Buitenland
De angst is weg
Gorbatsjovs onuitwisbare stempel
Dinsdag 20 augustus 1991
Redactie: 023-150225 RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERMANS HANS JACOBS JAN PREENEN Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: CLARA KEMPER
5
'Bidden voor Sovjet-burgers'
Kerken in de voormalige DDR hebben gisteren opgeroepen tot
gebed voor Gorbatsjov en de bevolking van de Sovjetunie. „Wij
zijn de erfgenamen van perestrojka", aldus 'superintendent'
Christof Ziemer uit Dresden. Ziemer wil dat de Duitse christe
nen met hun gebed protesteren tegen de beëindiging van de po
litiek van glasnost en perestrojka, die de omwenteling in de DDR
en andere Oosteuropese landen mogelijk heeft gemaakt. Zijn
collega Karl-Heinrich Lütke uit Berlijn vindt dat de mensen
vooral voor Gorbatsjov persoonlijk moeten bidden, omdat de
veranderingen vooral op zijn naam geschreven kunnen worden.
Bessmertnych onbereikbaar
Duitse functionarissen hebben verklaard dat zij de Sovjet-minis
ter van buitenlandse zaken Aleksandr Bessmertnych gisteren te
lefonisch niet hebben kunnen bereiken na de afzetting van pre
sident Michail Gorbatsjov. Een woordvoerder van het Duitse mi
nisterie van buitenlandse zaken zei dat het met Moskou had ge
telefoneerd maar van Sovjet-functionarissen te horen kreeg dat
Bessmertnych op vakantie was en niet kon worden bereikt.
Verladers: Transporten terugroepen
De thans lopende export-transporten richting Sovjetunie kun
nen het best teruggeroepen worden. Dat heeft de verladersorga
nisatie EVO gisteren geadviseerd. Het advies „geldt zeker" in
dien de afnemer van de goederen nog niet heeft betaald. Vol
gens de EVO is het niet te voorspellen of de goederen richting
Sovjetunie op hun bestemming aankomen. Het is niet bekend
hoeveel Nederlandse vrachtwagens op weg zijn naar de Sovjetu
nie of zich daar nu bevinden.
Reizen naar Sovjetunie gaan door
De georganiseerde reizen naar Sovjet-bestemmingen gaan voor
lopig gewoon door. Volgens de Vereniging van ANVR Reisorga
nisatoren is er voorlopig geen aanleiding om op dit moment rei
zen te annuleren of vervroegd te beëindigen. Dit is de conclusie
uit een overleg van de ANVR met het ministerie van buitenland
se zaken, zusterorganisaties en touroperators. De KLM gaat er
vanuit dat alle vluchten van en naar de Sovjetunie deze week ge
woon doorgaan. Volgens een woordvoerster van de maatschap
pij zijn de twee vluchten die gisteren werden uitgevoerd op
schema en zonder problemen verlopen. De KLM onderhoudt
wekelijks drie retourvluchten met Moskou en drie met Le
ningrad.
'Ik zal niet meer veranderen. Dat is al lang geleden bepaald'
Als gisteren gewoon een boze
droom was geweest, was presi
dent Gorbatsjov vandaag vanuit
zijn datsja in de Krim naar Mos
kou gereisd. Daar had hij samen
met de leiders van Kazachstan,
Oezbekistan en de Russische
Federatie het nieuwe Unie-ver
drag ondertekend. Daarna was
hij weer teruggereisd naar de
Krim om zijn vakantie voort te
zetten. Maar gisteren was geen
boze droom, Gorbatsjov is afge
zet en zit opgesloten in zijn
datsja. Zijn bedienden zijn zijn
bewakers geworden.
Gorbatsjov werkte vier maan
den aan het verdrag in een ui
terste poging het land bij elkaar
te houden, door de republieken
er macht te geven. Dat zou
ten koste gaan van de centrale
macht, hetgeen onverteerbaar
was voor de coupplegers.
De veranderingen die Michail
Sergejevitsj Gorbatsjov de afge
lopen zes jaar doorvoerde heb
ben niet alleen de Sovjetunie,
ar de hele wereld onherken
baar veranderd. Zijn plaats in
de geschiedenisboeken staat al
vast. Hij kan het einde van de
Koude Oorlog op zijn rekening
schrijven, de bevrijding van
Oost-Europa en het einde van
de nucleaire wapenwedloop.
