Buitenland P KIi '-a
Oost-Europa geschokt, niet bezorgd
Duitsers vrezen massale desertie
Sjevardnadze vraagt om
'steuncomités' in Westen
NIEUWSLIJN
Kamer praat morgen over coup
De vaste kamercommissie van buitenlandse zaken komt morgen
voor een spoedvergadering met minister Van den Broek bijeen
om zich te buigen over de ontwikkelingen in de Sovjetunie. Vol
gens commissievoorzitter Aarts (CDA) is het de bedoeling dat de
bewindsman de Kamer dan tevens inlicht over het verloop van
het EG-beraad over de machtsovername, dat vandaag wordt ge
houden.
Protestbrief Pax Christi probleem
De katholieke vredesorganisatie Pax Christi wil vandaag een
protest-brief overhandigen bij de Sovjet-ambassade in Den
Haag tegen het 'in gijzeling nemen' van Gorbatsjov en 'de
schending van diverse akkoorden'. Een probleem is echter dat
enkele leden van de organisatie, onder wie voorzitter Jan ter
Laak, zich nog in de Sovjetunie bevinden. Zij namen er vorige
week deel aan een vredes-conferentie. Een aantal zou gisteren
terugkeren, maar dat is niet gebeurd. Pax Christi hoopt nu dat zij
vandaag de Sovjetunie kunnen verlaten.
Icto en Voks 'geschokt'
De conservatieve vredesbewegingen Icto en Voks zijn verrast en
geschokt door de machtsovername in de Sovjetunie. De tegen
voeters van het IKV vragen respectievelijk om het gebed voor de
bevolking van de Sovjetunie en om het terugdraaien van de be
zuinigingen op de Nederlandse defensie. Het Interkerkelijk Co
mité Tweezijdige Ontwapening vraagt zich af of de Sovjetunie
zich onder de nieuwe machthebbers zal houden aan de Helsin-
ki-akkoorden en andere internationale afspraken. Het Vredes
overleg Kerk en Samenleving, een Elfsplitsing van het Icto, vindt
dat het Westen nu extra op zijn hoede moet zijn. De organisatie
vindt dat de bezuinigingen op defensie „in de ijskast moeten".
Staatsgreep verbaast VCN niet
De Verenigde Communisten Nederland, de zieltogende afsplit
sing van de onlangs opgeheven CPN, is niet verbaasd over de
machtswisseling in de Sovjetunie. Volgens secretaris René Dam
men is het met de Sovjetunie de afgelopen jaren politiek en eco
nomische bergafwaarts gegaan. „Perestrojka bleek niet de ma
nier om het socialisme democratischer en effectiever te maken,
maar ontwikkelde zich al snel in de richting van kapitalistische
structuren." Dammen heeft daarom „alle begrip" voor de beslis
sing Gorbatsjov terzijde te schuiven.Als het hier gaat om een
machtsgreep die zich bedoeld is om echt de hervorming van het
socialisme ter hand te nemen, dan steunen wij dat. Maar als het
om een kliek gaat die zijn eigen positie veilig wil stellen, dan zijn
we nog steeds even ver van huis."
Groen Links: Steuncomité democratie
Groen Links wil een Nederlands steuncomité voor de democra
tie in de Sovjetunie oprichten. Het partijbestuur heeft gisteren
alle politieke partijen, vakbonden en vredesorganisaties in Ne
derland opgeroepen dit initiatief van de grond te tillen. Met de
oprichting van een dergelijk comité wordt gehoor gegeven aan
de oproep „vanuit een belegerd Moskou" van voormalig minis
ter van buitenlandse zaken Sjevardnadze en Gorbatsjovs ex-ad
viseur Jakovlev, aldus partijvoorzitter Vos. Groen Links wil don
derdagmorgen in Den Haag eên oprichtingsbijeenkomst organi-
'De geschiedenis kan niet worden teruggedraaid'
Duizenden Litouwers zijn samen gestroomd bij het parlementsgebouw
in de hoofdstad Vilnius. Daar wordt gewaakt en gebeden. Litouwen
voelt zich direct bedreigd door de coup in Moskou. «foto ap
Aleksandr Jakovlev en Eduard
Sjevardnadze hebben gisteren
opgeroepen in westerse landen
„steuncomitées voor de demo
cratie in de Sovjetunie" te vor
men. De twee oprichters van de
Democratische Hervormings
Beweging hebben diverse ma
len gewaarschuwd voor het ge
vaar van een staatsgreep door
conservatieve krachten in de
Sovjetunie.
