De eenzame strijd van Pankin en Lebedev
ZATERDAGS BIJVOEGSEL
Boris Pankin
maakte carrière
binnen partij
eindredactie: willem schrama jan van der nat
ZATERDAG 31 AUGUSTUS 1991
vormgeving: fred van gelderen marco kroes ruud vogelesang
i Boris Pankin was ambassadeur van de Sovjetunie in Praag toen hij hoorde dat in
j zijn land een coup was gepleegd. Als enige van de Sovjet-ambassadeurs gaf hij
samen met zijn medewerker Alexander Lebedev een verklaring uit waarin hij
protest aantekende tegen de putsch, die zij 'barbaars en illegaal' noemden. Pankin is
inmiddels beloond met een benoeming tot minister van buitenlandse zaken, maar
gedurende een lange nacht in Praag hadden de twee mannen zich bang en eenzaam
gevoeld. Het verhaal van twee Sovjet-diplomaten.
„Ik heb altijd de koers Gorbatsjov-
Sjevardnadze gevolgd", bezwoer Boris
Pankin deze week tegenover de krant
Izvestia, nadat hij was benoemd tot
minister van buitenlandse zaken van de
Sovjetunie. Toch was het een naaste
medewerker van ex-minister Eduard
Sjevardnadze die kritiek liet horen op de
benoeming van Pankin. Gorbatsjov heeft
opnieuw persoonlijke relaties boven
landsbelang laten prevaleren, aldus Sergej
Tarasenko donderdag tegenover het
persagentschap Interfax. „En het land heeft
net duur moeten betalen voor de
'vriendschappen' van de president."
Maar de kritiek lijkt vooral ingegeven
doordat voor Tarasenko zelf de druiven wat
zuur waren deze week. Immers, volgens
Tarasenko had Sjevardnadze het
ministerschap graag op zich willen nemen,
als Gorbatsjov hem dat maar had gevraagd.
En dan had er voor diens naaste
medewerker vast ook wel een leuk baantje
ingezeten.
Sjevardnadze zelf wees begin deze week
echter elke suggestie dat hij op zijn oude
post zou kunnen terugkeren van de hand.
En dus koos Gorbatsjov voor Boris Pankin,
de enige top-diplomaat die hem tijdens de
staatsgreep was trouw gebleven. Helemaal
ongelijk had Tarasenko dus niet.
De nieuwe minister van buitenlandse zaken
van de Sovjetunie kwam in 1953 als 22-
jarige als journalist bij de Komsomolskaja
Pravda. Die krant is dankzij zijn
openhartigheid en steun aan de hervormers
inmiddels een van de populairste
dagbladen van de Sovjetunie. Maar in het
laatste jaar van Stalin was de
Komsomolskaja nog het orgaan van de
jongerenorganisatie van de partij en liep zij
trouw aan het handje van het Kremlin.
Onder Chroetsjov en Brezjnjev wist Pankin
zich op te werken en van 1966 tot 1973 was
hij hoofdredacteur van de Komsomolskaja.
Daarna werkte hij negen jaar als hoofd van
het bureau voor auteursrechten. Hij is nog
steeds lid van de Sovjet-schrijversbond, die
zich pas vorig jaar van zijn starre
communistische leiding ontdeed.
In de jaren zeventig volgde Pankin de
standaard-opleiding voor diplomaten aan
de Hogere Partij School van het Centraal
Comité van de CPSU. Van 1982 tot 1990
was hij ambassadeur in Zweden. Dat land
vormde door zijn neutrale opstelling tijdens
de Koude Oorlog voor Moskou een niet
onbelangrijke schakel in de wereldpolitiek.
Pankin werd diverse malen in Stockholm
op het matje geroepen, toen geheimzinnige
Sovjet-onderzeeërs vastliepen in de
wateren voor de Zweedse kust
Na de Fluwelen Revolutie in Tsjecho-
Slowakije die de voormalige dissident
Vaclav Havel 'in het kasteel' de zetel van
de T sjechoslowaakse president bracht,
werd Pankin benoemd tot ambassadeur in
Praag. Hij protesteerde formeel tegen het
roze schilderen van een Sovjet-tank die als
monument in de Tsjechoslowaakse
hoofdstad staat. In diplomatieke kringen in
Praag ging hij dan ook voor minder
'liberaal' door dan zijn eerste secretaris,
Alexander Lebedev.
