Religie
Zo'n boek imponeerde mij'
Woordenboek van de oecumene
Zaterdag 31 augustus 1991
Redactie: 071-161400 WIM SCHRIJVER Eindredactie: CONNY SMITS Vormgeving: SIMON DE GRAAF
7
OECUMENE betekent
voor veel mensen 'inter
kerkelijke samenwerking
met het oog op de we
reld'. Maar er zijn ook an
dere opvattingen.
'DE STATENBIJBEL is
een grote bron van onze
vaderlandse kerkgeschie
denis'.
De oude Statenbijbel op de kansel in de Leidse Marekerk.
Ook dit jaar is er weer een
landelijke presentatie van
"het christelijke boek. Dit
gebeurt tijdens de boeken
beurs van Christelijk Lek-
tuurkontakt (CLK), die van
13 tot en met maandag 16
september in de Veluwehal
in Barneveld gehouden.
Zondag de 15e is men na
tuurlijk gesloten. Op de
beurs zal het Nederlands
Bijbelgenootschap de nieu
we druk van het Idoeke
boek 'De Statenbijbels en
zijn voorgangers' presente
ren.
UTRECHT «BERT POL
Dit standaardwerk van wijlen
prof. dr. C.C. de Bruin is geheel
herzien, aangevuld en bijge
werkt door dr. F.G.M. Broeyer,
docent kerkgeschiedenis aan de
Rijksuniversiteit Utrecht.
De Bruin was er al een tijdje
mee bezig, maar toen hij ziek
werd en wist dat hij dit werk
niet meer kon afronden, heeft
hij Broeyer verzocht om met dit
tijdrovende karwei door te
gaan. Het boek wil laten zien op
welke wijze de Statenbijbel tot
stand is gekomen. In 1937, toen
er een herdenking was van 300
.jaar Statenbijbel, kwam het
standaardwerk van De Bruin
uit, een geleerde die lid was van
"-'de Koninklijke Academie voor
Wetenschappen. Volgens
Broeyer gold het oeuvre van De
Bruin toen als een heel knap en
beroemd boek over de Neder
landse kerkgeschiedenis. En ei
genlijk is het dat nu nog.
In 1987, toen de Statenbijbel
350 jaar oud was, heeft de NBG
de hooggeleerde professor ge
vraagd om zijn standaardwerk
opnieuw uit te geven, zij het dat
de inhoud enige aanpassing no
dig had. „De Bruin wist zelf ook
dat er allerlei zaken niet meer
correct waren. Hij was dus voor
een verbeterde editie."
Broeyer en De Bruin kenden el
kaar. De hoogleraar sprak graag
met Broeyer over het ruim 400
pagina's tellende boek. De
Bruin ging er ook van uit („om
dat hij niet opschoot") dat
Broeyer hem zou bijstaan bij
het schrijven van de herziene
versie. „Hij wilde een hoofdstuk
maken, dat ik daarna zou door
lezen. Maar toen was hij al
ziek."
Grote bron
In de zomer van 1987 wist De
Bruin dat hij zijn taak niet kon
volbrengen. Hij stelde het NBG
toen voor dat Broeyer het boek
De Statenbijbel en zijn voorgan
gers verder zou afmaken. Die
zei geen nee („ik vond het bij
zonder leuk om te doen"), om
dat hij er zelf ook van overtuigd
is dat dit standaardwerk van
grote betekenis is. „Tijdens
mijn middelbare schooltijd
kreeg ik van mijn vader, die pre
dikant was, een Statenbijbel ca
deau. Dat was mijn eerste ken
nismaking met de grote bron
van de kerkgeschiedenis. Dat
imponeerde mij, zo'n boek. Het
was een mooi exemplaar met
koperen sloten. Er lagen ook
nog de briefjes in van diegene
die die statenbijbel vroeger ge
bruikt had en getroffen was
door een bepaalde tekst." De
Bruin was op 12-jarige leeftijd al
onder de indruk gekomen van
de Statenbijbel. Gezien beider
interesse, vond De Bruin dat
Broeyer de auteur moest wor
den van de herziening van het
standaardwerk over de Staten
bijbel.