In een verklaring spraken Jak
ovlev en Sjevardnadze hun
steun uit voor de Russische pre
sident Jeltsin, die heeft opgeroe
pen tot een algemene staking.
Ze veroordeelden „het verraad
van de belangen van het volk,
de vrijheid en de democratie".
Ze zeiden er niet in te zijn ge
slaagd contact te leggen met
Gorbatsjov. Sjevardnadze orga
niseerde gisteren een perscon
ferentie, waarop hij „al diege
nen die tegen een terugkeer
naaf het totalitarisme zijn" op
riep zich op vreedzame wijze te
verzetten tegen de coupplegers.
Dergelijk verzet noemde hij „in
het belang van de hele mens
heid". De „hele wereld zal eron
der gaan lijden" als deze men
sen aan de macht blijven, waar
schuwde hij.
De econoom Jakovlev wordt
beschouwd als 'de vader van de
perestrojka'. Hij trad afgelopen
vrijdag uit de communistische
partij. Sjevardnadze trad in de
cember vorig jaar af als minister
van buitenlandse zaken van de
Sovjetunie, uit protest tegen het
het afglijden naar een dictatuur
van de conservatieven. Begin
juli stapte hij uit de partij.
Geschokt, maar
niet overdreven
bezorgd. Zo heeft
Oost-Europa gis
teren gereageerd
op de coup in de
Sovjetunie. De
Tsjechoslowaakse
president Havel
verklaarde giste
ren dat er geen
direct gevaar voor
zijn land bestaat.
„De hervormin
gen in Tsjecho-
Slowakije zijn on
omkeerbaar".
Havel constateer
de wel opgelucht
dat de Sovjet
troepen inmid
dels allemaal weg
zijn. Tsjecho-Slo-
wakije heeft in
middels de bewa
king van de gren
zen en de vlieg
velden ver
scherpt, maar die
maatregel hangt
meer samen met
de verwachte
komst van Sovjet
vluchtelingen dan
met het gevaar van een in
val.
BUDAPEST RUNA HELUNGA
CORRESPONDENT
Aanhangers van de Russische president Jeltsin hebben een geïmproviseerde blokkade opgeworpen op de Kalinin-a
wifren daarmee het gebouw van de Russische ministerraad beschermen tegen het leger.
momenten te wachten. Maar de
gechiedenis kan niet worden
Onder de Tsjechoslowaakse
burgers was gisteren geen pa-
Ook voor de Sovjetunie zelf ™ek °vej dü gebeurtenissen in
schat Havel de ontwikkeling op het buurland merkbaar. Er werd
langere termijn optimistisch i
„De naties in de Sovjetunie
staan ongetwijfeld moeilijke
bijvoorbeeld nauwelijks geham
sterd, altijd een van de eerste
tekenen van zorg over de poli
tieke ontwikkelingen. Wel
vormden zich rijen voor de ben
zinepompen. Veel automobis-
ten vreesden dat de olieleveran
ties uit de Sovjetunie zouden
stilvallen. Tsjecho-Slowakije is
vrijwel volledig van Sovjet-olie
afhankelijk.
De Polen zaten vooral aan de
buis gekluisterd. „We zijn niet
bang, alswel zeer geïnte-
uit Warschau, 's Ochtends om
een uur of elf waren alle kranten
in de hoofdstad al uitverkocht.
Een nieuwshonger die niet werd
beloond, want de ochtendedi
ties bevatten nog geen letter
over de gebeurtenissen in de
Sovjetunie.
Honderden belangstellenden
schaarden zich daarom
resseerd", aldus een socioloog avonds in de rij i
extra editie van
de Gazeta Wy-
borcza. „Het is
eigenlijk wel
goed dat dit ge
beurd is",
meende een
wachtende in
de rij, „Dan ko
men al die ru
ziënde Poolse
politici mis
schien eindelijk
tot bezinning
en zorgen weer
eens dat ze sa
menwerken".
