Feiten
Westen moet Moskou nu helpen
Haalt Gorbatsjov opnieuw
een paard van troje binnen?
Een nachtmerrie van 63 uur
'Staatsgreep
dag te vroeg
uitgebroken'
'Ik bleef door radio op de hoogte'
Vrijdag* 23 augustus 1991 Redactie: 023-150225 JANINE BOSMA ALTAN ERDOCAN RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERMANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS MARGOT KLOMPMAKER JAN PREENEN SJAAK SMAKMAN -> w jjc
Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: JAN KLINCE J
Sovjet-president
«4 C|\ Michail Gorbatsi°v is
afgezet in een eoup;
Vice-president
Gennadi Janajev, samen met
zeven andere conservatieven,
neemt de macht over.
Russiche president Boris Jeltsin
roept de Russen op v
plegen tegen.
Hoi iderden
tanks en pantser-
voertuigen trek-
ken Moskou binnen.
Boris Jeltsin, omringd door tanks en bedreigd met arrestatie, leidde het verzet
tegen de coup tegen president Michail Gorbatsjov. 63 Uur van schokkende
gebeurtenissen die ons dreigden terug te zetten naar de Koude Oorlog:
\y rs*
Sovjet-troepen ontwapenen jfrhS. Tanks en pantserwagens trekken
n de Letse eersle A zich teru9 uit de straten van
Moskou.
Het Sovjet-parlement maakt de
noodtoestand ongedaan. De
persvrijheid wordt weer ingesteld.
De communistische partij
veroordeelt de machtsovername.
De Sovjet openbare aanklager
begint een onderzoek tegen de
leiders van de coup.
In de Baltische republieken keert
een deel van de Sovjet-troepen
terug naar de kazernes. Letland
en Estland verklaren zich onmid
dellijk onafhankelijk van de
Sovjetunie.
minister en bezetten de radio- A
en tv-stations van de republiek?»
In Tallinn, hoofdstad van Estland,
rijden meer dan 100 gepantserde
voertuigen binnen.
Tienduizenden
demonstreren in de
Moldavische
hoofdstad Kisjinev
tegen de coup; in de 1
Oekraïne betogen
8.000 mensen.
gepantserde
Bush beëdigt Robert Strauss tot
VS-ambassadeur in Moskou, en
stuurt hem daarheen om de zaak
te onderzoeken.
VS, Japan en Europese Gemeen
schap zetten de economische
hulp aan de Sovetunie stop
De leiders van de
coup ontvluchten
Moskou per vliegtuig
met bestemming
Kirgizië in Azië.
Gorbatsjov
zegt dat de
hij reist
zijn functie
Beurzen zakken in terwijl dollar
en goudprijzen omhoog schieten.
De junta stuurt 100
tanks naar het bol
werk van Boris
Jeltsin, die tot
demonstraties en algemene
staking heeft opgeroepen.
In Moskou wordt dinsdagavond
een uitgaansverbod ingesteld.
Twee mensen worden gedood als
tegenstanders van de coup onder
een viaduct bij Jeltsins
hoofdkwartier een pantservoertuig
aanvallen en de bemanning het
vuur opent.
Drie prominente leden van het
acht man sterke staatsgreep
comité treden af.
EN MENINGEN
NEW YORK AFP
De mislukking van de staats
greep in de Sovjetunie is te wij
ten aan het feit dat ze een dag
te vroeg is uitgebroken. Dat
hebben twee deskundigen van
de DIA, de inlichtingendienst
van het Amerikaanse ministerie
van defensie, gisteren in de
New York Times gezegd.
Volgens de twee deskundigen,
die anoniem worden geciteerd,
werden de putschisten gedwon
gen hun coup 24 uur te vervroe
gen. De DIA-medewerkers on
derstrepen dat het staatshoofd
maandag op de Krim werd ge
arresteerd, toen hij op het punt
stond naar Moskou te vliegen.
Oorspronkelijk zou Gorbatsjov
pas dinsdag vertrekken om de
ondertekening van het Uniever
drag in Moskou bij te wonen.
De deskundigen zinspelen erop
dat generaal Jazov, een van de
coupplegers en inmiddels ont
slagen minister van defensie,
Gorbatsjov op het laatste mo
ment heeft gewaarschuwd wat
hem boven het hoofd hing.
De voortijdige arrestatie van
Gorbatsjov zou de putschisten
vervolgens hebben gedwongen
de ontwikkelingen te versnellen.
Dat verklaart waarom de eerste
troepenbewegingen in Moskou
pas enkele uren na de publieke
aankondiging van de vervan
ging van Gorbatsjov plaats had
den, aldus de DIA-deskundigen.
