Feiten
'PvdA heeft wantrouwen kiezers verdiend'
Litouwen trots op vrijheid,
maar bezorgd over toekomst
Militaire sector essentieel voor
herstel van Sovjet-economie
Professor Pen over de 'warboelvan de politiek
len en technieken niet. In de economi
sche politiek wel".
„Met al die getallen en mechanieken
uit de economie, die u ten onrechte als
dieventaal bestempelt, kunnen politici
lekkere soepjes koken. Of de mensen
die soepjes ook lekker vinden is een
kwestie van smaak. Voor mij persoon
lijk staat vast dat dit wao-soepje niet
zal worden gegeten. De achterban van
de PvdA zal het niet slikken. Ik ben er
persoonlijk ook tegen".
De professor grijnst mild en laat ter re
lativering van zijn hooggeleerdheid we
ten: „Overigens komen mijn voorspel
lingen nooit uit. Ik had de kabinetscri
sis als zeker voorspeld en die kwam er
ook niet".
Meeregeren
Akkoord, het kabinet spreekt géén
bargoens, géén dieventaal. Maar is het
wel vertrouwenwekkend?
jan Pen:,, Hier raken wij de kem. De
mocratie is een eigenaardig evenwicht
tussen vertrouwen en wantrouwen. Ze
functioneert alleen goed bij voldoende
vertrouwen. Die balans is ernstig ver
schoven. In de jaren vijftig hebben we
twee bestedingsbeperkingen gehad van
heb ik jou daar. Dat kostte de mensen
veel geld".
Aan die ingrijpende maatregelen kwa
men hooguit drie ministers en zes
ambtenaren te pas. Daarna passeerde
dat natuurlijk alle democratische orga
nen. Maar het werd geslikt vanuit een
vertrouwen in die mensen".
„Ook toen riepen de mensen: 'Ik snap
er niks van'. Omdat ze hun eigen men
sen in de regering vertrouwden voegde
men daar echter aan toe: 'Maar het zal
wel goed wezen'. We hebben nu een
nieuw soort democratie. Iedereen re
geert mee. Alles wat wordt bedacht, ligt
direct op straat. Zelfs losse ideetjes uit
het hoofd van de minister-president
worden vrijdagavond op de televisie
uitgezonden. Iedereen regeert mee
vanaf het ideëenstadium. Dat heeft zijn
charme, het heeft ook nadelen. Het
verschaft grote invloed en macht aan
de vetogroepen, die vanaf het eerste
stadium een idee kunnen blokkeren".
Het wantrouwen jegens de politiek is
„Het wantrouwen in de eigen mensen
is heel groot. Dat zie je met name bij
de PvdA en de WD. Het CDA heeft
daar geen last van. Dat is verklaarbaar:
WD en PvdA roepen steeds dat alles
anders en beter moet. Het CDA heeft
een heel andere boodschap: het gaat
goed in Nederland, het moet alleen een
beetje beter. Daar belooft men niets
„De PvdA heeft dat wantrouwen ook
verdiend. De kabinetten Lubbers I en
Lubbers II zijn zwartgemaakt met twee
boodschappen. Ten eerste: de sociale
zekerheid wordt afgebroken. Ten twee
de: er is niets gedaan voor de werkgele
genheid. Die boodschap is er door de
PvdA acht jaar ingehamerd en de men
sen zijn het ten onrechte gaan geloven.
Dat hadden ze beter niet kunnen
doen".
„De sociale zekerheid is onder die
kabinetten niet afgebroken, er is welis
waar een deuk in de inkomensontwik
keling geweest, maar afbraak is niet ge
pleegd. En de werkgelegenheid is nog
nooit zo hard gegroeid als in die jaren.
Vervolgens zet men de weinig vertrou
wenwekkende stap om met dezelfde
zwartgemaakte Lubbers in één rege
ring te gaan zitten en belooft de kiezers
dat alles anders en beter wordt. Daar
zien de mensen tot nu toe niets van.
Op die manier vraag je om moeilijkhe
den".
Vertrouwen heeft ook te maken met
de kwaliteit van het leiderschap.