Tijdens het laatste bezoek van
de Amerikaanse president Ge
orge Bush aan Moskou, in juli,
bereikte hij nog een doorbraak
met de ondertekening van het
Start-akkoord over verminde
ring van kernwapens.
Onder het tijdperk-Gorbatsjov,
beter bekend als de perestrojka
(herstructurering), kregen Sov
jetburgers grotere vrijheden dan
ooit tevoren. Door de glasnost
(openheid) ging de beerput van
en decennia Sovjet-dictatuur
De enorme invloed van Gorbatsjov
El 1986 Begint hervormingen met
"openheid" en "herstructurering" om eind
te maken aan stagnatie en om economie
en samenleving te stimuleren.
Hl 1987 Tekent verdrag tot verwijdering
middellange afstandsraketten.
1988 Roept partijcongres op tot
radicale hervormingen.
jm 1988 Wetgevende macht hervormd
en meer macht en vrijheid gegeven,
sommige volksvertegenwoordigers
gekozen in vr
i~ 1 1989 Trekt Sovjettroepen terug uit Afghanistan.
1989 Verwerpt Brezjnev-doctrine en vertelt communistische
regimes in Oost-Europa dat Sovjettroepen niet zullen ingrijpen bij
vergaande democratische hervormingen.
1989 Roept Oost-Duitsland op de grenzen te openen; laat
bezwaren vallen tegen de Duitse eenwording (1990).
BI 1990 Beëindigt machtsmonopolie van de partij.
1990 Stemt toe In snelle overgang naar markteconomie.
E3 1990 Steunt VN-politiek om Irak te isoleren na invasie Kuwayt.
BI 1991 Staat vrije verkiezing Russische president toe.
BS 1991 Zou verdrag tekenen dat republieken autonomie geeft.
open. Steeds meer 'witte plek
ken' werden ingevuld, maar de
ontluistering van de heroïsche
Sovjet-historie ondermijnde het
geloof in het communisme.
Verscheidene republieken en
volkeren, de Baltische staten
Estland, Letland en Litouwen
voorop, eisten herstel van hun
rechten en onafhankelijkheid.
De nationaliteitenkwestie werd,
tesamen met de economische
crisis, het grootste hoofdbreken
voor Gorbatsjov. Ook wreekte
zich het feit dat de Sovjet-leider
niet doorkneed was in econo
mische zaken. Met de overgang
van een centraal geleide plan-
r een vrije markt
economie waren politieke be
slissingen gëmoeid die de
macht van de partij zeker zou
aantasten. Maar daar schrok
Gorbatsjov van terug. Het ge
volg was een vrije val van de
produktie, gierende inflatie,
groeiende werkloosheid en lege
schappen in de winkels.
Niet veranderen
Zelf zal Gorbatsjov waarschijn
lijk nooit hebben kunnen be
vroeden dat de hervormingen
zo ver zouden gaan en een
sneeuwbaleffect in binnen- en
buitenland teweeg zouden
brengen. Zijn wereldbeeld is
vooral bepaald door de
wingen en het begin van de
destalinisering onder Nikita
Chroesjtsjov. Maar een lijn
wenste hij niet te overschrijden:
hij was en bleef trouw aan
Lenins idealen van 1917. „Ik zal
niet veranderen. Dat is al lang
geleden besloten, door mijn va
der en mijn grootvader."
Michail Sergejevitsj Gorbatsjov
werd op 2 maart 1931 geboren
in het dorpje Privolnoje, in het
Zuidrussische district Stavropol
als zoon van een boerenecht
paar.
In 1950 ging Gorbatsjov rechten
studeren. Hij werd actief in de
communistische jeugdorganisa
tie Komsomol en trad in 1952
toe tot de communistische par
tij. Na afloop van zijn studie in
1955 maakte Gorbatsjov carriè
re in het partijapparaat te Sta
vropol. In 1970 had de toen 39-
jarige Michail het geschopt tot
partijleider van het district, een
agrarisch gebied twee maal zo
groot als Nederland met twee
ëneenhalf miljoen inwoners.