Gorbatsjov is niet meer zo belangrijk
wat steden. Dat lijkt veel, maar
op een bevolking van zo'n 260
miljoen mensen is het een
schijntje. De Sovjets lopen niet
warm voor politiek. Geef ze
eens ongelijk, ze zijn 74 jaar
achtereen bedonderd. Of de
dictator nou Gorbatsjov, Janajev
of Jeltsin heet, wat maakt hen
dat nou uit. „Krijgen we vanaf
nu dan meer te eten?", tekende
Derk Sauer, hoofdredacteur van
het in Moskou verschijnende
VNU-blad Moscow Magazine
en als verslaggever-ter-plaatse
ingezet door Het Parool, giste
ren op uit de cynische mond
van zijn overbuurman.
Wat kan Jeltsin, de nieuwe held
van de Sovjetunie, daaraan nog
veranderen? Hij komt, hoe je
het ook wendt of keert, toch ook
voort uit de bolsjewistische tra
ditie, die de staat grondig naar
de knoppen heeft geholpen. Hij
zal de opdeling van de Unie in
zelfstandige republieken niet in
de weg staan, zoals Gorbatsjov.
Hij weet immers dat zelfs de
Baltische staten voorlopig niet
om de nauwe economische
banden met Moskou heen kun
nen. De erkenning van hun on
afhankelijkheid zorgt ongetwij
feld voor een prettiger samen
werking dan tot dusver. Maar
kan dat hij de Russen nog te
genhouden?
In NRC Handelsblad is onlangs
de illegaal in Nederland verblij
vende Rus Peter Malenkov aan
een column begonnen. Zijn re
laas, een keer per week op de
achterpagina, is e'e'n lange op
somming van westerse verlok
kingen, waaraan hij zich van
zelfsprekend - en meestal zon
der ervan te genieten - over
geeft. Malenkov is grappig,
maar zijn verhaal is eigenlijk
bloed-serieus. Momenteel
spaart hij voor de verwezenlij
king van zijn grootste droom:
een reis naar het land van de
onbegrensde mogelijkheden,
Amerika.
De Duitse oud-kanselier Hel
mut Schmidt hamerde er afge
lopen voorjaar tijdens een con
gres in Amsterdam op dat Euro
pa zich moet voorbereiden op
een stroom vluchtelingen. Na
Italië is gisteren ook Grieken
land begonnen zijn Albanese
vluchtelingen door middel van
razzia's terug naar huis te stu
ren. Europa zit niet op die
straatarme drommels te wach
ten. Toch blijven ze komen. En
als we ons die paar honderddui
zend luizige bedelaars niet eens
van het lijf kunnen houden, hoe
moeten we dan die miljoenen
Russen stuiten, die nog voor het
einde van deze eeuw als honge
rige sprinkhanen over (West-
JEuropa zullen uitzwermen?
HELEN WOMACK THE INDEPENDENT
VERVOLG VAN VOORPAGINA
Hoe Gorbatsjov precies werd gevangen gehou
den, blijft onduidelijk. Hij zei een aanval op straat
te vrezen en bleef daarom binnen. Zijn 32 bewa
kers boden vrijwillig aan te blijven en hem en zijn
familie te verdedigen, en hij kon eten bestellen.
De bewakers vonden nog wat oude radio-ontvan
gers in de dienstverblijven en maakten antennes
waarmee de Sovjetleider buitenlandse zenders
kon ontvangen. „We konden uit een paar uitzen
dingen opmaken wat er aan de hand was. De
BBC konden we het best ontvangen, Radio Liber
ty, en daarna de Voice of America."
Hij bracht 72 uur „totaal geïsoleerd" door. .Alles
was volgens mij bedoeld om me psychologisch te
breken. Het was zwaar. Iedere dag, 's ochtends en
's avonds, eiste ikdat ik weer contact met de
buitenwereld zou kunnen maken en dat er on
middellijk een vliegtuig kwam om me naar Mos
kou te brengen... en ik eiste ook dat men het ver
haal over mijn gezondheid rechtzette. Hoe kon
den deze mensen praten over een slechte ge
zondheid? Hun eigen handen trilden aldoor."
Volgens Gorbatjsov hebben zijn familieleden het
zwaar te verduren gehad. Raisa had het heel
moeilijk en werd ziek, hoewel ze weer leek op te
knappen. Zijn kleindochter Anastasia redde het
nog het best. „Ze begreep er niets van. ze rende
rond en vroeg of ze naar het strand kon... Maar de
laatste paar dagen drong de veiligheidsdienst er
bij ons op aan niet te gaan, omdat er van alles
kon gebeuren."