Pen: „Ik wil daar weinig over zeggen,
ja, natuurlijk hebben ze het stom ge
daan. Maar ik heb wel met die mensen
te doen. De socialisten in Nederland
zijn de draad kwijt".
Belasting
Pen vervolgt: „In Nederland belasten
wij de arbeid. Daar begint alle ellende
mee en dat komt weer terug in dit dra
ma. Van oudsher heeft belastingheffing
twee doelen: geld in het overheidsladd-
je brengen en dat wat je wilt terugdrin
gen belasten. Dat hebben de ecologéri
niet uitgevonden, dat deden de protëc-
tionisten al eeuwen geleden om de im
porten te beperken. Willen wij arbeid
terugdringen? Nee toch".
„De loon- en inkomstenbelasting
noemt men wel 'koningin der belastin
gen'. Het wordt hoog tijd die koningin
te onttronen. Zeg maar tot aan een
jaarinkomen van 80.000 gulden. Belas
ting moeten we heffen op energiever
bruik en vervuiling, niet op arbeid.
Voor de uitvoerende organen is dat ook
een stuk makkelijker. Niet die miljoe
nen formuliertjes van al die mensjes
nakijken. De belastingdienst krijgt eén
paar hele grote klanten en fraude
wordt zo goed als onmogelijk".
De professor zwijgt, denkt en het idee
wordt geboren: „Ik heb een nieuwe
versie voor de Internationale: „Het gaat
den arbeid te bevrijden, van de fiscale
dwingelandij"
GRONINGEN GERARD KRUL
De koppeling tussen lonen en uitke
ringen, het systeem voor gelijke inko
mensontwikkeling, is losgelaten. Die
koppeling heette'norm van bescha
ving' voor de Partij van de Arbeid.
Gelijke inkomensbehandeling was
een belangrijke reden èn rechtvaardi
ging voor de PvdA om met de verma
ledijde Lubbers en zijn verguisde CDA
in de regering te gaan zitten.
In een volstrekt ondoorzichtig pakket
van maatregelen om ziekteverzuim
en arbeidsongeschiktheid terug te
dringen is de 'heilige koe' van de kop
peling geslacht PvdA-leider Wim Kok
op zaterdag 24 augustus 1991: „Dat
maak ik niet mee". Drie dagen later
sneuvelt de koppeling met steun van
minister van financiën Kok. Hoe kan
dat?
Vervolgens zien de kiezers Wim Kok
het verlies nemen, als zou het een
overwinning zijn. Hij is blij met het
verdwijnen van de koppeling, want
daardoor krijgen de uitkeringsgerech
tigden volgend jaar 6 gulden per
maand extra. Niet koppelen blijkt dus
beter dan wel koppelen.
Hebben wij het al die jaren dan toch
fout begrepen?
Zijn wij allen ziende blind en horende
doof geweest?
Nee, want door verhoging van de be
lastingvrije voet (wat zegt u?), door
het alleen toepassen van de inflatie
correctie (wie zegt u?) in de eerste
schijf(?), door manipulaties met de
premies wao en aaw (hoe bedoelt u?)
en een verhoging van het arbeidskos
tenforfait (kennen wij elkaar?) krijgen
Professor Pen: „Tegenwoordig regeert ledereen mee vanaf net eerste mensen met een uitkering 6 gulden
stadium" •fotogpd per maand meer.
Worden wij hier geïnformeerd door
gekozen volksvertegenwoordigers en
een democratisch samengestelde re
gering of braken buitenaardse wezens
wartaal uit? Regeert de Lof der Laf
heid, omdat politici niet durven zeg
gen waar het op staat? Vanwaar die
ondoorzichtigheid, die onverstaan
baarheid, al die rookgordijnen?
Daags na de dood van de koppeling fi
losoferen we hierover met prof. dr.
Jan Pen, zeventig jaar oud, vijf jaar
geleden gepensioneerd, maar nog da
gelijks werkzaam als hoogleraar eco
nomie aan de Rijksuniversiteit van
Groningen. De professor en de ver
slaggever verschillen - grondig doch
genoeglijk - van mening.