Voor de Russische televisie droeg Pankin
deze week nieuw bewijs aan voor de
betrokkenheid van zijn voorganger
Alexander Bessmertnych bij de mislukte
staatsgreep. Hij zei dat hij in Praag
tenminste één document had ontvangen
dat door Bessmertnych was ondertekend en
waarin hem werd opgedragen de orders van
de leiders van de staatsgreep op te volgen.
Latere documenten van dezelfde strekking
Waren ondertekend door onderminister van
buitenlandse zaken Joeli Kvitsinski, aldus
Pankin.
Bessmertnych nam na het mislukken van
de coup ontslag op aandringen van
Gorbatsjov, die vond dat hij zich te slap had
opgesteld. Later verklaarden verscheidene
parlementariërs dat Bessmertnych met de
staatsgreep had ingestemd.
verschillende kampen.
jean-marcel bouguerau
Op de dag af 23 jaar eerder waren
Sovjet-tanks Praag binnengere
den. In de nacht van 21 augus
tus 1991 echter bereidden ze de aanval voor
op het Russische parlement. Rond 4 uur in de
ochtend waren Tsjechen die naar de radio
luisterden met stomheid geslagen toen ze
een verklaring hoorden die was ondertekend
door Boris Pankin, de Sovjet-ambassadeur in
Praag en zijn 'nummer twee'. Alexander Le
bedev.
„Wij protesteren tegen de barbaarse en il
legale acties van de strijdkrachten die zich in
naam van het Comité voor de Noodtoestand
richten tegen de burgerbevolking en de wet
tige autoriteiten van de USSR en Rusland. Zij
die beloven het land van een burgeroorlog te
redden, storten het in plaats daarvan in een
oorlog." De twee diplomaten verzekerden al
le luisteraars dat zij zichzelf nog steeds be
schouwden als vertegenwoordigers van Mi-
chail Gorbatsjov...
Tijdens de drie dagen durende coup was
hun oproep de enige verklaring tegen de
coup, die door Sovjet-diplomaten werd uit
gegeven.
Lebedev: „Wij begonnen rond één uur in
de morgen te schrijven. De dreiging van een
aanval op het 'Witte Huis' (waar het Russi
sche parlement in Moskou zetelt, red.) leek
op handen. Er waren beelden van tanks en
geruchten dat mensen waren gedood. Toen
we rond twee uur. in de woning van de am
bassadeur. klaar waren met onze verklaring,
hadden we geen telefoonnummers van pers
bureaus die we konden bellen. Dat van het
Engelse Reuter, noch dat van het 1 ranse AFP.
Dus belden we Miroslav lelinek (de man die
een belangrijke rol heeft gespeeld in de
Praagse Lente als hoofdredacteur van Mlada
Fronta. Hij is nu hoofdredacteur van een so
ciaal-democratisch dagblad, red.) en die
heeft de tekst in het Tsjechisch vertaald en
naar het nieuwsagentschap CTK gestuurd.
Dacht u op dat moment dat de aanval door
zou gaan?
Lebedev: „Ja. En wat wij deden ik denk
dat de ambassadeur het daarmee eens is
was eigenlijk een wanhoopsdaad. Vanuit
Praag waren we niet in staat de loop van de
gebeurtenissen te beïnvloeden. Maar we
konden ten minste onze solidariteit tonen,
een beroep doen op de publieke opinie..."