In 1978 werd Gorbatsjov onver
wacht naar Moskou gehaald als
landbouwsecretaris van het
Centraal Comité. Twee jaar later
klom hij op tot kandidaatlid van
het Politburo en een jaar daarna
werd hij als stemgerechtigd lid
opgenomen in het machtigste
orgaan van de Sovjetunie.
Op 11 maart 1985 volgde Gor
batsjov Konstantin Tsjemenko
op als secretaris-generaal van
de communistische partij. Dat
zelfde jaar werd de perestrojka
geboren tijdens een strandwan
deling langs de Zwarte Zee met
Eduard Sjevardnadze, Gor
batsjovs minister van buiten
landse zaken. „Alles is verrot",
zei Sjevardnadze hem toen. „Zo
kunnen we niet leven", conclu
deerden ze vervolgens, aldus
Gorbatsjov.
Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), Gemeenschappelijke Persdienst (GPD), Reuter (Rtr),
International Press Service (IPS)Associated Press (AP), Deutsche Presse Agentur (DPA), Agence France Presse (AFP),
United Press International (UPI).
Gorbatsjov maakt terugkeer naar Stalinisme onmogelijk
NIEUWSLIJN
zorgde er niet meer voor dat
dingen gebeurden, hij reageer
de er op. Gorbatsjov was mee
dogenloos noch duidelijk uitge
sproken. Nooit werd hij vergele
ken met die angstinboezemen-
de rang van vozhd of „leider",
zoals het geterroriseerde volk
Stalin noemde. Gorbatsjov was
de zondebok.
Hij verpersoonlijkte een enor
me tegenstelling, nog steeds
zonder duidelijkheid. Tot aan
het einde speelde hij zowel de
rol van Luther als die van de
paus, auteur van de grote com
munistische reformatie, en toch
aanhanger van Lenins ideeën.
Zijn opvattingen en tradities
hebben hem gevormd. Vandaar
de weigering om, bijna tot aan
het eind toe, te accepteren dat
werkelijke democratie en een
dwingend imperium niet te
combineren zijn. Steeds weer
was het een kwestie van te wei
nig. of te laat. Als hij het een
heidsverdrag twee jaar geleden
aan de Baltische staten had
aangeboden, zouden ze dat ze
ker hebben geaccepteerd. En
ook het economische plan van
Sjatalin zou in 1988 of 1989
hebben gewerkt. Nu is er geen
beginnen meer aan.
Het Westen heeft alle reden
om dankbaar te zijn voor de te
rugtrekking uit Afghanistan, het
verdwijnen van communisti
sche surrogaatregimes, en bo
venal voor de terugtrekking uit
Oost-Europa en de hereniging
van Duitsland. Het meeste wat
echter in onze ogen verlichting
betekende, vond zijn eigen volk
zwakheid. Bijna iedere buiten
landse politieke „triomf' had in
feite concessies aan het Westen
tot gevolg.
Onderschat
Gorbatsjov heeft dit onlangs be
seft. Hoe anders valt de haast
chantage-achtige taal te verkla
ren waarmee hij een beroep
deed op het Westen om hulp:
„Help ons of de ramp die in de
Sovjetunie plaatsvindt, wordt
een ramp voor de hele wereld."
Zo kan die oproep ongeveer
worden samengevat.
Misschien hebben we zijn ta
ken eenvoudigweg onderschat
Het is bijna komisch te zien dat
een van de economische plan
nen die de afsluiting van het
tijdperk Gorbatsjov zwak ver
lichten, een wereldmarkt be
loofden binnen vijf jaar. Soms
gaf hij toe dat hij de zwaarste
taak op zich had genomen waar
een nationaal leider zich voor
geplaatst kon zien: de aard van
zijn volk veranderen. Daar zijn
geen vijf jaar voor nodig, maar
vijftig of honderd, als het al mo
gelijk is zoiets te doen.