Jan Pen: „Het is weliswaar een tech
nisch taaltje, maar het is wel helder. De
pessimistische kant van dit schouwspel
is: de burger begrijpt er niets van. Ze
zouden het wel kunnen begrijpen,
maar ze willen het niet. Voor sommi
gen is dat 'aangeleerde hulpeloosheid'.
Ik heb dat zelfbij auto's. Ik wil niet on
der die motorkap kijken, ik wil hele
maal niet weten hoe dat werkt Ik zou
het best kunnen, als ik het maar wil
de".
Wat is de optimistische kant?
„In de moderne economische politiek
kun je zo prettig kwantitatief knutse
len. Je hebt zoveel getalletjes bij de
hand, zoveel handvatten, dat je, als je
het écht eens wilt worden, je het altijd
eens kan worden. Die getallen, die
handvatten, die technieken zijn ideale
hulpmiddelen om eensgezindheid te
scheppen".
„In echte principiële zaken helpen ze
niet. Als je kijkt naar grote, principiële
kwesties van leven en dood, zoals abor
tus of euthanasie, dan helpen die getal
Zaterdag «31 augustus 1991 Redadie: 023-150225 J ANINE BOS MA ALTAN ERDOGAN RONALD FRISART (chef) ONNO HA VERMANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS MARGOT KLOMPMAKER JAN PREENEN SI AAK SMAKMAN
Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDR1ET Vormgeving ANDRIES DETMAR
EN MENINGEN
Een beetje trots is de 73-jari-
ge Mecislova Stroyki wel op
zijn zojuist onafhankelijk ge
worden Litouwen, maar min
stens zo tevreden is hij over
de goede oogst Hij en zijn
vrouw zitten in het avond
zonnetje op het bankje voor
hun houten huis in Aisisces,
een kilometer of vijftig ten
zuiden van de hoofdstad Vil
nius. Over de zandweg na
dert een paard en wagen af
geladen met hooi. „Dat zijn
mijn kleinzoons. Zij hebben
ook geholpen om de Bolsje
wieken weg te jagen. Ze
werken in de stad, maar nou
helpen ze mij. Ik kan dat niet
meer", zegt hij.
VILNIUS HANS HOOGENDUK
De bejaarde boer, wiens Duits
moeizaam maar goed verstaan
baar is, vindt het prima dat de
Baltische staten het communis
tische juk hebben afgeworpen
en nu weer op eigen benen wil
len staan. Trots is hij op het feit
dat de politici uit dit kleine land
(3,5 miljoen inwoners) overal
door de machtigen der aarde
worden ontvangen. „Zij hebben
ons lang vergeten, maar nu was
onze minister bij de Duitsers en
die hebben geld beloofd. Dat is
mooi, want zij hebben ons in
1939 verraden. Maar het is ook
goed omdat de roebel niks meer
waard is en voor marken kun je
alles kopen".
Mecislova Stroyki is in de loop
der jaren té mild geworden om
nog bitter te reageren op het feit
dat het westen met Moskou za
ken deed en gemakshalve het
verraad van 1939-1940 jegens
de Baltische staten vergat. Zijn
kleinzoons reageren veel emo
tioneler. Hun grootvader ver
taalt: ^1 die jaren zijn we be
drogen en nu zitten we op de
puinhopen. Het geld is waarde
loos, de fabrieken verrot, we rij
den in auto's uit de jaren dertig
en onze boeren zijn al blij als ze
twee koeien privé hebben".
Omdat het Litouwse KNMI een
paar beste buien heeft voor
speld, verdwijnen de twee om
de rest van het hooi binnen te
halen.