Voordat de Statenbijbel in 1637
verscheen waren er in ons land
ook al andere bijbels geweest,
de voorgangers dus. Rond 15b0
bestond de Deux-aes-bijbel al,
met het Oude Testament naar
de vertaling van Maarten Lu
ther, terwijl het Nieuwe Testa
ment in deze bijbel uit het
Grieks was vertaald. De Deux-
aes-bijbel verscheen in tal van
edities voordat de Statenbijbel
op de markt kwam. Op eerstge
noemde bijbel bestond overi
gens veol kritiek, omdat de pre
dikanten vonden dat het een
vertaling van een vertaling was,
weet Broeyer te melden. „Men
constateerde dat als men het
Hebreeuws er bij ging gebrui
ken, de vertaling op allerlei
punten afweek."
Na zijn overlijden liet De Bruin
een heleboel paperassen na,
waarop een heleboel wijzigin
gen en aanvullingen moesten
worden aangebracht. Ook had
hij allerlei notities op papiertjes
nagelaten die voor het voltooien
van de herziening van het stan
daardwerk voor Broeyer van
groot belang waren. Het waren
schoenendozen vol van die pa
piertjes, merkt Broeyer op, die
verder nog eerlijk opbiecht dat
hij er een beetje tureluurs van
werd. „Ik heb die papiertjes
doorgenomen en daarna gese
lecteerd. Het ene papiertje was
natuurlijk belangrijker dan het
ander."
Hervorming
Broeyer was er bijna elke dag
wel mee bezig. Wat heeft hij
precies in het standaardwerk
aangebracht? „Er moest een he
leboel gebeuren, want er was
sinds 1937 het nodige gepubli
ceerd. En dat moest verwerkt
worden. De Bruin wilde dat met
name het deel van de tijd van
de hervorming werd aangevuld.
Ik heb natuurlijk nu ook mijn
eigen bijdragen erin gezet. Dat
was niet eenvoudig, want je be
hoort toch respect te hebben
voor zo'n groot figuur als De
Bruin. Ik kon niet zomaar klak
keloos mijn eigen zaken er in
aanbrengen. Steeds weer liet ik
mij dan leiden door de gedach
te van hoe zou De Bruin het ge
had willen hebben."
Auteur centrale paragraaf is kandidaat voor topfunctie in Wereldraad
.Alles wat te maken heeft met
de taak van de gehele kerk om
het Evangelie te brengen aan de
gehele wereld". Zo werd enkele
jaren na de oprichting van de
Wereldraad van Kerken in 1948
het begrip 'oikoumene' om
schreven. Het van oorsprong
Griekse woord, in het Neder
lands omgevormd tot 'oecume
ne', wordt ook vandaag de dag
nog graag gebruikt om aan te
duiden wat voor de meeste
mensen neerkomt op 'interker
kelijke samenwerking met het
oog op de wereld'.
In de onlangs verschenen 'Dic
tionary of the ecumenical mo
vement' (in ons land uitgegeven
door de VU-boekhandel; prijs
148,20, na 1 oktober 167,20)
is de paragraaf over het woord
'oikoumene' geschreven door
de Duitse theoloog Konrad Rai
ser. Dat is veelbetekenend, want
Raiser wordt door velen be
schouwd als verreweg de beste
kandidaat om eind volgend jaar
de nieuwe secretaris-generaal
van de Wereldraad van Kerken
te worden. In die functie zou hij
de oecumenische beweging
naar het jaar 2000 kunnen lood
sen, met als eerste opdracht het
vlot trekken van het vastgelopen
schip der oecumene.
Evenals zijn grote vriend en
leermeester Philip Potter, secre
taris-generaal van de Wereld
raad van 1972 tot 1984, houdt
Konrad Raiser van grondige
exegese van christelijke kern
woorden. Hij legt uit dat 'oikou
mene' (letterlijk: de bewoonde
wereld) in de Grieks-Romeinse
tijd nog geen religieus begrip
was, maar een aanduiding van
de toen bekende wereld. Ook in
de Bijbel komt het woord in die
wereldse betekenis voor.