Hij heeft een klein, noodzake
lijk deel van zijn taak voltooid,
door een bestaand systeem te
vernietigen. Door er echter geen
vervanging voor te kunnen bie
den, leeft het Sovjet-volk niet al
leen in een materiële, maar ook
in een spirituele hel. De laatste
73 jaar, zo hebben ze te horen
gekregen, zijn een grote vergis
sing geweest. De gruwelen van
het Stalinisme zijn blootgelegd
en de prestaties hebben ner
gens toe geleid.
Een nieuwe periode met pro
blemen breekt aan voor de Sov
jetunie en die volkeren wier lot
het is binnen de Sovjet-politieke
sfeer te leven. De verankering
van de Sovjetunie in een nieu
we Europese orde moet nog
worden betwijfeld.
Maar laat ik wat vrolijker ein
digen. Misschien is de wens de
vader van de gedachte, maar
het is onvoorstelbaar dat, welk
regime er ook gaat komen, de
Sovjetunie simpelweg terug
keert naar het verleden zoals
onder Stalin of Brezjnjev. Gor
batsjov heeft, ondanks aarzelin
gen, verkeerde beoordelingen
en mislukkingen, zijn volk een
enorme en naar ik mag hopen
niet terug te draaien dienst be
wezen: hij heeft de angst uitge
bannen.
Net als alle kolossale gebeurtenissen in de geschiedenis,
hoe duidelijk ook gesignaleerd en hoe vaak ook voor
speld, kwam het als een bomexplosie. Het tijdperk van
Gorbatsjov, die de Sovjetunie en de wereld meer beloof
de dan ieder ander in de 73 jaar sinds Lenin de macht
greep, lijkt voorbij te zijn. Wat er nu gaat gebeuren is
voor iedereen een raadsel. Maar zeker is dat het afzetten
van de vader van de perestrojka (hervormingen) in één
adem genoemd zal gaan worden met de moord op Ken
nedy en de inval in Tsjechoslowakije in 1968.
RUPERT CORNWELL THE INDEPENDENT
Achteraf bekeken vraagt men
zich misschien af waarom nie
mand enig vermoeden had dat
dit zou gebeuren. Twee van
Gorbatsjovs naaste medewer
kers ex-minister van buiten
landse zaken Sjevardnadze en
adviseur Jakovlev hadden al
gewaarschuwd voor een tegen-
revolutie van rechts en bevel
hebbers van de KGB, het minis
terie van binnenlandse zaken
en het leger hadden al meerde
re malen hun onvrede geuit
over de in hun ogen naderende
anarchie. Deze week waren
voor de samenzweerders alle
voorwaarden aanwezig om toe
te slaan.
Augustus is typisch zo'n
maand waarin niemand meer
op zijn hoede lijkt. Net als zove-
len bracht de Sovjet-leider zijn
vakantie door aan de Zwarte
Zee, ver van het machtscentrum
verwijderd. Net als die andere
hervormer, Nikita Chroetsjov,
toen deze in 1964 werd afgezet.
Vandaag zou Gorbatsjov echter
terugkeren naar Moskou om
een verdrag te tekenen dat het
einde zou betekenen van de
strak-gecentraliseerde staat die
de Sovjetunie al vanaf 1917 is.
Voor diegenen die uit waren op
het einde van het Gorbatsjov-
tijdperk was het nu of nooit.
Met bijzondere tactische be
kwaamheid had Gorbatsjov
stand gehouden op het steeds
kleiner wordende middenvlak
van de nationale politiek. Hij
had gelaveerd naar links, daar
na naar rechts, en de laatste tijd
weer naar links. De partij was
vernederd, de hervormers wa
ren afwisselend teleurgesteld en
daarna weer gesust. Hetzelfde
was ongeveer het geval met de
voorstanders van de harde lijn,
tot gisteren.
Eerste lessen
Nu is hij weg, en de eerste les
sen van de verbijsterende ge
beurtenissen in Moskou begin
nen door te dringen. Ze bevesti
gen wat veel van ons reeds lang
geloofden: dat hij slechts een
overgangsfiguur was, een man
die een systeem ten grave
droeg, maar die uiteindelijk de
visie miste om een nieuw sys
teem op te bouwen. Dit besef
drong, geleidelijk doch onmis
Een woedende burger probeert een militair in Moskou uit zijn tank te
slepen. foto afp dima tanin
kenbaar, tot me door in de vier
jaren dat ik als correspondent in
Moskou werkte.