Zuiveringen
Mecislova steekt een stinkende
sigaret op en mijmert over die
zwarte tijd toen Hitler in het ge
heime pact van 23 augustus
Litouwen is vrij en hoewel er grote bezorgdheid bestaat over de toekomst nemen de Litouwers toch een
voorschot op hun vrijheid. En masse trekken zij de grens over naar Polen.
foto epa
1939 tussen Molotov en Von
Ribbentrop Stalin de vrije hand
in de Baltische staten gaf. Zijn
vader, een broer en een zus
werden gedeporteerd. Hij heeft
nooit meer iets van hen ge
hoord. Een longaandoening be
spaarde hem hetzelfde lot. Het
was de Russische NKVD, de
voorloper van de KGB, die on
der leiding van generaal Ivan
Serov de zuiveringen doorvoer
de. Eerst verklaarde hij de poli
tieke en maatschappelijke intel
ligentsia tot 'vijanden van het
volk' en daarna volgde de ter
reur. Toen de Russen in 1940 in
paniek vluchtten voor een op
rukkende nazi-Wehrmacht,
werden de massagraven ont
dekt. Bijna 5000 vooraanstaan
de Balten waren afgeslacht. On
geveer 150.000 burgers verdwe
nen in de Siberische Gulag. Ver
reweg de meesten kwamen om.
Onder de Duitsers werden veel
jonge mannen gedwongen in
speciaal gevormde Baltische SS-
divisies tegen de Russen te
vechten. Mecislova raakte in de
ze strijd nog een broer kwijt.
Voor tienduizenden overleven
den bracht de bevrijding nieu
we gruwelen. Nadat het Rode
leger in 1944 de Baltische lan
den heroverde, begon de Stalin-
terreur pas goed. Geen vrouw
was veilig, mannen werden wil
lekeurig geëxecuteerd. Ruim 1,5
miljoen Balten, een kwart van
de hele bevolking, werd gede
porteerd. Negenhonderddui
zend kwamen er na de dood
van de dictator in 1952, gebro
ken terug. Maar er gebeurde
meer: de russificatie werd mee
dogenloos doorgevoerd. Intus
sen wonen er 1,3 miljoen Rus
sen en het is vanzelfsprekend
dat zij tot de democratische
omwenteling alle sleutelposities
bezetten.
Economie
Trots zijn ze op dit ogenblik al
lemaal in Litouwen, hoewel de
euforie niet van de daken wordt
geschreeuwd. Het is eerder te
merken aan kleine dingen.
Geen vlaggen, wel stickers en
sommige mensen maken het V-
teken als ze een buitenlandse
auto zien, die nu ongehinderd
over hun straten kan rijden. Aan
de grens met Wit-Rusland,
vroeger vooral bedoeld om de
bevolking te controleren, staan
sinds een paar dagen aan de Li
touwse kant militairen in ca
mouflagepakken.
Boer Mecislova Stroyki, in wiens
achtertuin ze bij wijze van spre
ken staan, vindt dat in orde.
„Maar meer moeten ze niet
doen. Geen geld voor soldaten,
maar voor de economie, dan
gaat het snel beter. Kijk maar
eens hier in de buurt wat er al
lemaal wordt gebouwd".
Op het ministerie van economi
sche zaken in Vilnius wordt het
hoofd geschud. Een jonge ex
pert voorspelt sombere tijden.
„De economieën van de Sovjet
republieken zijn eng met elkaar
vervlochten. Alles wordt cen
traal geregeld en iedereen levert
delen. Als dat nou allemaal
wegvalt, stort de hele economie
in elkaar zegt hij. De man licht
toe dat de Baltische staten nau
welijks over natuurlijke energie
bronnen beschikken, alleen
lichte industrie hebben en wat
elektronica produceren. Maar
vrijwel alles ging naar de andere
republieken. De expert van eco
nomische zaken: „Als wij met
onze produkten moeten con
curreren op de wereldmarkt,
zijn we kansloos".
Geen breuk
De regering van Litouwen wil
nu een dubbele strategie vol
gen. Aan de ene kant geen ri
goureuze economische breuk
met de rest van de Sovjetunie,
aan de andere kant het land
hervormen met westerse steun.
Een ambtenaar, die mogelijk
een wat depressieve dronk
heeft, meldt 's avonds in de bar
boven zijn zoveelste vodka:
„Het kan een boos ontwaken
worden uit een mooie droom.
Kijk maar naar de winkels, er is
al bijna niks meer te krijgen. De
roebel is waardeloos en de eco
nomische criminaliteit stijgt
enorm. De vrijheid is mooi,
maar je moet het allemaal wel
kunnen betalen".