De coup begon te verzwakken. Toen hij de kans
kreeg, zocht Gorbatsjov contact met generaal Mi
chail Mojsejev, nu gepromoveerd tot minister van
defensie, en gaf hem de opdracht alle troepen
naar de barakken terug te sturen. Een delegatie
van de Russische regering, die Gorbatjsov prees
om hun verzet tegen de coup, kwam naar de
Krim. „We gingen allen zitten en ontdekten dat
we elkaar heel goed begrepen. Ik geloof dat we
door wat we hadden meegemaakt niet alleen
enorme ervaring hadden opgedaan maar ook
meer begrip voor elkaar hadden gekregen... We
begrijpen nu wat het betekent verenigd te zijn en
wat het is om niet verenigd te zijn als democratie.
In het verleden hadden we elkaar zelfs bijna vij
andelijk benaderd. We zijn gaan bekijken hoe we
de stukken weer in elkaar konden zetten."
Wat betreft de coupplegers die zijn vertrouwen
hadden beschaamd, zei Gorbatsjov dat hij hen
niet meer wilde zien. „Ze hadden mij en mijn he
le familie kunnen doden. Ik ben in gaan zien hoe
primitief, hoe onbeschaafd en doortrapt deze in
dividuen waren."
Een Moskous jongetje vieit de overwinning van 'c
op de schouders van zijn vader. foto tass
MOSKOU-DEN HAAG GPD-AP-Rtr-DPA
Michail Gorbatsjov heeft als eerste officiële
daad na zijn herstel in functie als president
van de Sovjetunie vervangers benoemd op
posten die eerder werden bezet door leden
van het Comité voor de Noodtoestand.
Maarschalk Dmitri Jazov wordt tijdelijk op
gevolgd door generaal Michail Mojsejev
(52), de voormalige chef van de generale
staf. Boris Pugo, de minister van binnen
landse zaken die zelfmoord pleegde, wordt
voorlopig vervangen door Vasilji Troesjin
(56). Leonid Sjerbarsjin (56) krijgt tijdelijk
de leiding over de KGB in plaats van Vladi
mir Krjoetsjkov.
Niet duidelijk is hoe lang deze in de com
munistische partij en KGB gepokte en
gemazelde functionarissen op hun posten
zullen blijven. Gorbatsjov heeft vandaag
een gesprek met de Russische president Bo
ris Jeltsin over de vorming van een 'regering
van nationaal vertrouwen'. Jeltsin gaf giste
ren te kennen over de posten defensie en
KGB nog te willen praten.
'Vertrouwen' is in deze het sleutelwoord.
Het was Gorbatsjov die Janajev benoemde
tot vice-president en Krjoetsjkov de KGB
liet leiden omdat hij 'op hen kon rekenen'.
Op zijn persconferentie gisteren gaf Gor
batsjov toe daarmee een fout te hebben ge
maakt. Meer wilde hij er niet over kwijt.
Mojsejev
Velen zijn van mening dat Gorbatsjov met
dit nieuwe drietal opnieuw trojaanse paar
den heeft binnen gehaald. Een hoge Ameri
kaanse functionaris liet zich ontglippen dat
Mojsejev een man is „waarmee ik niet
graag in een donkere kamer zou willen
zijn". Hij doelde daarmee kennelijk op de
nog onduidelijke rol van Mojsejev als chef
staf tijdens de coup. Mojsejev, die het inzet
ten van het leger had kunnen verhinderen,
zou tijdens de coup op vakantie zijn ge
weest, ver weg van Moskou. Gespeculeerd
wordt dat hij van te voren op de hoogte was
van de samenzwering en daarom tijdelijk
van het toneel verdween.
Het was ook Mojsejev die begin januari de
president van Letland voorhield dat er geen
extra Sovjettroepen naar dit Oostzeeland
zouden worden gezonden. Nog geen week
later kwamen die wel, met de bekende
bloedige gevolgen. Mojsejev heeft zich ook
steeds verzet tegen vermindering van de
defensie-inspanning van de Sovjetunie. De
generaal wordt door Amerikaanse deskun
digen echter politiek niet als streng conser
vatief beschouwd. In de slotfase van de on
derhandelingen hielp hij ook mee om te
voorkomen dat het Start-verdrag voor de
vermindering van strategische kemwa-
penarsenalen opnieuw door conservatieve
militairen zou worden tegengehouden.
