Feiten
Een staatsgreep met vraagtekens
Opstappen maar
Gorbatsjov overbodig
'Ik geef die bevoegdheden op'
Nederland, erken nu
de Baltische staten
Maandag 26 augustus 1991 Redactie: 023-150225 JANINE BOSMA ALTAN ERDOGAN RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERAAANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS MARGOT KLOMPMAKER JAN PREENEN SJAAK SMAKMAN
Vertalingen: MARGREET HESLINGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: RALPH KLEINHOUT
2
EN MENINGEN
EEN WEEK CELEDEN schokte het nieuws uit de Sovjetunie de wereld. Vertegenwoordigers van de
drie 'repressieve krachten', leger, KGB en binnenlandse zaken, hadden president Gorbatsjov aan de
kant geschoven. De staatsgreep, uitgevoerd door Gorbatsjovs eigen vertrouwelingen, mislukte,
maar hij liet veel vraagtekens achter. Hans Geleijnse, GPD-correspondent in Moskou, zet ze op een
rijtje.
COMMENTAAR
Zeker honderdduizend Moskovieten hebben zaterdag de batsjov sprak de rouwende menigte toe en vedeende de Russische Federatie riep hen uit tot redders van Rusland en
rouwdienst bijgewoond van de drie mensen die tijdens de slachtoffers de titel van helden van de Sovjetunie, de hoog- zei dat de namen van de slachtoffers heilig zullen worden
mislukte coup zijn omgekomen. Sovjet-president Gor- ste onderscheiding voor Durgers. President Jeltsin van de voor het land. foto ap»czareksokolowski
In een uiterste poging proberen kopstukken van
CDA en PvdA heden hun coalitie te redden. De
compromissen liggen op tafel. De angst voor
desolate uitslagen bij eventuele vervroegde ver
kiezingen hangt er boven.
Hopelijk besluiten de heren Lubbers en Kok een
punt te zetten achter hun zieltogende combina
tie, die niet bij machte is ook maar één helder
politiek besluit te nemen. Wat twee jaar geleden
aarzelend begon als een kabinet dat de verbeel
ding weer in het vaandel droeg, is ontluisterd
nadat duidelijk werd dat het economisch tij cre
ativiteit vergde die in de politieke arena van de
middelmaat bij alle partijen ontbreekt. Want
laat niemand toch de verwachting koesteren dat
de oppositie, belichaamd in WD en D66, de re
novatie van het sociale zekerheidsstelsel ter
hand kan nemen. Haar voorstellen voor de op
lossing van de wao-problemen blonken de afge
lopen weken en dagen ook niet uit door helder
heid en besluitvaardigheid.
Michail Gorbatsjov heeft zich als president van
de Sovjetunie in recordtempo overbodig ge
maakt. Dat hij nu door de Russische president
Boris Jeltsin als een marionet wordt behandeld,
heeft hij voor een belangrijk deel aan zichzelf te
danken.
Gorbatsjov keerde uit zijn tijdelijke gevangen
schap terug in de veronderstelling dat hij de
weg van geleidelijke hervormingen, die hij vóór
de coup had ingeslagen, kon vervolgen. Hij ver
ving de coupplegers door andere vertegenwoor
digers uit de gehate KGB en het leger en hij ver
dedigde de Communistische Partij. Daardoor
ging hij volstrekt voorbij aan de nieuwe werke
lijkheid.
Pas toen hij door Jeltsin in het openbaar werd
gecorrigeerd, zag Gorbatsjov in dat hij zichzelf
in navolging van de putschisten onmogelijk
dreigde te maken. Hij veranderde radicaal van
koers, maar voor hem moet worden gevreesd
dat hij de slag om de populariteit van het volk
definitief heeft verloren.
Bovendien kan Gorbatsjov zich afvragen na
mens wie hij nu eigenlijk nog regeert. In tegen
stelling tot Jeltsin is hij niet door het volk geko
zen. Gorbatsjov zit er in naam van de Commu
nistische Partij, maar van die organisatie begint
hij zich onder druk steeds meer te distantiëren.