HEEMSTEDE RUDOLF KAPER
De ontbinding van het eens zo
machtige Sovjet-imperium gaat
de laatste dagen zo snel dat het
bijna niet meer te volgen is.
Naast allerlei politieke en eco
nomische gevolgen zal het uit
een vallen van de Sovjetunie in
een groot aantal soevereine sta
ten ook voor de Sovjet-strijd
krachten grote gevolgen heb
ben. Veel republieken hebben
inmiddels hun voorkeur uitge
sproken voor de oprichting van
een eigen strijdmacht. Naast
deze splitsing zullen de Sovjet-
strijdkrachten in de komende
periode vermoedelijk ook sterk
worden ingekrompen en zal er
flink worden gekort op de mili
taire uitgaven. De economisch
aan de rand van de afgrond ba
lancerende republieken kunnen
de instandhouding van een om
vangrijk leger met peperdure
moderne wapensystemen een
voudigweg niet meer bekosti
gen.
De bedragen die de Sovjetunie
in het veneden aan de strijd
krachten uitgaf waren gigan
tisch. Het beslag van de militai
re uitgaven op het Bruto Natio
naal Produkt werd geschat op
zo'n 20 tot 25 procent. (De EG
geeft gemiddeld 3 4 procent
van het BNP uit aan de defen
sie.) Daardoor kwam de econo
mie van de Sovjetunie ernstig
onder druk te staan. Dat werd
nog eens versterkt doordat de
militaire sector op alle terreinen
absolute voorrang had boven de
andere sectoren. Zo kon de mi
litaire sector beschikken over de
best opgeleide mensen, had zij
voorrang bij de distributie van
grondstoffen waaraan een te
kort bestond, werd 75 procent
van het wetenschappelijk en
technisch onderzoek verricht in
opdracht van de militaire sec
tor, was 60 procent van de ma
chinebouw aan de militaire sec
tor gerelateerd, enzovoorts.
Het gevolg van deze bevoor
rechte positie is dat in tegen
stelling tot de meeste andere
sectoren van de Sovjetunie de
militaire sector hoog ontwikkeld
is. De militaire sector kan dan
ook een wezenlijke bijdrage le
veren aan de modernisering van
het bedrijfsleven van de repu
blieken en een steun in de rug
zijn bij de economische hervor
mingen. Om dit te bereiken is
De militaire sector in de Sovjetunie is hoog ontwikkeld. De Sovjets be
schikken over de modernste testbases zoals op de foto die van Ka-
pustan, waar o.a. SS 20-raketten werden Gebouwd. In die sector werken
dan ook de best opgeleide mensen van de Sovjetunie. Hun kennis is
voorde modernisering van het bedrijfsleven van de republieken onmis
baar, maar gezien de slechte financiële positie waarin republieken ver
keren, is het de vraag of hun know-how behouden blijft. foto anp
het zaak dat men de kennis en
de middelen die in de militaire
sector aanwezig zijn, inzet ten
behoeve van de civiele sector.
Het grote gevaar is dat de repu
blieken, door geldgebrek of in
het kader van een ontmanteling
van de militaire sector, defen-
siefabrieken en wetenschappe
lijke instellingen die aan de mi
litaire sector waren verbonden,
gaan sluiten. Het gevolg kan
zijn dat onderzoeksteams uit el
kaar vallen, technische hoog
waardige installaties onbenut
blijven en dat dus veel kennis,
die onontbeerlijk is voor de we
deropbouw van de economie,
verloren gaat. Om dit te voorko
men is het zaak dat op de mili
taire sector van de Sovjetunie
niet al te rigoreus wordt bezui
nigd, maar dat men uitgebreid
nagaat welke delen van de mili-
taire sector voor het land nuttig
kunnen zijn. Op deze manier
kan men met behulp van de
kennis die in deze sector aan
wezig is een reële start maken
met de wederopbouw van de
noodlijdende economie.
Rudolf Kaper werkt bij de stich
ting 'Building for Peace', die
helpt en adviseert bij de woning
bouw voor uit Oost-Europa te
rugkerende soldaten van het Ro
de Leger. Hij deed onderzoek
tiaar de woningbouw en het be
lang van de militaire sector in de
Sovjetunie.