Enkele eeuwen na Christus
krijgt het een meer religieuze la
ding. Oikoumene betekent dan
'de christelijke wereld', waarbij
het onderscheid tussen kerk en
staat vervaagt, geheel in de lijn
van het christelijke machtsden
ken dat dan aan zijn opmars is
begonnen. Het bijvoeglijk
naamwoord 'oecumenisch'
wordt toegepast op alles wat al
gemene geldigheid heeft, zoals
bijvoorbeeld de concilies.
In de orthodoxe en rooms-ka-
tholieke traditie behoudt het
begrip die betekenis van 'alge
meen geldend', in de Reforma
tie gaat het woord aanvankelijk
geheel verloren. Pas in het mid
den van de vorige eeuw duikt
'oecumene' ook in protestantse
kring weer op. Het woord wordt
dan in verbinding gebracht met
de wereldwijde missionaire roe
ping van de kerk en het streven
naar christelijke eenheid.
Echt opgang maakt de oecume
ne in onze eeuw. Hoewel de
Wereldraad van kerken pas in
KERKDIENSTEN
LEIDEN
-Herv. Gem. Hoogl. kerk lOdsAlblas
-mmv Leidse cantorij, 11.45 oecujneni-
sche studentendienst-, Marekerk 10 ds
Poot Woerden, 5 ds Koelewijn Krimpen;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds Rooze;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 drs vd Wel
en prof M. de Jonge, 11.15 drs vd Wel
en pastoor v Well; Bethlehemkerk (Drift-
str.) 9.30 ds Schouten; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds v Hunnik-, Vre-
desk. BurggravenI.) 10 ds Nauta; Waal
se kerk (Breestr.) 10.30 pasteur Ribs;
'Stevenshof' (rk kerk Haagse Schouw) 9
ds Dekker-Keiler. Acad. Ziekenhuis 10
pastoor de Groot. Diakonessenhuis elke
za 10.30 rk. dienst, en 10.30 dsGesink
Noordwijk. Endegeest zie Oegstgeest.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Oude Vest geen dienst; Maranathak. zie
herv. gem.,- Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
verzorgingstehuis Groenhoven 10 kand
Verwen; Merenwijk zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds Geel
hoed, 5 ds vd Haar. Chr. Geref. K.
(Steenschuur) 9.30 en 5 ds den Hertog
ha. Geref. Gem. (zie onder Leiderdorp).
Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15ds Hem
stede. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10 lOdsVos-
Wiegand. Baptistengemeente (aula
'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124) 10
ds Agtereek. Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) geen opgave. Evange-
liecentrum-Pinksterbew. (Bethlehems^
kerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra, woe
8 ev Zijlstra. Pinkstergem. (O. Vest 13)
10 hr Eikerbout. Volle Evangelie Ge
meente (Haarlemmerweg 36) 11 ev Da
niël. Christengemeenschap (Vestestr.
49) geen dienst. Leger des Heils (hoek
Vestestr ./Groenesteeg) 10 en 4.30.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 5, wo. 8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting'. Noordhofland V.scho-
ten)elke za 10 tot 11 bijbelstudie, 11
tot 12 predikatie. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J.
Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
za 7. zo 9.30 en 11; Rijndijk (Stevens
hof) za 7. zo 9.30; Steenschuur za 7. zo
8.30, 10, 11.30, 6 en 7 (lof); Boshui-
zerkade za 7, zo 10; Lammenschansweg
za 7. 10; Haarl.straat za 7. zo 10.30 en
12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES
Herv. Gem. 9.30 ds Verseput Oegst
geest.
AARLANDERVEEN
Herv. Gem. 10 ds Bogers. 2.30 ds vd
Berg. Geref. Kerk 10 ds Wilschut, 6.30
Rk Kerk za 7, zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN
Herv. Gem. Adventskerk 9.30 ds 't
Hooft, 6.30 ds Jonkman; Kruiskerk
9.30 ds Jonkman; Opstandingskerk
9.30 ds Ommering, 6.30 ds 't Hooft; G.