Enige be
zorgdheid be
staat er over de
honderddui
zenden vol
gens de laatste
schattingen
zelfs een mil
joen Sovjet
burgers in Po
len. Het gaat
vooral om han
delaren van wie
nu wordt ge
vreesd dat ze
politiek asiel
zullen aanvra
gen. De koers
van de roebel
op de zwarte
markt is volko
men in elkaar
gestort. Sinds
gisteravond ko
men er overi-
Sovjet-bur-
gers Polen meer binnen. Vol
gens ooggetuigen zijn alle
wachtende Sovjet-reizigers door
de Sovjet-grenswacht terugge
stuurd.
De Poolse regering ver
klaarde na een spoedzitting dat
„de loop van de geschiedenis
niet met geweld kan worden
i gratis veranderd". Eerder had presi-
Sovjetunie verzekert aftocht volgens schema uit ex-DDR
CORRESPONDENT
Het commando van de Sovjet-troepen in
de voormalige DDR heeft gisteren verze
kerd dat het vertrek de 380.000 soldaten
en 200.000 burgers volgens plan verder
gaat. Maar de Duitsers zijn daar niet zo
zeker van. Tot
nu toe zijn on
geveer 200 mili
tairen gedeser
teerd omdat ze
niet terug willen
naar de Sovjetu
nie. De vraag is
hoeveel dat er
worden als de
conservatieven
de hervormin
gen blokkeren.
In en rond de
kazernes lijkt al
les zijn normale
gangetje te
gaan. Maar
toch: de poort
van het hoofd
kwartier in de
Oostberlijnse
wijk Karlshorst
blijft bijna de
hele dag dicht.
De
Bondskanselier Kohl
dreigde gisteren de econo
mische hulp aan de Sov-
jetunbie stop te zetten, als
Moskou niet alle gesloten
verdragen naleeft. Boven
dien eiste hij dat de rech
ten van de mens worden
gerespecteerd, voortzet
ting van het democratise
ringsproces en garanties
voor het wel en wee van
Gorbatsjov. Duitsland is
de belangrijkste leveran
cier van westerse hulp
voor de Sovjetunie. Kohl
onderbrak zijn vakantie
voor crisisberaad in Bonn.
gesprekken die
met enkele militairen en burgers te voe
ren waren, leveren weinig op. „Ik heb
het via de radio gehoord", verklaart een
jonge officier, „zorgen maak ik me niet.
Perestrojka moet verder gaan. Alles is
hier normaal". Dat laatste zinnetje komt
een aantal keren terug, maar zo normaal
is de toestand niet. Als de poort open
gaat om een stafauto te laten passeren,
zijn groepjes discussiërende militairen te
zien.
Ook de Oostduitsers zijn ongerust.
In Berlijn liepen duizenden burgers mee
in een stille mars van de burgerrechtbe
wegingen die bijna twee jaar geleden het
regime-Honecker ten val brachten. Voor
de Sovjet-ambassade verzamelden zich
honderden Oostduitsers. 'Stop de cont
rarevolutie' en 'Red Michail Gorbatsjov',
stond er op spandoeken. Huilende men
sen: „Dat kan toch niet waar zijn" en
„Wij danken onze vrijheid aan Gorbi".
Ook in Bonn en andere steden werd ge
demonstreerd.
Vooral in het oosten van Duitsland
en in Berlijn was de verslagenheid groot.
Nog altijd zijn er honderdduizenden
zwaargewapende Russische soldaten in
en rond hun steden en dorpen gelegerd.
Zij vormen niet alleen een militair, maar
vooral politiek potentieel dat heel Duits
land aangaat. Hoe moet bijvoorbeeld
worden gehandeld als duizenden Sovjets
de ontwikkelingen in hun eigen land niet
Scherpere controles dan normaal gisteren bij de Sovjet-kazernes in de voormalige DDR. zoals bij deze in Magdeburg. De onrust speelde
zich echter niet buiten, maar vooral binnen de muren af. foto dpa heiland
willen afwachten en deserteren? En wat
dient er te gebeuren als de Polen de af
reizende Sovjets niet meer over hun
grondgebied willen laten reizen? Vragen
waarop niemand antwoord weet.
