Feiten
Stalins web werd
basis catastrojka
Van den Broek links en rechts gepasseerd
'Zonder hervormingen
geen financiële hulp'
Vrijdag 30 augustus 1991 Redactie: 023-150225 J ANINE BOS MA ALTAN ERDOGAN RONALD FRISART (dief) ONNO HA VERMANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS MARGOT KLOMPMAKER JAN PREENEN SJAAK SMAKMAN
Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: MARIANNE VERSCHUREN
EN MENINGEN
Slechts samenwerking kan Sovjet-economie redden
De Sovjet-economie staat op springen. Slechts de belofte
van grootscheepse of zelfs massale voedselhulp uit het
Westen kan deze winter hongersnood voorkomen. De in
grijpende toestand van de Sovjet-economie was vandaag
en gisteren onderwerp van gesprek tijdens een speciale
bijeenkomst van de zeven belangrijkste industrielanden,
de G-7, in Londen. Toch zal zelfs een royaal hulppakket
weinig verschil maken.
staatssilo's ligt slechts 20 mil
joen ton graan opgeslagen,
waardoor de tekorten komende
herfst acuut kunnen worden.
Volgens het Economisch On
derzoeksinstituut in Londen zal
de oogst dit jaar 185 tot 195 mil
joen ton graan bedragen. Maar
wat er in werkelijkheid van de
velden wordt gehaald, zal aan
zienlijk minder zijn.
De boeren hebben het land niet
in eigendom. Afgezien van de
coöperaties en boeren die een
langlopend pachtcontract heb
ben op land dat ze zelf mogen
bewerken, staat ongeveer 97
procent van het bouwland in de
Sovjetunie nog steeds onder
staatscontrole. Door een inge
wikkeld stelsel van prijssubsi-
dies, krijgen de staatsboerderij
en meer geld voor hun spullen
dan de particuliere boeren.
Bovendien bestaat er geen uit
gebreid netwerk van wegen en
de spoorwegen verkeren in een
slechte staat. Overvallen van de
'Sovjet-maffia' op de treinen lei
den soms tot het verdwijnen
van hele treinladingen goede
ren. Voedsel naar de markt
brengen is daardoor een steeds
moeilijker taak geworden.
Wanneer de oogst dit jaar wordt
binnengehaald, kan die wel
eens niet hoger blijken te liggen
dan 170 miljoen ton en zelfs dat
kan een overschatting zijn. Vo-
De Sovjetunie is nog steeds de
grootste producent van de we
reld. Toch nadert de olie-indu
strie het punt waarop zij niet
meer exporteert naar de wereld
markten, daarbij het land bero
vend van de belangrijkste bron
nen van harde valuta. Naar ver
wachting zal de nationale om
zet dit jaar met 10 tot 20 pro
cent zakken. Daardoor zullen
mensen op straat komen te
staan, die voor het eerst in twee
generaties omvangrijke werk
loosheid zullen meemaken. Het
was dit sombere beeld dat de
orthodoxen tot hun laatste wan
hoopsdaad bracht.
Een week na het mislukken van
de coup is er op het econo
misch front nog niets veran
derd. Echter, door aan te sturen
op politieke hervormingen en
desintegratie heeft Boris leltsin
de mogelijkheid geschapen
voor enorme economische ver
anderingen. Desondanks zal de
economische wedergeboorte
waarschijnlijk vooraf zal worden
gegaan door een versnelde eco
nomische ineenstorting. Chaos
kan de plaats innemen van de
laatste vestingen van de bevel
economie voordat een markt
economie wortel schiet.
De voornaamste zorg waar zo
wel politici als het volk zich over
moeten buigen, is voedsel. In de
miljoen ton graan verbouwde,
Er kan geen sprake zijn van
grootscheepse hulp aan de Sov
jetunie zonder ingrijpende eco
nomische hervormingen. Dat
heeft de Britse premier Major
gisteren gezegd na afloop van
een gesprek met de Amerikaan
se president Bush in diens bui
tenverblijf in Kennebunkport.