Herderkerk 10 ds Nieuwenhuis, 6.30
zie de Bron; De Bron 9 en 10.30 ds
Bakker, 6.30 ds Nieuwenhuis; Ashram
(Marsdiep) 10 ds Huizebosch; Ouds-
hoornse kerk 10 ds Tromp Leiden;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 en 6.30
ds Ouwendijk; Kerk en Zanen 10.45 ds
't Hooft. Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds
Delhaas. 6.30 ds Wilschut; Salv.kerk
9.30 ds Stolk Zuidwole, 6.30 zie Op-
standingkerk. Geref. K. Vrijg. (school
Bospark, Beatrix!. 4) 10.30 ds Hoogen-
doorn, 5 ds Zomer ha. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 ds Janssens,
4.30 ds Borgdorff Sliedrecht. Chr. Ge
ref. Kerk (Grijpenstemstr.) 9.30 en 4.30
str. 1) 10 ds Haskell, 6.30 ds Koek
koek. Bapt.gem. Noord (school Kalk
ovenw. 62) 10 drs v Barneveld. Bapt- Jozefk.
Ichthus (aula mavo H. Dunantweg
1) 10 hr Schipper, 6.30 hr Plomp. Vol-
le-evang.gem. ('De Ark'. Pr. Hendrikstr.
54) 10 hr vd Hoorn. Pinkstergem. 'Het
Licht' (A. v. Burenlaan 15) 10. Chris
tengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel'. hoek Emmalaan) 10 hr de Grood
Schagen. Leger des H. (Zonneweg 3) 10
en 7 (laatste zondag van de maand 5
u.). Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) 10 ds Knoppers. Rk Kerk:
Bomfaciusk. za 7, zo 9.45 en 11.30;
Piusk. za 7, zo 9 en 10.30; De Bron za
7, zo 9.30 en 11.
BENTHUIZEN
Herv. Gem. 9.30 ds Exalto, 6 ds Kunz
Waddinxveen. Geref./Herv. Gem. (geb.
'De Hoeksteen'. Schweitzerstr.-Bern-
hardstr.) 10 ds v Arkel. Geref. Gem.
9.30 en 6 ds v Aalst ha.
BODEGRAVEN
Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 en 6.30 ds
Terlouw ha: Salv.kerk 9.30 en 6.30 ds
vd Hoef Ede ha; Bethl.kerk (Nieuwer-
brug) 9.30 en 6.30 ds vd Scheur ha.
Geref. Kerk 9.30 ds Elderman, 6.30 ds
Zoutman. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk
9.30 en 4.30 ds Simpelaar ha. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30.
BOSKOOP
Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds de Reu
ver, 6.30 dr Haitsma; De Stek 9.30 ds v
't Hoff. Geref. Kerk 9.30 hr Smouter
Rhoon, 6.30 ds v 't Hoff. Chr. Geref.
Kerk 9.30 hr v 't Spijker, 5 hr Zwiep.
Geref. Gem. 9.30 en 6. Church of the
Nations ('Ons Paradijsje', v. Neslaan 4)
9.30 hr Godschalk.
HAZERSWOUDE
Herv. Gem. 9 en 6.30 ds Alblas. Geref.
Kerk 10.30 en 5 ds Baas Sassenheim.
Rk Kerk: dorp za 7, zo 10 en 11.30; An
ker za 7. zo 10.30; Rijndijk zo 9.
HILLEGOM
Herv. Gem. zie Hoeksteen. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 en 7 ds Hofland SoW-
diensten. Chr. Geref. Kerk 10 ds v Lan-
gevelde, 5 ds v Atten Aalsmeer. Christen
Gemeente (P. Breughellaan 36) geen
opgave. Rk Kerk: Mart. za 7, zo 9 en 11;
o 10.
HOOGMADE
Herv. Gem. 10 kand Henzen Leider
dorp. Rk Kerk za 7, zo 9.15.
k Kerk za 7. zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN
Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds de Graaf. 6
ds Sloof; Ontm.kerk 10 ds Sloof, 6.30
ds de Graaf. Herv. Gem. 'De Rank' (P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Ge-
KATWIJK AAN ZEE
Herv. Gem. N. Kerk 10 ds ten Voorde. 6
ds Visser; 0. Kerk 10 ds Vroegindeweij.