Nu hij de kans heeft gemist om zich tijdig en
overtuigend achtèr de hervormers te scharen,
doet Gorbatsjov er goed aan de eer aan zichzelf
te houden en op te stappen. Termeer daar het
nog slechts een kwestie van dagen lijkt dat Gor
batsjov president is van een Unie die binnen
kort niet meer bestaat.
Michail Gorbatsjov heeft zater
dag een einde gemaakt aan de
machtspositie van de Commu
nistische Partij van de Sovjetu
nie (CPSU door af te treden als
secretaris-generaal, de bezit
tingen van de partij over te
dragen aan het parlement en
de partij aan te bevelen zich op
te heffen. Hieronder volgt de
tekst van Gorbatsjovs toe
spraak, zoals die zaterdag is
voorgelezen voor de Sovjet-te
levisie.
„Secretariaat en Politburo van
het Centraal Comité van de
Communistische Partij hebben
zich niet verzet tegen de staats
greep. Het Centraal Comité
heeft zich niet in de positie ge
plaatst van veroordeling en ver
zet, en het heeft de communis
ten er niet toe opgeroepen te
vechten tegen de aanslag op het
grondwettig gezag. Leden van
de partij behoorden tot de sa
menzweerders. Een aantal par
tijcomités en media steunden
de acties van de staatsmisdadi-
gers. Dit heeft miljoenen com
munisten in een vals daglicht
Veel partijleden weigerden sa
men te werken met samen
zweerders, veroordeelden de
staatsgreep en sloten zich aan
bij de strijd ertegen. Niemand
heeft het morele recht alle com
munisten zonder onderscheid
te veroordelen, en ik als presi
dent voel me verplicht hen als
burgers te verdedigen tegen be
schuldigingen die geen grond
hebben.
In deze situatie moet het Cen
traal Comité van de CPSU de
moeilijke maar eervolle beslis
sing nemen over haar ontbin
ding. Het lot van communisti
sche partijen in de republieken
en van plaatselijke partijorga
nen zal door hen worden be
slist.
Ik beschouw het als voor mij
onmogelijk de functie van se
cretaris-generaal van het Cen
traal Comité van de CPSU te
blijven vervullen. Ik geef die be
voegdheden op.
Ik geloof dat democratisch inge
stelde communisten die loyaal
gebleven zijn aan het constitu
tionele gezag en aan de koers
die zich richt op vernieuwing
van de samenleving, zich zullen
uitspreken voor de vorming van
een partij op een nieuwe basis
die, samen met alle progressie
ve krachten, in staat is zich ac
tief in te zetten voor het door
gaan met radicale democrati
sche hervormingen in het be
lang van de werkende mensen."
Michail Gorbatsjov, geboren op
2 maart 1931 in het dorp Prri-
wolnoje in het noorden van de
Kaukasus, werd tijdens zijn
rechtenstudie in Moskou lid van
de Komsomol, de jeugdorgani
satie van de CPSU. Hier volgen
de opeerfvolgende stadia van
zijn loopbaan in die partij:
1952: Lid van de CPSU.
1956: Secretaris van het stadco-
mité van de Komsomol in Sta
vropol. De jaren daarna onder
scheidt hij zich als partij-orga
nisator in de landbouwsector.
1966: Partijchef in Stavropol.
1971: Lid van het Centraal Co
mité van de CPSU.
1978: Op 27 november gekozen
tot landbouwsecretaris van het
Centraal Comité.
1979: Op 27 november gekozen
tot kandidaat-lid van het Polit
buro van het Centraal Comité.
1980: Op 21 oktober gekozen
als lid van het Politburo van het
Centraal Comité van de CPSU.
1984: Na een CPSU-conferentie
over ideologie op 10 december
geldt Gorbatsjov als de belang
rijkste partij-ideoloog en als
tweede man van de partij, ach
ter Tsjernenko.