„Om 6 uur in de ochtend kreeg ik het eer
ste telefoontje. Van een vriend van de Tsje
chische minister van buitenlandse zaken die
onze oproep had gehoord. Een man die be
trokken was bij de Praagse Lente, die na 1968
opzij was gezet en nu ambassadeur is gewor
den. Wat nog het meest ontroerende was.
waren de twee of drie telefoontjes van jonge
diplomaten op onze ambassade. Ik moet zeg
gen dat toen we op de ambassade aankwa-
men...(Boris Pankin: 'Wat vroeger dan ge
woonlijk...') „ik niet zo zeker was van de re
actie. Sinds onze verklaring om drie uur was
gepubliceerd, zou iemand wel eens opdracht
kunnen hebben gekregen voor een "mini-
coup' tegen ons in de ambassade. We riepen
iedereen samen: in totaal ongeveer veertig
mensen. Het was 8 uur en in Moskou ver
wachtten ze nog steeds een aanval."
Maar tegen 8 uur begon het er toch op te lij
ken dat de coup mislukt was?
Lebedev: „Nee, er kon nog van alles gebeu
ren. Deze jonge diplomaten die niet zoals wij
hoogtepunten en dieptepunten in hun carri
ère hadden gekend, namen echt een risico
door ons te steunen. Voor hen las de ambas
sadeur dus de verklaring voor. Daarna heb ik
wat opmerkingen gemaakt. Er zijn natuurlijk
altijd mensen die zwijgen en naar de punten
van hun schoenen staren. Maar niemand
heeft zich tegen ons uitgesproken.
Verraste u dat?
Pankin: „Het was erg bemoedigend. Maar
na alles wat er de afgelopen zes jaar is ge
beurd, konden we een dergelijke reactie ver
wachten. Niettemin was dat het moment van
de waarheid. Onze diplomaten bleken in
staat hun eigen loopbaan opzij te zetten in
het belang van de toekomst van ons land.
Gaf hun reactie u niet het gevoel dat de put-
schisten hadden verloren?
Pankin: „Op dat moment niet. Integendeel.
Wij hadden het gevoel dat de pogingen van
de democraten om het leger te verdelen wei
nig resultaat opleverden. Er bleven nieuwe
troepen komen. Pas die middag werd duide
lijk dat de rebellen hun kans voorbij hadden
laten gaan."
Lebedev: „Wij weten hoe onze militairen
denken, ziet u. Omdat zij hun schepen al
achter zich hadden verbrand konden zij niet
anders dan in het diepe springen."
Nieuwe Sovjet
minister van
buitenlandse zaken en
zijn assistent maakten
moeilijke dagen door
in Praag
Pankin: „De zelfmoord 1
binnenlandse zaken Pugo toont aan dat zij"
vastbesloten waren tot het einde door te zet- j
ten. Als zij zich hebben overgegeven, was dat1
niet omdat zij weigerden bevel te geven tot j
een bloedbad, maar omdat zij de controle!
over de situatie hadden verloren en niet meer
het vertrouwen genoten van de soldaten en
de officieren uit de middelste rangen. In het
laatste interview na zijn arrestatie heeft Pa- j
vlov (de voormalige eerste minister en lid van
de Bende van Acht, red.) duidelijk zijn teleur-1
stelling uitgesproken over de passiviteit en i
het onvermogen van de mensen op wie hijj
rekende."
Lebedev: „Ze dachten dat ze konden profi- j
teren van de steun van het volk en van het
apparaat. Zij waren verrast door de kracht
van het verzet dat zich rond leltsin concen
treerde."
Pankin: „Zij waren de gevangenen van een
oude mentaliteit. Zij dachten dat het. net als
in 1957 (toen Chroetsjov aftekende met de
aanhangers van Stalin, red.) en 1964 (het jaar
waarin Chroetsjov werd afgezet), voldoende
was om de mensen te confronteren met een
fait accompli en dat dan alles in orde zou I
zijn. Deze mannen hebben zich niet gereali- j
seerd hoezeer het land is veranderd. En dan
is er de rol die leltsin en Gorbatsjov hebben
gespeeld. Dat Gorbatsjov zich verzette is iets
dat nooit eerder is voorgekomen. In het ver-
leden hebben leiders zich nooit durven ver
zetten. Als Gorbatsjov iets had ondertekend,
zou alles anders zijn gelopen."
Lebedev: „U moet begrijpen dat we som-
mige van deze coupplegers al 25 jaar kennen.