6 ds Verboom; Ichthusk. lOdsvd Berg,
6 ds Stam; Pniëlk. 9.30 ds Christ, 6 ds
Vroegindeweij; Maranathakerk (Rijnsoe
ver) 10 ds Volk, 6 ds Christ. Overduin
2.15 hr Bergman. Herv. Gem. 'De Rank'
(Helmbergweg 10) 10 ds Hagen. Geref.
Kerk Vr.kerk 9.30 en 5 ds vd Horst-, Tri-
umfatork. 9.30 ds v Breevoort. Geref. K.
Vrijg. 10.30 en 5.30 ds Heida ha. Ned.
Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30
prof Troost, 7 ds de Lange. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds Veenendaal. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds vd Beid.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Ge
ref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2)
10. Soefi (Zuidduinweg) elke le en 3e
zondag, 4. Kapel marinevliegkamp
10.30 ds v Selms en aalmoezenier v
Doorn.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN
Herv. Gem. 10 ds den Hertog Den Haag.
7 zie geref kerk. Geref. Kerk 10 ds vd
Lugt, 7 ds Lapré.
LEIDERDORP
Herv. Gem. en Geref. Kerk Dorpsk. 10
ds Doesburg, 5 avondgebed; Schep-
pingsk. 10 ds vd Born mmv de cantorij.
Leythenrode 10.30 pater Poelma. Elis.-
ziekenhuis 10 rector Vijftigschild. Ge
ref. Gemeente Leiden eo (kerkgeb.
Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds Boogaard.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr de
Vries. Rk Kerk za 7. zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN
Herv. Gem. 9.30 ds de Leeuw. Geref.
Kerk 9.30 ds vd Kooi, 7 ds de Reus Ter
Aar. Rk Kerk za 7, zo 10.
LISSE
Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Delhaas
Middenmeer. 7 ds de Gelder; Paulus-
kerk 10 ds de Gelder. Geref. Kerk 10 en
7 ds v Midden ha. Geref. K. Vrijg. (Prin-
sessestr. 1) 10.45 en 4.30 dsGeersmg
ha. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds
Vos, 7 ds v Langevelde Hillegom. Chr.
Geref. Kerk 10 en 4.30 ds v Dijken ha.
Geref. Gem. 10 en 4 ds Tams. Evange-
hegemeente (Heereweg 52a) geen opga-
Rk Kerk: Agathakerk za 7. zo 10;
NIEUWKOOP
Herv. Gem. 9.30 ds Frederikze. 6.30 ds
v Mourik. Geref. Kerk 9.30 ds vd Weg.
Chr. Geref. Kerk 9.30. 2.15 ds Weste
rink Bunschoten. Remonstr. Gem. 10 ds
Kattenberg Leiden. Evang. gem. (ver.ge-
bouw 'De Rank', Regthuysplein) 12
NIEUWVEEN
Herv. Gem. 9.30 ds vd Hoek. 6.30 hr
Bergman. Geref. Kerk 9.30 ds Wattèl.
Rk Kerk za 7, zo 9 en 11.
NIEUW-VENNEP
Herv. Gem 9.30 ds Driebergen Katwijk.
7 ds Quack Berkel. Geref. Kerk 9.30 ds
Kraan, 7 ds den Heeten Hoofddorp. Chr.
Geref. Kerk 9.30 ds Nieuwenhuijze, 3
dsv Atten. RkKerk za7,zolO.
NOORDEN
Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze. Geref.
Kerk (W. Verlaat) 9.30 hr Schreuder, 7
hr Veltrop Vianen. Rk kerk za 7. zo 9 en
10.30.
NOORDWIJK
Herv. Gem Grote of St. Jeroensk. (Bin
nen) 10 ds Lapré. 7 ds de Boer Benthui
zen. 7 ds v Sluis; Hoofdstr. (Zee) 10 ds
Ruitenburg; De Rank (Golfbaan) 10 ds
Hovius Katwijk. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds vd Sluijs; Vinkenl.