Toen een Duitse diplomaat een klein
jaar geleden in Moskou voorzichtig in
formeerde met hoeveel deserteurs het
Sovjet-ministerie van defensie bij de af
tocht rekende, kreeg hij het schertsende
antwoord: 380.000. Maar toen zat Gor
batsjov nog redelijk vast in het zadel. Nu
beginnen de Duitsers zich werkelijk zor
gen te maken over een mogelijke stroom
deserteurs. Tot nu zijn ongeveer 200 sol
daten gedeserteerd, maar veel Sovjet-of
ficieren hebben de afgelopen tijd open
lijk yerklaard dat ze liever in Duitsland
blijven dan terugkeren naar een onzeke
re toekomst in de Sovjetunie.
De regering van de deelstaat Thürin-
gen heen er in Bonn gisteren al op aan
gedrongen dat het vertrek van de Sovjets
versneld moet worden. In het verdrag
tussen Bonn en Moskou is vorig jaar
vastgelegd dat de bijna 600.000 Sovjet
militairen en burgers uiterlijk eind 1994
zullen zijn verdwenen van het grondge
bied van de voormalige DDR. In juli wa
ren 85.000 Sovjets naar huis vertrokken,
onder hen echter opvallend veel burgers.
In totaal moeten dit jaar 98.000 soldaten,
inclusief hun materieel, Duitsland veria-
Uit een vertrouwelijke studie van het
Duitse ministerie van defensie, geda
teerd midden juli, blijkt dat Bonn zich
zorgen maakt over de operatie 'Na
Doema' ('Naar Huis'). Zo is vastgesteld
dat de Sovjet-legerleiding de troepen
rond Berlijn en de hoofdsteden van de
zes nieuwe deelstaten pas op het aller
laatste moment wil terugtrekken. Verder
staat in de analyse dat Sovjet-officieren
bij contacten met de top van de Bundes-
wehr zeer geheimzinnig deden als ge
vraagd werd naar het draaiboek voor de
aftocht.
Naar buiten presenteerde de legerlei
ding zich echter open. Zondag vond er
zelfs voor het eerst sinds 1945 een open
dag plaats in Eberswalde, waar duizen
den nieuwsgierigen zich konden verga
pen aan al het oorlogstuig dat de Russen
nog in Duitsland hebben. Gisteren, de
dag dat Michail Gorbatsjov ten val werd
gebracht, zag het er allemaal heel anders
uit. De kazernepoorten bleven potdicht.
De 'vliegende handelaars', die voor de
garnzioenspoorten al maanden een lu
cratieve handel drijven met Sovjet-solda
ten en officieren, hadden niets te doen.
Slechts enkele militaire vrachtwagens en
jeeps verlieten de kazernes bij Potsdam,
Juterbog en Wunsdorf.
In de winkels buiten de kazerne in
Berlijn, waar ook Sovjet-burgerpersoneel
werkt, is de stemming gedrukt. „We we
ten niet wat er komt, misschien moeten
we wel eerder naar huis", zegt een jonge
Russische vrouw.
Maar naar huis willen velen (nog) niet.
Ze hebben intussen de verlokkingen van
het altijd verfoeide kapitalistische consu
mentenparadijs leren kennen en probe
ren zo goed en zo kwaad als het gaat
westerse spullen te vergaren. En daarme
willen ze doorgaan tot ze aan de beurt
zijn voor de onvermijdelijke 'Na Doema'.
Gisteren kregen alle manschappen en
officieren de opdracht in de kazernes te
blijven, maar of de discipline nog groot
genoeg is om dat voor langere tijd op te
leggen, is de vraag.
dent Walesa de coup een be
dreiging voor de Poolse demo
cratie genoemd. Hij riep de Po
len op alle interne strijd opzij te
zetten en zich te verenigen „op
dit speciale moment".
Hoewel de Hongaarse och-
tend-tv vanaf half acht het hele
programma had omgegooid,
ontging het belangrijkste
nieuws van de dag veel Honga
ren volkomen. De reden: een
lang weekend, met een nationa
le feestdag vandaag voor de
boeg en tv-nieuws dat wordt ge
domineerd door het bezoek van
de paus. Zelfs de Hongaarse re
gering lukte het niet voltallig
bijeen te komen om de situatie
te bespreken.