Beide bewindslieden hebben
echter wel afgesproken de Sov
jetunie meer geld te lenen voor
voedselaankopen. Daarnaast zal
een studie worden verricht naar
de hoeveelheid voedsel die de
Sovjets de komende winter no
dig hebben.
Zowel Major als Bush vinden
dat grootscheepse financiële
hulp op dit moment niet ge
wenst is. Dit terwijl onder meer
Frankrijk, Italië en Duitsland
daar nadrukkelijk om hadden
gevraagd. Londen en Washing
ton vinden echter dat de Sovjets
eerst hun economie drastisch in
kapitalistische zin moeten bij
stellen, alvorens de geldbuidel
kan worden geopend. Major zei
gisteren bovendien dat de Sov
jetunie de defensie-uitgaven
moet verminderen. Nu beste
den de Sovjets nog 25 procent
van hun bruto nationaal pro-
dukt (BNP) aan defensie.
rotte 20 procent weg op de vel
den. Het verlies aan bederfelijke
waar zoals fruit, groenten en
aardappels staat op 40 procent
van de omzet. De verwachting
is dat de Sovjetunie de komen
de twaalf maanden 45 miljoen
ton graan moet importeren
bijna het dubbele van de hoe
veelheid die in 1989 in het bui
tenland is gekocht.
Pachters
Erop uit om de hoogste prijzen
betaald te krijgen, houden
staatsboerderijen en collectie
ven hun oogsten zo lang moge
lijk vast. Door de maffia geleide
coöperaties dwingen de consu
menten daarnaast tot het beta
len van torenhoge prijzen voor
voedsel van goede kwaliteit.
De meest verreikende hervor
ming die president Michail Gor-
batsjov had kunnen doorvoe
ren, maar niet deed, is die van
het land. Het werd aan Jeltsin
overgelaten om langlopende
pachten toe te staan aan Russi
sche boeren. Na krap twaalf
maanden zijn er elf miljoen
pachters, die samen met de ze
ven miljoen private coöperaties
veel produktievere boeren zijn
dan de staatscollectieven. Zij
houden het echter bij de meest
winstgevende produkten, zoals
fruit, groenten, vlees, en melk-
produkten.
De pachters bewerken slechts 3
procent van het totaal aan land
in de Sovjetunie. Toch produce
ren zij de helft van al het fruit
en groente, een kwart van al het
vlees en melkprodukten.
Moskou moet daarom grote
hoeveelheden graan in het bui
tenland kopen. Dat wordt gefi
nancierd met de teruglopende
i buitenlandse valu-
Olie-exporten zijn c
rijkste bron van buitenlandse
valuta. Maar het afgelopen half
jaar is de omzet met 10 procent
gedaald, waarmee een trend die
in 1988 is begonnen, wordt
voortgezet.
De belangrijkste reden voor de
omzetdaling is het verval van
het netwerk van pijpleidingen
en verouderde produktietech-
nieken. Met schrale investerin
gen wordt geprobeerd de pro-
duktiviteit van het bestaande
materiaal op te krikken, maar
onderzoek wordt verwaarloosd.
De gemiddelde produktie be
draagt op dit moment 10,3 mil
joen vaten per dag, maar de
binnenlandse consumptie, die
met absurd lage prijzen wordt
gesubsidieerd, slorpt dagelijks
8,4 miljoen vaten op. De olie-
exporten bedragen derhalve
minder dan twee miljoen vaten
per dag. Een krimpende omzet
van steenkool vertelt een gelijk
soortig verhaal.
schaars materiaal. Het vormt
een verklaring voor de tekorten
in de Sovjetunie en legt tevens
de moeilijkheden bloot waar de
republieken die zelfstandig wil
len worden, mee te kampen
hebben.