1985: Op 11 maart gekozen als
secretaris-generaal van de
CPSU. Die positie wordt op de
partijcongressen in 1986 en in
1990 bevestigd.
1991Op 24 augustus maakt hij I
zijn aftreden als secretaris-ge
neraal bekend.
Luxemburg, Denemarken en
Noorwegen. 'Stel je voor dat jul
lie nog steeds deel zouden uit
maken van het Duitse Derde
Rijk', zo hielden ze de regerin
gen van deze vrije landen voor.
Juist die kleine landen zouden
het voortouw moeten nemen
om de Baltische staten te erken
nen. IJsland zette enkele maan
den geleden als eerste die stap.
Denemarken en Noorwegen
volgden afgelopen weekeinde.
Piepjes op het politieke wereld
toneel. België wil ook wel, maar
premier Mariens vindt - niet
helemaal ten onrechte - dat de
hele Europese Gemeenschap
tegelijk tot erkenning moet
overgaan.
Nederland heeft het tot dusver
nog niet aangedurfd zijn piepje
te laten horen. Lubbers en Van
den Broek lopen niet graag uit
de pas bij de Amerikaanse pre
sident Bush, die liever nog even
de kat uit de boom kijkt. Maar
zij zouden moeten beseffen dat
Nederland voor één keer een
brullende muis kan zijn. Als tij
delijk voorzitter van de EG heeft
Nederland bij toeval een in
vloedrijke stem.
De EG ministerraad komt mor
gen bijeen om over de ontwik
kelingen in de Sovjetunie te
praten. Na Denemarken ziin
ook Frankrijk en Duitsland ge
neigd de onafhankelijkheid van
de Baltische staten te erkennen.
Ze volgen daarmee een oproep
van niemand minder dan Boris
Jeltsin," die momenteel de poli
tiek in de Sovjetunie dicteert.
Laat Van den Broek morgen
eindelijk eens een beetje lef
hebben.
Gorbatsjovs
partijloopbaan
Familieleden van de omgekomen Moskovieten zijn hun emoties niet meer de baas.
foto tass
coup aan 'de sukkel' die het miltaire wa
pentuig naar Moskou bracht.
Afgaande op Pavlovs relaas is het moge
lijk dat de Bende van Acht in twee groe
pen verdeeld was: de ene wilde de harde,
militaire oplossing: (arrestatie Jeltsin,
militairen op straat, Gorbatsjov onthe
ven uit zijn functie); de andere groep
wilde, nu Gorbatsjov 'ziek' was, op 'con
stitutionele manier' de noodtoestand
uitroepen. Daarom vroeg Pavlov om een
spoedbijeenkomst van het parlement.
Parlementsvoorzitter Lukjanov, jarenlan
ge vriend van Gorbatsjov, zei dat dit niet
voor de 26ste kon gebeuren. Volgens Ar-
kadi Volski, een andere vriend van Gor
batsjov en voorzitter van de machtige
lobby van industriëlen en wetenschap
pers, is het Lukjanov geweest die het ver
haal over de zieke Gorbatsjov in omloop
heeft gebracht. Volski werd 18 augustus
volgens eigen zeggen nog door Gor
batsjov gebeld, met onder meer de me
dedeling dat hij zich redelijk gezond
voelde. Toeval misschien, maar wel op
de dag dat de president bezoek kreeg
van de samenzweerders en later zijn te
lefoons buiten werking vond.
Het brein
Volski leverde nadien het onafhankelijke
persbureau Interfax documenten over
een ontmoeting op 20 augustus tussen
Lukjanov en twintig parlementariërs.
Lukjanov zegt daarin de bewijzen te
hebben dat Gorbatsjov zeer ernstig ziek
is, hart- en nierklachten heeft. Hij zei dat
hij een medisch rapport beschikbaar
had, maar hij wilde dat niet laten publi-
Jeltsins en zijn medestanders zien in
Lukjanov het grote brein achter de coup.