(Binnen) zie Grote Kerk. Kapel W. v.d.
Bergh-Stichting 11 ds Slofstra. 'Sole
Mio' 9 ds Elgersma. Evang. centrum 'De
Ark'(picképl. 1) lOhrvDum, 7 gebeds
dienst. Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.)
geen dienst. Rk Kerk Zee za 7, zo
10.30; Binnen za 7, zo 9.30 en 11
zmsdienst; De Zilk zie Dorpskerk. Rk
Kerk Victork. za 7, zo 9.30 en 11; Jo
zefk. za 7, zo 9 en 10.30; De Zilk za 7,
zo 10.30.
OEGSTGEEST
Herv. Gem. Groene of Will.kerk 10 ds
Kooman ha. 7 dsde Bruin avondmuziek
mmv Willibrordcantorij; Pauluskerk 10
drs Eggmk-Hoog; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 prof Roest Leiden. Geref.
Kerk 10 ds Plomp. Geref. Kerk Vrijg.
(aula Dr. Schilderschool) 10.30 ds
Blok. 4.30 ds Bijl. Ned. Geref. Kerk
(Gem.centrum) 8.45 ds vd Veer Maas
sluis, 4 ds Janse. Van Wijckerslooth 4
ds Rijksen ha. Endegeest 10 pater
Boshouwers. Volle-evangehegem. (Gem-
.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7, zo
9 en 10.30.
OUD-ADE
Rk K
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING
Herv. Gem. 9.30 ds Heijting. Geref. K.
9.30 ds Meyer Rotterdam. 7 jeugd-
monstr. Gem. geen dienst. Rk Kerk za 7.
zo 10.30 (doopdiensten iedere 2e en 4e
zondag van de maand om 12).
ROELOFARENDSVEEN
Rk Kerk Mar. Pres. za 7. zo 11 (doop-
dienst iedere le zondag van de maand
maand om 12.30).
RIJNSATERWOUDE
Herv. Gem. 9.30 kand Verbaan, 7 ds de
Graaff. Chr. Geref K. 9.30 en 2.15 ds
de Haan Spijkémsse.
RIJNSBURG
Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30 ds
Wagter afscheidsdienst. 5 ds Verboom;
Betheikerk 9.30 ds ter Laak Alphen. Ge
ref. Kerk Petrakerk 9.30 en 5 ds Cziria;
Immanuelkerk 9.10.30 en 5 ds Ver
schoor; Maranathakerk 9.30 en 5 ds
Terpstra. Geref. Kerk Vrijg. 8.451
Vennep. Evang. Christengem (aula
mavo) 10 hr Valkema Noordwijkerhout
ha. Rk Kerk za 7. zo 9.30 en (chr. tuin-
SASSENHEIM
Herv. Gem 9 en 10.30 dr Muis War
mond. 7 dr Germans. Geref. Kerk 9 30
ds Bras. 7 ds Germans Chr Geref. K.
10 ds Hogenbnk, 7 ds de Groot Den
Haag. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10
drs Sachs Noordwijkerhout. Rk Kerk za
7. zo 9.30 en 11.
TER AAR
Herv. Gem. 9.30 ds v Dis, 6.30 dr
Vermeulen. Geref. Kerk geen opgave. Rk
VALKENBURG
Herv. Gem. 10 dr Vermeulen. 6.30 kand
Henzen Leiderdorp. Geref. Kerk 9 30 en
6.30 drs Padmos. Geref. K. Vrijg. 8.45
n 3.45 ds Heida ha.
Kerk za 7. zo 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN
Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Schaap en
ds Ledegang ha. 7 ds de Zwart: De Ont
moeting (Noordhofland) 10 ds de Zwart
ha. 7 zie Dorpskerk, 'Rehoboth' (Van
Leeuwenhoekkade) 9 30 drs Burger
Waddinxveen, 4.30 ds v Kooten Delft.
Hulpen Heil-kerk ('Schakenbos'. Leids-
chendam) 10 ds Lentz. Geref. Kerk ge
sloten ivm verbouwing. Geref. K. Vrijg.