In 1965 bij voorbeeld, zat Pankin in het Polit
buro van de Komsomol (de jongerenorgani
satie van de communistische partij, red.),
toen lanajev werd benoemd tot hoofd van
het district Gorki. Zelf was ik janajevs plaats-
vervanger toen hij verantwoordelijk was voor
de jongerenorganisaties. En ik was ook Pu-
go's plaatsvervanger toen hij secretaris was
voor internationale zaken. Baklanov kende ik
ook en dat heb ik altijd een idioot gevon
den."
Aangezien u deze mannen kende, was u ver-
baasd over de coup? Heeft u in het verleden
onenigheid met hen gehad?
Pankin: „Wij hadden 25 jaar geleden on- i
enigheid met hen. Toen al bevonden we ons 1
in verschillende kampen..."
Lebedev: „Maar om je voor te stellen dat ze j
werkelijk een coup zouden plegen, wel... Je j
kunt onenigheid hebben zonder zo ver te
gaan! Wij hebben lanajev nog niet zo lang ge-1
leden in Praag ontvangen, toen hij het ak-1
koord kwam ondertekenen voor de opheffing j
van het Warschaupact. Wij zagen hem zelfs j
persoonlijk zijn excuses maken aan Dubcek i
(de leider van de Praagse lente en de huidige
voorzitter van het Tsjechoslowaakse parte-
ment. red.) voor zijn arrestatie. Het was een
manier om weer iets goed te maken na het
rampzalige interview dat generaal lazov net
aan de Tsjechische pers had gegeven: de mi
nister van defensie had verklaard dat de te
rugtrekking van Sovjet-troepen uit Tsjecho-
Slowakije veel te snel was gegaan!"
„We hadden er geen (lauw vermoeden van
dat janajev bezig was met de voorbereidin
gen van een gewelddadige coup. Ik zal waar- j
schijnlijk als een naïeveling sterven, maar 1
toen ik die dag Janajev hoorde met Dubcek, 1
geloofde ik hem. Hij leek erg oprecht, zozeer
dat we de indruk hadden dat lanajev was ver
anderd misschien zelfs dank zij ons! Had-1
den we niet met hem gesproken voordat hij
Dubcek ontmoette, in een poging hem te be- i
'invloeden? Om hem terug te zien aan het
hoofd van de coup was een totale verras
sing."
Pankin: „Helemaal in het begin, toen jana
jev tijdens de eerste aankondiging van de
junta het woord voerde, hoopten we dat hij
dit onder druk deed en dat hij zich zou terug
trekken uit deze rampspoed. Sprak hij niet
van de mogelijkheid van een 'terugkeer van
zijn vriend Gorbatsjov
„Wij hoopten dat de coupleiders verdeeld
zouden raken. En toen we begrepen dat het
allemaal alleen maar woorden waren, alleen
maar een grote act, en dat ze zich voorbe
reidden om aan te vallen, toen besloten we
ons uit te spreken."
Toen ii uw verklaring opstelde, realiseerde u
zich toen dat die dag de Sovjet-inval In'
Tsjecho-Slowakije werd herdacht? Met name
u, Alexander Lebedev, omdat u 23 jaar gele
den in Praag was?
Lebedev: „Natuurlijk. Voor mij was het een
soort wraak.
Pankin: „Zdenek Myinar (een leider uit de
Praagse Lente, die met Gorbatsjov in Moskou
heeft gestudeerd en altijd met hem bevriend
is gebleven, red.) die we op 22 augustus za
gen. zei iets tegen ons dat ik heb herhaald te
gen Vaclav Havel: 'De samenzweerders had
den gepland in Moskou te doen wat ze op 21
augustus 1968 in Praag hebben gedaan. Maar
wat ze kregen was een herhaling van 17 no
vember 1989 (de dag van het hoogtepunt van
de Fluwelen Revolutie in Tsjecho-Slowakije).'
|a. wat in ons land is gebeurd, lijkt op een
herhaling van twee jaar geleden in Praag.
Met alle overwinningen en de hoop, maar
ook met de gevaren.