'Hij is als parlementsvoorzitter al ge
schorst en gisteren vroeg hij zelf ontslag
Lukjanovs houding roept de nodige vra
gen op. Waarom zou hij plotsklaps Gor
batsjov verraden? Gorbatsjov die zelf nog
vocht voor een Unieverdrag dat grote
ruimte liet voor het centrum. Of is er
soms sprake van een samenspel: Gor
batsjov als de man die mogelijk onder
zijn nieuwe vriendschap met Jeltsin uit
wil, maar niet opnieuw een politieke
ommezwaai kan maken, en Pavlov en
anderen die dat karwei opknappen en
voor de zekerheid leger en KGB inscha
kelen.
Er heerst binnen het hervormerskamp
nog steeds het nodige wantrouwen over
de rol van Gorbatsjov. Oud-minister Sje-
vardnadze wees afgelopen week diverse
keren op de mogelijke betrokkenheid
van Gorbatsjov.
Het blijft vreemd, al die persoonlijke
vrienden en adviseurs die complotteren
zonder dat de maestro zelf ook maar iets
in de gaten heeft. Alksnis: „De complot-
teurs hadden twee problemen: Jeltsin en
Gorbatsjov. Voor de laatste hadden ze
snel een oplossing, maar dat ze het eer
ste probleem niet uit de weg konden rui
men, dat begrijp ik niet."
AMSTERDAM ONNO HAVERAAANS
Nederland moet het voortouw
nemen en Estland, Letland en
Litouwen erkennen als onaf
hankelijke staten. De drie kleine
volkeren hebben meer dan vijf
tig jaar geleden onder het juk
van de Sovjetunie. Nu die Unie,
door de dramatische gebeurte
nissen in Moskou, op het punt
staat uiteen te spatten, verdie
nen zij onvoorwaardelijke wes
terse steun.
De Baltische staten zijn een di
plomatiek offensief begonnen
om erkenning te krijgen. Est
land en Letland riepen vorige
week de onafhankelijkheid uit,
nadat de staatsgreep in het
Kremlin was mislukt, Litouwen
deed dat al in maart vorig jaar.
Hun verlangen is bescheiden.
Ze doen een beroep op de nor
men en waarden die 'het vrije
Westen' steeds zegt te verdedi
gen: vrijheid en democratie.
Precies 52 jaar geleden teken
den Hitler en Stalin hun gehei
me pact, waarin de drie repu
blieken aan de Oostzee samen
met Polen en delen van Roeme
nië werden verkwanseld. Een
jaar later, aan het begin van de
Tweede Wereldoorlog, werden
de drie landjes die zich nog
maar net van de Duitse over
heersing hadden bevrijd
door het Rode Leger bezet. Ver
zet werd door KGB, leger en de
'zwarte baretten' (de eenheden
van het Sovjet-ministerie van
binnenlandse zaken) met grof
geweld de kop ingedrukt. Hon
derdduizenden Éten, Letten en
Litouwers werden naar straf
kampen in Siberië getrans
porteerd. De meesten kwamen
nooit meer terug.
Behalve bij grootmachten als de
Verenigde Staten, Frankrijk en
Groot-Brittannië hebben de
Baltische staten de laatste jaren
vaak gericht steun gezocht bij
de kleinere Europese landen. Ze
wezen op de Duitse overheer
sing van Nederland, België,
Mensen leggen bloemen bij de graven van de drie slachtoffers van de coup.
foto ap dusan vranich
het
Maandagavond 19 augustus, 18.00 uur. Anti-terrorisme-eenheden van
de KGB staan gereed om het Russische parlement binnen te vallen.
Het 'Witte Huis' is dan nog nauwelijks verdedigd. Er liggen gedetail
leerde plannen klaar. Een lijst met namen van twaalf vooraanstaande
politici, die moeten worden ingerekend. De naam van de Russische
president Jeltsin staat daar ook op. Hij moet in elk geval worden neer
geschoten zodra hij probeert te ontsnappen.
verschillende legereenheden die maan
dagavond gewoon geen orders kregen.