(Bachlaan) 9 ds Geersmg. 4.30. Rk
Kerk Laur.kerk za 7. zo 11M. Gods-
kerk. za 7. zo 9.30. Kerk van Engeland
(British school m The Netherlands. J v.
Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
Aula-basisgemeenschap (in 'Groene
Kikker' Frans Halsplantsoen) 10 30
agapé-vienng.
Vermaat Maassluis; Hoeksteen 9 30 ds
Schipaanboord. 5 ds Goossen (aange
paste dienst), 6.30 ds Stevens Zegveld;
Boer Benthuizen. 5 ds Schuurman;
I mm.kerk 9.30 ds v It ter zon. Geref.
Kerk Kruisk. 10.15 ds v Dalen Den
Haag, 5 ds Koekkoek Rotterdam; Ontm
.kerk 9.30 ds Bongers. Geref. K. Vrijg.
(Kruiskerk) 8 30 en 2.45 ds Hoogen
doorn Chr. Afgesch Gem. 9 30 en 5 ds
vd Want. Oud Geref Gem. (Mercunus-
weg 29) 10 en 6.30. Remonstr. Gem.
geen dienst.
brugge, 14.30 afscheidsdienst dr Muis.
RkKerkza 7, zo 9 en 10.30.
WASSENAAR
Herv Gem. Dorpsk. 10 ds Steenstra.
4.30ds v Dis; Kievietk. ('Samen op
weg') 10 ds Visser. Messiask. 10 zie
Zi|llaankerk; Dorpscentrum 9.30 ds
Nieuwpoort Rotterdam. Geref
Z.jl-
laan 10 ds vd Woude en ds Hellendoorn
SoW-dienst. Ned. Prot. Bond (Kerkdam)
10.30 ds Fockema Andreae. RK Kerk
Jozef za 7. zo 9.30 en 11Will, za 7. zo
9.30 en 11GH za 6, zo 10.30.
WOUBRUGGE
Herv. Gem. 9.30 ds Jansen Boskoop.
6 3- dsde Reuver Boskoop. Geref. Kerk
9 30 ds v Oudenallen, 6.30 ds vd Kooi
Leimuiden. Ned. Prot. Bond (De Wijk,
Sc hooi str. 20) geen opgave. Rk Kerk zo
10.30.
ZEVENHOVEN
Herv Gem. 9.30 ds Snoei. Geref. Kerk
9.30 ds v Mourik Nieuwkoop. 7 hr
ZOETERWOUDE
Herv. Gem. 10 ds Wolthaus. Rk Kerk St.
Jan za 7.30. zo 9.30. Chr. Dienaark. za
zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk za zo
ZWAMMERDAM
Herv. Gem 9 30 kand vd Meer Hilver
sum Geref Kerk 9 30 drs Zoutman Bo
degraven, 6 30 hr Scheps Nijmegen.
Persoonlijke oecumene tijdens de g
Australië, vorig jaar.
1948 wordt opgericht, ontstaan
in de periode van 1890 tot aan
de Tweede Wereldoorlog allerlei
interkerkelijke initiatieven.
Vooral in zendingskringen, on
derjongeren en op theologisch
terrein, groeit het verlangen
naar de afbraak van scheidsmu
ren.
Het interessante is dat de invul
ling van het begrip 'oecumene'
in onze eeuw meegroeit met het
theologische denken over de
eenheid van de kerk en haar
roeping in de wereld. Onvermij
delijk gevolg daarvan is dat elke
kerkelijke traditie andere accen
ten aan die uitleg geeft. In de
Rooms-Katholieke Kerk ligt de
nadruk sterk op het streven
naar christelijke eenheid. Bij de
orthodoxen moet oecumene
uitlopen op de herontdekking
van de apostolische traditie en
de volheid van het christelijk
geloof.