Broodmandje
De republieken zijn verder van
elkaar afhankelijk voor wat be
treft de natuurlijke hulpbron
nen. Veel van de energiepro-
duktie van de Sovjetunie is ge
vestigd in Rusland en wordt te
gen zwaar gesubsidieerde prij
zen aan de rest van de Unie ver
kocht.
De Oekraïne ooit bekend als
'het broodmandje van het Rus
sische rijk' neemt een aan
zienlijk deel van de graanpro-
duktie voor zijn rekening. Daar
naast is de republiek een be
langrijk industrieel centrum en
voor de andere republieken een
grote steenkoolproducent en
electriciteitsleverancier. Zij le
vert kernenergie uit nauwelijks
levénsvatbare centrales als
Tsjemobyl.
Er zijn nog meer, even overtui
gende redenen waarom hechte
economische samenwerking es
sentieel is. Het ingewikkelde
web van subsidies waarvan de
Sovjet-economie is doordron
gen, heeft geleid tot een begro
tingstekort van 60 miljard roe
bel (200 miljard gulden) en is
een van de belangrijkste oorza
ken van inflatie. Wanneer de re
publieken er niet in slagen met
het centrum samen te werken
met betrekking tot uitgaven ep
belasting, zal het waarschijnlijk
onmogelijk zijn het inflatie
monster uit te roeien.
Plannen voor aparte valuta zul
len ook van generlei waarde zijn
zolang de republieken econo- j
misch onderling afhankelijk
zijn.
Wanneer plaatselijke industrie-
ën hun toelevering dichter bij
huis zoeken of zelf toeleverings
bedrijven oprichten, zal de de
centralisatie de ineenstorting
van de bevel-economie bezege
len. Maar door teveel afschei
ding kan de eerste fase van
marktgerichte economische
hervormingen onmogelijk wor
den gemaakt.
Net als het beperken van het
begrotingstekort, het afschaffen
van subsidies, het vrijlaten van
de prijzen en het afbreken van
staatsmonopolies, zijn hervor-
mingen het meest effectief wan
neer ze worden toegepast op de
hele Unie. Op dezelfde wijze
moet de regelgeving voor bui
tenlandse investeringen, con-
tractrecht en eigendomsrecht
voor de hele Unie gelden om ef
fectief te kunnen zijn.
Het Westen zou willen helpen
met de hervormingen door niet
alleen te voorzien in geld, maar
ook in een rijkdom aan techni
sche ervaring op het gebied van
bankzaken en energie. Maar
vandaag lijken de vooruitzich
ten voor samenwerking tussen
de republieken somber. Het
Westen kan alleen maar mach
teloos vanaf de zijlijnen toe
kijken. Zoals de verstandigste
Sovjet-hervormers moet de
Groep van Zeven hopen dat
economische wijsheid het wint
van nationalistische hartstoch-
Russische vrouwen bewerken het land. foto bert verhoeff
Voorstanders van onafhankelijkhe
vorige week onafhankelijk.
De haast die veel republieken
hebben om onafhankelijk te
worden betekent vrijwel zeker
een verergering van deze pro
blemen. Het is verre van duide
lijk of de republieken van zins
zijn met elkaar samen te wer
ken. Na het opwerpen van het
schrikbeeld van etnische con
flicten door de Russische Fede
ratie, lijkt de basis voor samen
werking smal. Optimistische
waarnemers vluchten weg in
hun mening dat eisen tot onaf
hankelijkheid eerder uitingen
zijn van politieke soevereiniteit
dan van economische autarkie.
De structuur van de oude eco
nomie zal de economische on
afhankelijkheid van de repu
blieken bemoeilijken of zelfs
onmogelijk maken, in ieder ge
val de komende paar jaar. Dit
geldt evenzeer voor Rusland als
voor de kleinere republieken.