Sjerbarsjin
Het nieuwe hoofd van de KGB, Leonid Sjer
barsjin, is een carrièrespion die zich heeft
welen op te werken tot plaatsvervanger van
Vladimir Krjoetsjkov, de na de mislukte
coup gearresteerde KGB-chef. Dat heeft de
in 1985 naar het Westen overgelopen KGB-
agent Oleg Gordievski gisteren gezegd. De
benoeming van Sjerbarsjin is volgens hem
een teleurstelling voor diegenen die in de
mislukte staatsgreep een goede gelegenheid
zien om de KGB te hervormen. „Het sys-
teem zal door zijn benoeming niet worden
doorbroken", aldus Gordievski.
Sjerbarsjins carrière bij de KGB begon vol
gens Gordievski in de jaren zestig toen hij
als diplomaat in Pakistan diende. In 1971
werd hij als hoge KGB-officier in India ge
plaatst en in 1979 werd hij overgeplaatst
naar Iran, waar hij bleef tot hij in 1983 het
land werd uitgezet. Terug in Moskou werkte
hij zich verder op en waarschijnlijk in 1989
werd hij benoemd tot plaatsvervangend
voorzitter van de KGB, aldus Gordievski
Troesjin
De luitenant-generaal Troesjin, die Pugo
opvolgt, was sinds 1984 de eerste plaatsver
vangend minister van binnenlandse zaken,
die het bevel voert over de nationale politie.
Veel is over hem niet bekend.
Jeltsin, die eerder zijn lidmaatschapskaart
van de partij inleverde, heeft aangekondigd
de invloed van de Communistische Partij
van de Russische Federatie drastisch te zul
len terugdringen. Alleen via een totale her
vorming van het politiek systeem kunnen
staatsgrepen worden voorkomen, zei hij.
Gorbatsjov, nog wel lid van de partij en uit
op zowel behoud van de rol van de partij als
van het bij elkaar houden van de Unie van
Socialistische Sovjet Republieken, is het ba
lanceren nog niet verleerd. Dat blijkt uit zijn
benoeming van drie communisten op sleu-
telposten.
Meer te eten
De mislukte staatsgreep bracht
enkele honderdduizenden
mensen op de been in Moskou,
Leningrad, Kiev en nog grote
Er waren wel erg veel zieken, deze week in de Sovjetunie.
Met Michail Gorbatsjov bleek het achteraf nogal mee te
vallen. Maar de vreugde over de goede afloop van zijn
benauwde avontuur op de Krim, leidt voorlopig de aan
dacht af van de belangrijkste zieke, wiens toestand intus
sen alarmerend is: de Sovjetunie zelf. Hulp is dringend
geboden en wie zou die anders moeten bieden dan dege
ne die het meeste belang heeft bij een gezonde (vrije)
staat in het Oosten? Het Westen natuurlijk.
'Fouten'
Maar ook na de staatsgreep
denken de meeste politici in de
Sovjetunie alleen aan hun eigen
plekje. Na eerst drie dagen te
hebben gezwegen, haast de een
na de ander zich te verklaren
steeds achter Gorbatsjov te zijn
blijven staan. De president zelf
boog gisteren deemoedig het
hoofd en erkende publiekelijk
„fouten" te hebben gemaakt.
Tijdens zijn internationaal live
uitgezonden persconferentie
betreurde hij zijn keuze van ver-
trouwensfiguren als Janajev, Ja
zov, Pugo en Krjoetsjkov, die
zich zo achterbaks tegen „de
president, de perestrojka en de
democratie" hebben gekeerd.
Wat heeft de president hiervan
geleerd? „Dat de hervormingen
met volle kracht moeten wor
den uitgevoerd."
Het zou eens tijd worden. Gor
batsjov heeft zo lang gedraald
en getreuzeld, dat er al weer bij
na een jaar is verstreken sinds
zijn economisch adviseur Sjata-
lin vorig jaar met het '500 da
genplan' op de proppen kwam.
Boris Jeltsin omarmde het plan
vorig jaar als de laatste strohalm
waaraan de afdrijvende Sovjetu
nie zich richting vrije markt kon
trekken. Buitenlandse econo
men rekenden voor dat ook dit
plan de Sovjetunie niet zou
kunnen behoeden voor een ca
tastrofe, maar het was tenmin
ste iets.
Gorbatsjov zette Sjatalin echter
voor schut en koos voor de ge
leidelijke weg van zijn toenma
lige premier Ryzjkov. Inmiddels
is hij 'dankzij de coup' bekeerd
tot het radicale geloof. Maar
Gorbatsjov kan de broodnodige
Na de mislukte staatsgreep
gaan in het Westen stemmen
op de Sovjetunie alsnog finan
cieel te steunen. Dat lijkt de eni
ge manier waarop zij kan over
leven. Het Westen moet zich
daarbij beperken tot twee harde
voorwaarden: 1Het proces van
democratisering moet onom
keerbaar worden, opdat de
Koude Oorlog nooit kan herle
ven; 2. De Sovjetunie moet zo
snel mogelijk worden omge
vormd tot een unie van samen
werkende zelfstandige repu
blieken, grofwel naar model van
de Europese Gemeenschap.