Viktor Alksnis bijvoorbeeld, de Zwarte
Kolonel, leider van de conservatief-na-
tionalistische parlementsfractie Sojoez
(Unie), zegt: „Dit was een middelmatige
staatsgreep met middelmatige uitvoer
ders. Niet het leger en de KGB dragen
daar schuld aan, maar het uitblijven van
orders."
Alksnis vertelde zaterdag in een gesprek
met een Griekse correspondent, dat hij
absoluut niet begrijpt waarom die orders
uitbleven. „De KGB had de situatie volle
dig onder controle. Als resultaat van de
ze ongrondwettige actie hadden ze de
macht praktisch in handen en ik zeg u,
de meerderheid v^n de bevolking en de
republieken stond daar of neutraal of
positiëf tegenover." Een onthullend ge
sprek, zij het dat het geen antwoord
geeft op de vraag waarom die orders uit
bleven. Maar, zegt Alksnis, voorzover ik
weet had de KGB de lijsten met te arres
teren personen klaar, speciale arrestatie
teams waren gevormd en toen stopte al
les. Onverklaarbaar.
Misschien gaat het antwoord schuil in de
brief die KGB-bendelid Krjoetsjkov naar
eigen zeggen aan Gorbatsjov heeft ge
schreven. In een interview met de be
faamde journalist Moltsjanov zei Kr
joetsjkov dat die brief een geheel ander
licht op de staatsgreep zou kunnen wer
pen. Alleen door een eerlijke berechting
van de zeven overgebleven coupplegers
(de achtste, Boris Pugo, pleegde zelf
moord) met getuigenverhoren en open
bare zittingen, kan de waarheid boven
tafel komen.
CORRESPONDENT
Maar plotseling weigert groep A
KGB. Bevelen van hogerhand worden
niet opgevolgd, de bestorming steeds
uitgesteld. Tegen drie uur 's nachts is
duidelijk dat zo'n actie niet meer kan
lukken. Er zijn teveel mensen ter verde
diging rond het gebouw gearriveerd.
„Die groep A heeft een belangrijke rol
gespeeld in het redden van het land", zei
Boris Jeltsin, het belangrijkste doelwit,
gisteravond voor de televisie. Maar het
blijft absoluut onduidelijk waarom de
KGB'ers het bevel van hun meerderen
niet opvolgden.
Volgens Jeltsin waren de verdedigers in
het Witte Huis geheel op de hoogte. Om
risico's te vermijden besloot men een
groep van 22 man, geleid door generaal
Lobov (thans opperbevelhebber van de
strijdkrachten), naar een geheime plaats
af te voeren. De 22 moesten dienen als
reserve-regering, voor het geval Jeltsin
en de zijnen onschadelijk werden ge
maakt.
Zwarte Kolonel
Andere versies stellen dat de KGB'e:
Duizenden Moskovieten bewijzen de drie
slachtoffers van de mislukte coup de laatste
eer door de kisten te vergezellen naar de
begraafplaats. foto ap Boris yurchenko
Amateuristisch
Want er is natuurlijk iets heel vreemds
aan deze staatsgreep. Er kan nu slechts
worden gegist over hoe het mogelijk is
dat de machtigste organen van de staat
zich laten verleiden tot zo'n amateuristi
sche actie: een samenzwering van voor
namelijk oude mannen, die vanwege
hun posities alle contact met de werke
lijkheid hadden verloren? Mogelijk.
Tanks op straat ter intimidatie, snelle ar
restatie van de leider, zo ging het in 1962
met Chroetsjov ook, en dat liep goed af?
Mogelijk.
Maar het is ook aannemelijk dat premier
Pavlov de waarheid spreekt. Bij zijn ar
restatie, zaterdag na zijn ontslag uit het
ziekenhuis, zei hij dat het comité voor de
Noodtoestand vanaf het begin verdeeld
was. En hij wijtte het mislukken van de