Stalin heeft ervoor gezorgd dat
geen enkele regio haar eigen in
dustrie kan bedruipen. Fabrie
ken krijgen hun benodigdheden
uit verre regio's aan de andere
kant van de Unie. Deze econo
mische onzin verklaart waarom
er tussen de Baltische republie
ken (economisch het meest
ontwikkeld) vrijwel geen handel
bestaat.
Voor radio's die in de Baltische
staten worden gemaakt, wordt
iev. De Oekraïne verklaarde zich
foto afp an atol y sapronyenkov
bijvoorbeeld vertrouwd op on
derdelen uit Nagomy Karabach,
de Armeense enclave in Azerba-
jdzjan. De bevoorrading wordt
regelmatig verstoord door poli
tieke conflicten tussen de Aze-
ri's en de Armenen. Maar ver
stoorde bevoorrading is in elk
deel van het land een normale
zaak vanwege de slechte distri
butie en door de groeiende te
genstellingen tussen het cen
trum en de leiding van plaatse
lijke ondernemingen.
Ondernemingen zijn er aan ge
wend voor zichzelf te zorgen.
Dat betekent altijd wat produk
ten achterhouden om mee te
marchanderen in ruil voor
BRUSSEL» PETER DE VRIES
CORRESPONDENT
'Keep in touch with the Dutch!' Het klonk zo
fier en veelbelovend uit de mond van mi
nister Hans van den Broek, drie maanden
geleden. De internationale pers, bijeenge
roepen in Brussel om kennis te maken met
de nieuwe voorzitter van de Europese Ge
meenschap, moest het komende half jaar
maar eens op hem, Hans van den Broek,
letten.
Bij deze gelouterde politicus, deze rot op
het terrein van de internationale politiek,
zou de Gemeenschap het komend half jaar
in vertrouwde handen zijn.
Na twee maanden Nederlandse leiding
moet helaas worden geconcludeerd dat
niemand meer 'in touch' is met Van den
Broek.
De zelfverzekerde toon is in elk geval ver
dwenen. „We willen niet permanent haan
tje de voorste zijn", was deze week het bitse
commentaar van de woordvoerder van Bui
tenlandse Zaken op verwijten dat Neder
land te passief, te terughoudend reageert
op de wereldgebeurtenissen.
De Fransen, de Duitsers, de Engelsen: het
waren niet de minste EG-leden die de afge
lopen dagen lak hadden aan het Neder
lands voorzitterschap. Zonder hun Neder
landse collega op buitenlandse zaken te
raadplegen, gaven Dumas, Genscheren
Hurd hun eigen visies op de gebeurtenissen
in de Sovjetunie, de Oostzeelanden en Joe
goslavië.
Wat ze precies zeiden, doet er niet toe. Het
gaat erom dat de grote landen de afgelopen
dagen zonder enige gêne Van den Broek
voor de voeten liepen. De Nederlandse mi
nister stond er bij en keek er naar. Hij kon
weinig anders doen dan de meningen ver
zamelen.
Toen de twaalf EG-ministers afgelopen
dinsdag bijeenkwamen voor hun spoedbe
raad over de diverse crises in Europa, had
Van den Broek weliswaar wat plannetjes op
zak, maar was hem het verloop van het de
bat al ontglipt.
Verdeeldheid
De gebeurtenissen waarmee de EG op bui
tenlands politiek terrein wordt geconfron
teerd, zijn van immens formaat. Men kan
zich zelfs afvragen of Nederland niet te nie
tig, te onbeduidend, is om in de nieuwste
episoden van de wereldgeschiedenis een rol
te spelen.
De Sovjetunie stort voor de ogen van de
wereld ineen. De Baltische staten scheiden
zich na vijftig jaar annexatie af en eisen hun
plaats terug tussen de Europese volkeren.
En Joegoslavië, ooit een gewichtige diplo
matieke halteplaats in de relaties tussen
Oost en West, dreigt door interne stam
menstrijd een nieuw Libanon te worden.