Over het algemeen waren de
reacties in Hongarije overigens
vrij gematigd. „De Russen heb
ben niet genoeg macht meer
om in Oost-Europa iets te
doen", aldus Janos Kis, leider
van het Verbond van Vrije De
mocraten, de grootste opposi
tiepartij.
In Roemenië heeft de cege
ring met bezorgdheid gerea
geerd. President Iliescu riep 's
avonds de Staatsveiligheidsraad
bijeen. Een woordvoerder van
het Front voor Nationale Red
ding verklaarde de ontwikkelin
gen met zorg te volgen. „Wij
hopen dat de hervormingen en
de democratisering desondanks
door zullen gaan".
Het Bulgaarse persbureau
BTA haalde enkele waarnemers
aan die bang waren dat de soci
alistische partij 1— de voormali
ge communistische partij bij
de komende verkiezingen veel
extra stemmen zou krijgen als
gevolg van de gebeurtenissen in
Moskou. Anderen voorspelden
dat de gebeurtenissen eenheid
zou brengen in de verdeelde en
tanende oppositie.
VS kregen
signalen van
komende coup
WASHINGTON JAAP VAN WEESEL
De Amerikaanse inlichtingen
dienst CIA heeft de staatsgreep
niet voorspeld, maar wel is het
Witte Huis de afgelopen dagen
gewaarschuwd dat de hard
Sners in het Kremlin een acuut
gevaar betekenden voor Gor
batsjov. De nationale veilig
heidsadviseur Brent Scowcroft
zei gisteren dat er al maanden
een dreiging in de lucht hing
„maar ik kan niet zeggen dat wij
iets dergelijks op dit moment
verwachtten".
De inlichtingendiensten heb
ben bij de reconstructie van de
gebeurtenissen in Moskou van
de afgelopen dagen twee ge
beurtenissen waargenomen, die
erop wezen dat er iets op til
was. De eerste was een oefening
van Sovjet-troepen bij het
handhaven van de orde in een
grote menigte, de andere het
feit dat het communicatiesys
teem op Gorbatsjovs vakantie
adres gedeeltelijk niet werkte.
De belangrijkste vraag waar
mee Amerika zich nu bezig
houdt is of en hoever de klok in
de Sovjetunie teruggedraaid kan
worden. De meeste ^deskundi
gen zien de staatsgreep slechts
als een tijdelijke terugslag, al
weet niemand voor hoe lang.
Een terugkeer naar de Koude
Oorlog lijkt onwaarschijnlijk.
Verder maakt de openheid van
de Elfgelopen jaren een totale
onderdrukking, zoals in het ver
leden, moeilijk. De oppositie in
Moskou kon ook gisteravond
nog vrijelijk voor de AmerikaEm
se televisie via live-satellietver
bindingen de staatsgreep ver
oordelen. Een andere vraag is of
het Sovjet-leger bereid zal zijn
het vuur te openen op demon
stranten. Velen betwijfelen dat.
Het belangrijkste argument
tegen een totale terugkeer naar
het stalinisme is dat de nieuwe
machthebbers wel over tanks
en andere militaire middelen
beschikken, maar geen pro
gramma hebben voor de econo
mische toekomst van de Sov
jetunie. Daarom voorspellen de
meeste deskundigen dal de
desintegratie van de Sovjetunie
zal doorgaan, al hebben de
coup-leiders het nieuwe unie
verdrag dat Gorbatsjov vandaag
zou tekenen, kunnen tegenhou
den.
j Dinsdag 20 augustus 1991 Redactie: 023-150225 RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERAAANS HANS JACOBS JAN PREENEN Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: CLARA KEMPER 0
Alge™*" Nederlands Persbureau (ANP). Gemeenschappelijk. Persdienst (opD), Reuter (RW. V. Pavlov, premier SB V. Kroetsjkov, chef B A - - W van binnenlandse dent staatsonder- r^ Mm
IntemaWonal Press Service 0PS)Associated Pre» (AP), Deutsche Presse Agentur (DPA), Agence France Presse(AFP), Sovjetunie Vh fll Van de KGB BK* WÜH Zaken nem'nEen industrie /JaÉftft"* SÊSÊ