Ik kwam daar in januari 1987,
midden in één van de strengste
winters die Moskou ooit kende.
Toch zat er ideologische dooi in
de lucht. Andrei Sacharov was
net vrijgelaten; net als de eerste
groep politieke gevangenen.
Maar waar ging het naartoe?
Koortsachtig zochten we de
Russische geschiedenis af naar
parallellen. We kwamen uit bij
Peter de Grote, die driehonderd
jaar voor Gorbatsjov de achter
stand van het land had gezien,
en die naar het Westen had ge
keken voor inspiratie en ver
nieuwing. De formule was klas
siek Russisch: veranderingen
opgelegd van bovenaf, die de
essentiële structuur van de
macht intact lieten.
En zo was het ook gesteld met
de beginperiode van Gor
batsjov. Hij was er ook van
overtuigd dat het systeem kon
worden verbeterd van binnen
uit. In het buitenland gaf de
confrontatie met het Westen de
mogelijkheid om tot vergelijken
te komen. Overeenkomsten
over wapenbeheersing werden
getekend, blauwdrukken wer
den ontworpen voor politieke
en constitutionele hervormin
gen. De Sovjet-economie ver
schrompelde, maar weinigen
maakten zich zorgen.
Het patroon veranderde ech
ter ongemerkt. Gorbatsjov had
gebeurtenissen in gang gezet
die hij beheerste noch begreep.
De economie zat klem tussen
een nog intacte centrale bu
reaucratie en zwakke knievallen
naar de vrije markt. Het resul
taat was voorspelbaar en ramp
zalig. De levensstandaard kel
derde, en ook Gorbatsjovs po
pulariteit.
Voortmodderen
De vervanging van hoop door
akelige voorgevoelens kan wor
den teruggevoerd tot begin ja
nuari 1990. Tijdens een bezoek
aan Litouwen bleek Gorbatsjov
niet in staat om de aspiraties te
begrijpen van een volk dat in
1940 door Stalin onder het juk
was gebracht. Nauwelijks een
week later rolden tanks van het
Rode Leger Baku, de hoofdstad
van Azerbadzjan binnen. Daar
na was het een kwestie van
voortmodderen. Gorbatsjov
In Moskou speelden zich gisteren dramatische taferelen af. Een man probeerde de opmars van de tanks tegen te houden daar er voor te gaan liggen. Hij kon nog net op tijd worden
weggehaald. foto epa vassiu tatyanin
Jazov:
traditioneel
militair
Pavlov:
conservatief
econoom
Maarschalk Dimitri Jazov (67) is
minister van defensie sinds
1987. Hij werd toen tevens
plaatsvervangend lid van het
Politburo en kandidaatlid van
het Centraal Comité van de
communistische partij. In
maart 1990 nam Gorbatsjov
hem op in zijn presidentiële ad
viesraad. Een maand later volg
de de promotie tot maarschalk,
de eerste die Gorbatsjov ver
richtte.
Jazov wordt gezien als een
verdediger van de traditionele
opvattingen over het leger. Hij
werd geboren op 8 november
1923 in Omsk in Siberië. Hij
nam dienst in het leger tijdens
de Tweede Wereldoorlog. In
zijn militaire loopbaan wisselde
hij 33 maal van garnizoen, aldus
het Sovjet-persbureau Tass.
De maarschalk werd in 1944
lid van de partij. Twaalf jaar la
ter haalde hij zijn diploma aan
de militaire elite-academie van
Froenze. Daarna studeerde hij
aan de academie voor stafper
soneel van het Sovjet-leger, wat
hij met goed gevolg afsloot in
1967.
Nadat hij een jaar aan het
hoofd had gestaan van de Sov
jettroepen in Tsjecho-Slowakije,
werd hij in 1980 benoemd tot
commandant van de militaire
regio Centraal-Azië. Vanaf 1984
werkte hij bij de legergroep voor
de regio het Verre Oosten. Dat
zelfde jaar werd Jazov benoemd
tot generaal.