Europa als economische supermacht in
wording moet nu laten zien dat het met één
stem kan spreken, is de algemene mening
in Brussel. Ten tijde van-de Golfoorlog mis
lukte zo'n eendrachtig optreden jammer
lijk, omdat eigenlijk alleen Engeland en Ne
derland onvoorwaardelijk de zijde van de
Amerikanen kozen. De rest schipperde.
Van den Broek ergerde zich daar destijds
aan. De algemene verwachting was dat die
kakafonie aan meningen onder zijn regime
niet meer zouden voorkomen. De werke
lijkheid werd anders.
In de Joegoslavische crisis toont de EG een
verdeeldheid die men enkel ten aanzien
van de Balkan aan de dag kan leggen. De
Duitse minister van buitenlandse zaken Ge-
nscher dreigt al geruime tijd eigenhandig
de voormalige deelrepublieken Slovenië en
Kroatië te erkennen. Van den Broek, die
niets wil weten van met krijgsgeweld veran
derde staatsgrenzen, is daar mordicus te
gen. Hij vecht een verloren strijd, want
steeds meer landen hellen over naar de
Duitse zijde. En inmiddels is ook het vast
beraden 'nee' van Nederland tegen erken
ning veranderd in 'op dit moment nog
niet'.
Erkenning
Niet alleen de inhoud van het meningsver
schil is van belang. Genscher doet geen en
kele moeite om de verdeeldheid in de EG te
camoufleren. Zijn welwillende houding je
gens de Slovenen en Kroaten mag dan
vooral bedoeld zijn voor binnenlands-
Düits-gebruik, het wordt Van den Broek als
voorzitter aangerekend dat hij er niet in
slaagt Genscher enigszins in het gareel te
houden.
De vier mislukte vredesmissies van door
Van den Broek geleide
EG-trojka's naar Joego
slavië hebben zijn posi
tie evenmin kunnen
versterken. Inmiddels
gaan ook de Fransen
hun eigen weg: zij lie
ten dinsdag nog
voor Van den Broek
goed en wel in Brussel
was gearriveerd we
ten dat de EG een arbi
tragecommissie voor
Joegoslavië in het leven
moet roepen.
Kan men in het geval
van Joegoslavië nog
aanvoeren dat de poli
tieke situatie daar een
Gordiaanse knoop is,
dat geldt niet voor de
situatie in Litouwen,
Letland en Estland. De
erkenning van hun on
afhankelijkheid leek
deze week weinig meer dan een diploma
tieke formaliteit, nadat Gorbatsjov eigen
handig het licht voor hun afscheiding op
groen had gezet.
De één na de andere EG-minister riep dan
ook dat de Balten erkend moesten worden.
Alleen Nederland zweeg. Die houding ont
moette verbijstering en zette kwaad bloed.
Er zijn voor de houding van Van den Broek
wel enkele argumenten aan te voeren. De
minister heeft zich in die tien jaar dat hij de
Minister Hans van den Broek, hier in gezelschap van de Joegoslavische premier Markovic en zijn
minister van buitenlandse zaken Budimar Loncar (midden) heeft na een veelbelovende start als
voorzitter van de EG sterk aan gezag ingeboet. »fotoepa
Nederlandse buitenlandse politiek leidt, la
ten kennen als iemand met een voorliefde
voor stille diplomatie. Hij gruwt er van om
als klein land een grote mond open te trek
ken. Even kijken wat de Amerikanen doen,
en nog wat meningen elders aanhoren is
meer Van den Broeks stijl.
De afgelopen week brak hem dat op: de
Amerikanen weigeren hun vingers te bran
den aan Joegoslavië of de Baltische staten.
En van een EG-voorzitter wordt verwacht
dat hij zich niet beperkt tot het collecteren
van opinies. Want dan is niemand te be
roerd om een duit in het zakje te doen.
