Feiten
'Hun wereld
is weg, voorgoed'
Gorbatsjov toonde zich een democraat Raisa; macht achter de schermen
1 j i 1*1 1 a 'Boer Michail klom hogerop dankzij zijn vrouw
2
i
O. Baklanov, vice- Z
president defensie-
m,-m
„Sommigen denken dat de coup is opgezet door Gor
batsjov zelf, om aan populariteit te winnen. En het werkt,
want Jeltsin eist de onmiddellijke terugkeer van Gor
batsjov." Helix Kaplan moet grinniken. Het lijkt wat on
werkelijk, maar de staatsgreep in zijn moederland heeft
hem niet verontrust. „Het is niet meer dan een laatste
stuiptrekking van de repressieve krachten in de Sovjetu
nie."
stad van Litouwen. Felix
Kaplan, voormalig tennis-kam-
pioen van Litouwen, blijft er
vrolijk onder. Hij is optimis
tisch. „Op de langere termijn
zijn de ontwikkelingen gunstig.
Als het maar niet tot massaal
bloed vergieten komt."
De coup pakt vooral voor Jelt
sin gunstig uit, denkt Kaplan.
„Wat ze doen is in het voordeel
van Jeltsin. Hij kan zeggen: 'Ik
ben gekozen door
het Russische volk.
En wie zijn jullie?
Waar hebben jullie je
macht vandaan? Wie
heeft jullie gekozen?'
Jeltsin moet nu rea
geren. Hij klimt op
een tank, om het
volk op te roepen tot
verzet. Dat is prach
tig, dat is een meta
foor."
„Jeltsin is het centra
le probleem van elke
Sovjet-regering. Als
er nu iets met Jeltsin
gebeurt, is dat het
begin van een burge
roorlog. En die kan
snel nucleair wor
den."
Maar zover zal. het volgens
Kaplan niet komen. „Ja, de drei
ging van een burgeroorlog is
groter geworden. Maar met
tanks los je het nationaliteiten
probleem niet op. De Sovjetu
nie is geen China. Hoe moeten
ze een opstand van de bevol
king breken? In Litouwen wer
den vorig jaar twee eenheden
parachutisten ingezet, maar die
bleken al niet betrouwbaar."
AMSTERDAM ONNO HAVERMANS
HANS JACOBS
De putsch van KGB-chef Kr-
joetsjov, minister van binnen
landse zaken Pugo en minister
van defensie Jazov is tot misluk
ken gedoemd, meent Kaplan.
„Er is geen plaats meer voor een
repressieve machine. Dat blijkt
al uit de afwezigheid van de
partij in het 'comité van acht'.
De KGB en het leger
kunnen zonder de
partij niet bestaan."
„Natuurlijk pro
beren verscheidene
krachten nu hun
steentje bij te dra
gen. Maar het zal
niet helpen. Een
poosje geleden heb
ik in Litouwen een
generaal geïnter
viewd, die daar lei
ding gaf aan de
nieuwe communis
tische partij. Toen
heb ik pas gemerkt
hoezeer die mensen
buiten de werkelijk
heid staan. Ze ver
dedigen een wereld
die niet meer be
staat. Ze kunnen niel
wen op het stalinisme. Die we
reld is weg, voorgoed."
Jeltsin
Een Rus in Nederland. Zijn ko
lossale televisie staat op CNN,
de telefoon blijft rinkelen. Kran
ten vechten om zijn bijdrage.
Vrienden bellen met het laatste
nieuws uit Kaunas, de tweede
met Jeltsin
ee beurt, is dat
het begin van
„Russen zijn mensen van ui
tersten. Ze zijn slaafs, of opstan
dig. Jarenlang zijn ze slaafs ge
weest. Nu zijn ze opstandig.
Vooral de jongere generatie zai
zich hierbij niet neerleggen. De
perestrojka heeft gezorgd voor
de restauratie van een ideaal uit
de Renaissance: de mens staat
centraal. Het communisme ge
bruikte de mens als slaaf, maar
slaven kunnen niet produceren.
Ze willen weten waarvoor ze het
doen."
Wie is wie
Zeventien jaar geleden week
Kaplan uit naar Nederland,
waar hij tennistrainer werd. Al
spoedig bleek hij ook zeer vaar
dig met de pen. Onder het
pseudoniem Kirill
Gradov schreef hij
behalve artikelen
voor diverse kran
ten ook twee boe
ken. Bovendien do
ceert hij 'Volkska
rakter van de Rus
sen' aan het Rus
sisch instituut van
de Rijksuniversiteit
Leiden.