Indrukwekkend
In protestantse kring kent 'oe
cumene' zowel een smalle als
een brede uitleg. In het eerste
geval wordt het woord slechts
gebruikt om de relatie met an
dere kerken aan te duiden. Kon-
rad Raiser laat er geen twijfel
over bestaan dat hij een bredere
visie heeft op de oecumenische
roeping van het volk Gods:
jte Wereldraadvergadering in
FOTO AP
„Kerkelijke en wereldse, spiritu
ele en missionair-sociale di
mensies behoren bij elkaar in
een veelomvattende opvatting
van oecumene. Oecumene is
een relationeel, dynamisch con
cept dat zich uitstrekt voorbij de
gemeenschap van christenen en
kerken, tot aan de hele mense
lijke gemeenschap en de gehele
schepping. Het is de roep van
de oecumenische beweging om
bij te dragen aan de transforma
tie van de oikoumene van „de
bewoonde wereld" tot „de le
vende huishouding (oikos)" van
God."
Met die uideg is de toon gezet
van de 'Dictionary of the ecu
menical movement', een in
drukwekkend werkstuk, dat ze
ker zijn waarde zal bewijzen in
studeerkamers en bibliotheken.
Vier jaar is er gewerkt aan wat
het midden houdt tussen een
uitgebreid woordenboek en een
encyclopedie. Een team van zes
eindredacteuren tekende er
voor. Zij werden bijgestaan
door een 'brede redactie' van
nog eens zestien theologen en
kerkhistorici, terwijl veel van
het feitelijke spit- en schrijfwerk
uitbesteed werd aan een breed
scala van medewerkers. Onder
hen zijn mensen van allerlei
kerkelijke achtergronden, onder
wie ook verscheidene rooms-
katholieken.
De namen van de auteurs staan
steeds uitdrukkelijk vermeld,
want de samenstellers hebben
zich gerealiseerd dat er over de
meeste onderwerpen verschil
lende visies naast elkaar kun
nen bestaan. Uiteraard is steeds
gezocht naar de grootst moge
lijke deskundigheid, waarbij de
voorkeur uitging naar mensen
die 'van binnenuit' een onder
werp of een organisatie konden
beschrijven.
Rooskleurig
Dat heeft als nadeel dat de au
teurs niet altijd even kritisch te
genover hun onderwerp staan.
Zo oordeelt de Tsjech Opocens-
ky nogal mild over de Christelij
ke Vredesconferentie, een orga
nisatie die meer samenwerkte
met de voormalige communis
tische regimes in Oost-Europa,
dan goed was voor kerkmensen.
Een ander voorbeeld is het
rooskleurige beeld dat de Ame
rikaanse lutheraan se Conny
Parvey schetst van het Wereld
raad-project 'De gemeenschap
van mannen en vrouwen in de
kerk'. Dit project liep in 1981 uit
op een hevige botsing tussen de
orthodoxe kerken en de overige
lidkerken van de Wereldraad
over toelating van vrouwen tot
het ambt. Over die episode
zwijgt de 'Dictionary. Overi
gens komen in andere paragra
fen wel kritische opmerkingen
over de Wereldraad van Kerken
Het Nederlandse aandeel in het
boekwerk is van een behoorlijk
kaliber. In de brede redactie
treffen we de naam van prof. dr.
Anton Houtepen, rooms-katho-
liek wetenschapper en directeur
van het Interuniversitair Insti
tuut voor Missiologie en Oecu-
menica in Utrecht. Iets meer
dan tien Nederlandse (oud-
)staf- of bestuursleden van de
Wereldraad leverden een bijdra
ge over onderwerpen betreffen
de hun werkterrein. Belangrijk
ste van hen is Ans van der Bent.
anders dan de naam doet ver
moeden een man, die van 1963
tot 1989 werkzaam was in het
Oecumenisch Centrum als
hoofd van de veelgeroemde bi
bliotheek. Hij is zonder enige
twijfel de grootste kenner als
het gaat om de geschiedenis
van de Wereldraad van Kerken.
Bij de 'pomraeranten' die het
tot een vermelding in de 'Dic
tionary' hebben gebracht, beho
ren vier Nederlanders, van wie
er drie een leidende rol speel
den in de Wereldraad: Kraemer,
Visser 't Hooft en Berkhof. De
vierde landgenoot is kardinaal
Willebrands, als hoofd van het
Vaticaanse Secretariaat voor de
eenheid tientallen jaren de be
langrijkste dialoogpartner van
de Wereldraad.
