziek werd
gecomponeerd door Christopher Gib
bons en Matthew Locke. De vorm
heeft zijn wortels in de danscultuur
aan het hof.
De enige bron voor de muziek van Cu
pid and Death, het manuscript van
Matthew Locke, geeft de muziek vrij
schematisch weer. Van de instrumen
tale (dans)delen geeft hij meestal
nuo. Het is duidelijk dat er midden
stemmen nodig zijn om het 'gat' tus
sen de buitenstemmen te vullen. Er
zijn dan ook verschillende bewerkin
gen van deze muziek m omloop, die
elk vanuit een ander uitgangspunt
trachten dit gat te dichten. Dat vari
eert van een tweede-viool partij in
tertsen tot een complete polyfone
zetting voor strijkorkest.
Voor deze produktie is gekozen voor
uitsluitend een tweede viool: de ont
brekende partijen zijn half-noterend,
half-improviserend gemaakt door de
tweede violist Hans Lub.
Te zien: zaterdag 14 september,
Leidse Schouwburg.
Bert Visscher
Het vierde soloprogramma van caba
retier Bert Visscher 'Don Chaot en de
foute architect' is 14 september in "t
Groot Proffijt' in Oegstgeest te zien.
Visscher oogsstte met deze voorstel
ling al veel lof. Deze krant schreet er
onder meer overin kwaliteit doet
hij zo langzamerhand voor de gevier
de namen niet meer onder. Een grote
hoeveelheid dwaze-invallen smeedt
hij tot een geheel, waarbij hij zijn ei
gen herkenbare stijl heeft ontwik
keld".
Galama later
De try-out van het nieuwe programma
van Bavo Galama 'Iets met een kist'
die het seizoen van de Leiderdorpse
Muzenhof zou openen, wordt ver
schoven naar 15 november. Galama
is nog niet zover, hij acht zijn voor
stelling nog niet rijp voor het theater.
Mozart door Peer
Studio Peer komt met de prachtige
voorstelling 'Mozart* op woensdag 18
en donderdag 19 september opnieuw
naar het Leidse LAK-theater, Het the
ater besloot deze unieke poppenspel-
produktie nog eens naar Leiden te ha
len. Poppenspeler Fred Delfgaauw
geeft zijn eigen visie op de dood van
Mozart en de rol daarin van Salieri.
Naadje van de kous
Annie (contrabas) en Harrie (ukelele),
samen het duo 'De Berini's vormend,
duiken op diverse plaatsen in deze re
gio op. Allereerst in een extra voor
stelling, vanavond in de Leidse
Schouwburg.
Vervolgens komende zaterdag in 'De
Schelft' in Noordwijkerhout.
In het Alphense Parktheater staan ze
woensdagavond 18 september.
Het programma heet 'Het naadje van
de kous', en het publiek wordt mee
genomen in het leven van alledag.
En ik dan?
Van Annie M.G. Schmidt is het blij
spel 'En ik dan?' dat. in de regie van
Berend Boudewijn, op woensdag 18
september in het Wassenaarse Wa
renar op het programma staat. Het
stuk stond vorig jaar al op het reper
toire. maar had zo'n succes dat het
nog een tijdje wordt dporgespeeld.
met Henny orn, Carol van herwijnen,
Ingeborg Elsevier, irma Hartog en
Laus Steenbeeke,
Later in de maand komt 'En ik dan?'
ook in de Leidse Schouwburg.
Lebbis ft Jansen
Het tweede avondvullende program
ma van het cabaretduo Lebbis Jan
sen heet '2 Keer Rieieksen voor 1
geld'. Deze winnaars van het Leids
Cabaret Festival 1989 laten hun pu
bliek zoveel mogelijk in onwetend
heid over wat hun te wachten staat
Op woensdag 18 en donderdag 19
september lichten zij tijdens try-outs
m Het Oude Raadhuis m Hoofddorp
alvast een tipje van de sluier op.
Badscène uit
'Cupid and de
ath', muziek
theater door
de stichting
Huismuziek.
FOTO BORIS MIN-
NAERT
Met gesproken tekst, dans en instru
mentale muziek wordt het verhaal
neergezet van Cupidó en de Dood die
toevallig de nacht samen doorbren
gen in dezelfde herberg in het bos.
Tijdens de nacht worden door de ka
merheer, de knecht van de herber
gier, hun beider pijlen verwisseld wat
tot desastreuze gevolgen leidt: Cupi
do's pijlen doen jonge gelieven ster
ven, de pijlen van de dood wekken
passie op in bejaarden en doodzie
ken. De natuur raakt van slag.
Uiteindelijk wordt, op het moment
dat de kamerheer besluit er tussenuit
te knijpen en zijn brood te gaan ver
dienen door de wereld rond te trekken
met twee gedresseerde apen, hijzelf
getroffen door een pijl van de dood,
waarop hij in hevige liefde voor zijn
apen vervalt.
De zaak wordt gered door de tus
senkomst van Mercurius, die als een
Deus ex machina uit de hemel neer
daalt. Hij stelt de natuur weer gerust,
herstelt de orde onder de stervelm
gen, waarna de toeschouwer een blik
in de elysische velden wordt gegund