Wie in die nieuwe Sovjetunie
straks de baas zal zijn, doet
minder ter zake. Gorbatsjov lijkt
aan het einde van zijn Latijn,
maar ook Jeltsin zou wel eens
een overgangsfiguur kunnen
zijn. Als de Sovjetunie werkelijk
aftekent met het communisme
- en dat is nog lang niet zeker -
zullen hele nieuwe gezichten
opduiken, zonder bolsjewisti
sche littekens.
De 'staatsgreep door reactionai
re krachten', zoals Gorbatsjov
de coup gisteren noemde, was
een ordinaire poging van enkele
verstokte communisten hun
posities veilig te stellen. Een
laatste stuiptrekking, voorspel
de de ex-Rus Felix Kaplan, do
cent Russisch aan de Rijksuni
versiteit van Leiden, afgelopen
dinsdag al in deze krant. Na 74
jaar is het communistische kind
dat in Februari 1917 werd ver
wekt en in Oktober 1917 na pre
cies negen maanden 'democra
tie' werd geboren, aan het einde
van zijn leven, aldus Kaplan.
De Gorby-pop doet het weer goed in het stadje Orange in de Ameri
kaanse staat California. foto ap nick
hervormingen niet doorvoeren,
betoogde Rupert Comwell,
voormalig correspondent van
The Independent in Moskou,
woensdag al in deze krant.
Steve Crawshaw, redacteur
Oost-Europa bij The Indepen
dent, viel zijn collega gisteren
bij. „Gorbatsjovs grootste ver
dienste zou wel eens kunnen
zijn dat onder zijn leiderschap
het volk van de Sovjetunie heeft
geleerd meer dan ooit vraagste-
kens te zetten, Met andere
woorden, hij maakte de weg vrij
voor zijn eigen pensioen."
Aftreden
Ook Gorbatsjov vecht nu voor
zijn positie. Gisteren riepen dui
zenden demonstranten in Mos
kou al om zijn aftreden. De der
de Russische Revolutie, zoals
sommigen deze roerige week in
de Sovjetunie omschrijven,
moet wel een einde maken aan
het tijdperk Gorbatsjov. Rus
land en de veertien andere re
publieken moeten verder.
Zelden ging het de Sovjets zo
slecht als onder Michail Gor
batsjov. Toegegeven, Stalin liet
in de jaren dertig honderddui
zenden inwoners van de Oek
raïne - uitgerekend 'de graan
schuur' van de Sovjetunie - let
terlijk verhongeren. Maar daar
na wisten Stalin en later Brezjn-
jev een zodanige vooruitgang te
bereiken, dat menige Rus met
weemoed terug denkt aan de
tijd dat er tenminste brood op
de plank was.
„De perestrojka-mensen is ei
genlijk carte blanche gegeven",
schreef de Russische weten
schapper Aleksandr Zinovjev
woensdag in de Volkskrant. „Zij
bedachten 'conservatieven',
zoals de stalinisten .vijanden
van het volk' bedachten ten ein
de hun onvermogen tot verwe
zenlijking van hun beloften te
rechtvaardigen. Het grootste dat
met het potentieel van de Sov
jetunie viel te bereiken, is be
reikt in de door iedereen ver
vloekte jaren van Stalin en Bre-
zjnjev."
Zinovjev week in 1978 uit naar
München, nadat hij was ontsla
gen als wetenschappelijk mede
werker aan het Instituut voor
Filosofie van de Russische Aca
demie van Wetenschappen in
Moskou, wegens de verschij
ning van zijn boek 'Gapende
hoogten', dat op dodelijk-ironi
sche wijze afrekende met de
Sovjet-maatschappij.
De burgers in die maatschappij
zijn het spuug- en spuugzat.
Dat blijkt uit het gemopper in
de rijen voor de lege winkels, uit
de demonstraties van de afgelo
pen week, uit het omver trekken
van de metershoge granieten
Felix Dzerzjinski, uit de massale
bijval voor de onafhankelijk
heidsbewegingen in diverse re
publieken. Maar het blijkt waar
schijnlijk nog het duidelijkst uit
de vele, vele visumaanvragen
die westerse ambassades -
vooral de Amerikaanse - in
Moskou dagelijks binnen stro-