Krjoetsjkov:
carrière
binnen KGB
moskou afp
Vladimir Krjoetsjkov is sinds 1
oktober 1988 hoofd van de ge
heime dienst van de Sovjetunie
KGB. Daarnaast is hij sinds 20
september 1989 kandidaatlid
van het Politburo.
Krjoetsjkov (67) gaf van 1978
tot oktober 1988 leiding aan de
afdeling spionage en andere ac
tiviteiten van de KGB in het bui
tenland. Hij klom binnen de ge
heime dienst op in het gevolg
van Joeri Andropov, die in 1982
Brezjnjev opvolgde als secreta
ris-generaal van de Communis
tische Partij van de Sovjetunie.
De KGB-chef werd geboren in
1924 te Volgograd (het latere
Stalingrad). Na een studie aan
een juridisch instituut en het di
plomatiek instituut van het mi
nisterie van buitenlandse zaken
werkte hij tussen 1954 en 1959
óp de Sovjetambassade in
Hongarije, waar Andropov am
bassadeur was. Hier was hij in
1956 getuige van het neerslaan
van de Hongaarse opstand.
Volgens westerse diplomaten
was Krjoetsjkov aan het begin
van de jaren '70 hoofd van de
KGB in New York. In 1978 be
noemde Andropov hem tot een
van zijn naaste medewerkers.
Krjoetsjkov die de rang van
generaal heeft, vergezelde Gor
batsjov naar Washington in de
cember 1987, voordat hij in
1988 Victor Tsjebrikov opvolgde
als hoofd van de KGB.
Valentin Pavlov is premier van
de Sovjetunie sinds januari. Hij
verving op die post Nikolaj Ry-
zjkov, die na een hartaanval
moest opstappen. Daarvoor was
hij minister van financiën, vanaf
juli 1989. Gorbatsjov zag in hem
een 'theoretisch econoom' die
in staat zou zijn de enorme
'economische problemen' van
de Sovjeteconomie het hoofd te
bieden.
De premier is een fel tegen
stander van het vragen van kre
dieten aan de westerse landen.
Hij kondigde in juni de over
dracht aan van bepaalde be
voegdheden van Gorbatsjov ten
gunste van het kabinet, maar
Gorbatsjov draaide die speciale
bevoegdheden voor zijn pre
mier direct weer terug.
Pavlovs carrière heeft een
klassiek patroon. Na zijn studie
aan het instituut van financiën
in Moskou werd hij ambtenaar
op het ministerie van financiën
van de republiek Rusland en
vervolgens op dat van de Sov
jetunie. Daarna volgde de func
tie van hoofd van de dienst fi
nanciën en prijzen in het mach
tige Gosplan, het staatscomité
voor de Sovjetplanning, en ver
volgens het voorzitterschap van
het staatscomité voor de prij-
Pavlov heeft zich steeds ver
zet tegen de adviseurs van Gor
batsjov die een snelle overgang
naar een marktteconomie voor
stonden.
Pugo: Letse
orthodoxe
communist
moskou afp
Boris Pugo is sinds december
1990 minister van binnenlandse
zaken. Gorbatsjov belastte hem
met de strijd tegen de corruptie,
„die is binnengedrongen in alle
overheidsorganen met inbegrip
van de top". Pugo (54) was
plaatsvervangend Politburolid
van september 1989 tot juli
1990.
De minister van binnenland
se zaken werd, als zoon van een
Letse bolsjewiek, geboren in
1937 in Kalinin, ten noordwes
ten van Moskou. Twintig jaar
later studeerde hij af aan het
polytechnisch instituut van de
Letse hoofdstad Riga. Hij werkte
korte tijd als ingenieur, maar
kreeg spoedig daarna op lande
lijk niveau de verantwoordelijk
heid voor de communistische
jongerenorganisatie Komsomol.
Tussen 1980 en 1984 leidde
Pugo de geheime dienst KGB in
Letland, met de rang van gene
raal-majoor. Van 1984 tot 1988
was hij eerste secretaris van de
communistische partij in Let
land. Pugo werd in juli 1990
voorzitter van de centrale con
trolecommissie van de Commu
nistische Partij van de Sovjetu
nie, belast met het toezicht op
de partijdiscipline binnen de
communistische partij.