Hij geeft zijn me
ning op dicteer-
snelheid, alsof hij
voor een groep stu
denten praat. „Wat
voor samenleving
willen Krjoetsjkov,
Pugo en Jazov op
bouwen?", vraagt
hij. „Het drietal kan
natuurlijk op de populistische
toer gaan. Wijzen op de crimi
naliteit en op de behoefte aan
orde. Maar het blijft een coup
van het centrum, die ten koste
gaat van de republieken, van de
democratisering, van de natio
nalistische bewegingen. Dat kan
alleen maar tijdelijk zijn."
„Positief is dat we nu tenmin
ste weten wie wie is", zegt hij.
„Gorbatsjov vervaagde alles. Hij
had het centralisme tot zijn ma
nier van regeren verheven.
Maar daardoor heeft hij zich
vervreemd van de bevolking.
Jeltsin heeft de mensen een
voor een weer opgeraapt. Als de
coup mislukt, heeft hij de mees
te macht. Gorbatsjov kan wel
terugkomen, maar Jeltsin zal de
sterke figuur zijn."
„Gorbatsjov is als het grafiet
in een kernreactor, het vertra
gend element. Een weifelaar.
Hij gaat niet rechtdoor naar zijn
doel. Als partijleider in Stavro
pol, in het zuiden van Rusland,
kwam hij in aanraking met par
tijleiders die daar een kuuroord
hadden. Zo werd hij de be
schermeling van Andropov, die
onder Brezjnjev leiding gaf aan
de KGB." Met steun van de KGB
kon Gorbatsjov in
1985, na de dood van
Konstatin Tsjernen-
ko, de macht naar
zich toetrekken.
Kaplan spreekt ge
ringschattend over
'het comité van
acht', dat de macht
in de Sovjetunie naar
zich heeft toegetrok
ken. Schatert als Jelt
sin het voor de ca
mera heeft over
'avonturiers'. „Ja, die
is goed, die is goed."
Kaplan merkt KGB-
chef Krjoetsjkov aan
als aanvoerder van
de coupplegers.
„Daarna komen de
ministers Pugo en Ja
zov, een generaal en een maar
schalk. Deze coup is hun laatste
kans. De ondertekening van het
nieuwe Unieverdrag, die voor
vandaag was gepland, bedreigt
hun posities. Kijk maar naar de
samenstelling van 'het comité
van acht': Drie vertegenwoordi
gers van het repressieve appa
raat, een man uit de wapenin
dustrie (Baklanov), een verte
genwoordiger van de boeren
gesproken, hier
in Nederland,
die delen mijn
optimisme niet
(Starodoebtsev), een man uit de
industrie (Tiziakov) en premier
Pavlov. En tenslotte Janajev, die
een zelfde rol speelt als Brezjn
jev, die in 1964 naar voren-werd
geschoven toen Chroetsjov aan
de kant werd gezet. Het zijn al
lemaal wel partijmensen, maar
de partijstructuur is afwezig.
Het is een laatste poging van de
adepten van het imperialisme."
Niet praten
De televisie toont beelden van
demonstranten in Moskou, die
de naam van de afgezette presi
dent scanderen. „Gisteren wa
ren ze nog tegen Gorbatsjov",
zegt Kaplan, meer geamuseerd
dan boos. Als de Britse premier
Major staande voor Dow-
ningstreet 10 laat weten dat hij
niet van plan is met de nieuwe
.machthebbers in het Kremlin te
praten, valt Kaplan hem geest
driftig bij. „Dat is belangrijk.
Het Westen moet deze coup
niet erkennen en dat ook be
kend maken via uitzendingen
die op de Sovjetunie zijn ge
richt."
Bij het bericht dat duizenden
Litouwers toestromen om het
parlementsgebouw in Vilnius te
beschermen tegen Sovjet-troe
pen, wordt hij ernstig. „Dat is
doorslaggevend. Als ze het par
lement van Vilnius, of dat van
Riga of Tallinn willen innemen,
dan gaat het mis." Maar, denkt
Kaplan, als op meerdere plaat
sen tegelijk in de Sovjetunie de
opstand uitbreekt, zal dat de in
leiding zijn tot de mislukking
van de coup. „Ik heb enkele
Russen gesproken, hier in Ne
derland, die mijn optimisme
niet delen. Zij zijn jarenlang
bang gemaakt, door ideologi
sche verhalen. Maar er is geen
plaats meer voor Kjoetsjkov,
Pugo en Jazov. Het kan alleen
maar tijdelijk zijn. Rusland
wacht op radicale maatrege
len."
Dinsdag 20 augustus 1991
D. Jazov, minister
van defensie
EN MENINGEN
G. Janajev, vice-
president van de
Sovjetunie
V. Starodoebtsev,
chef unie van land
bouwers
Felix Kaplan geeft conservatieve coupplegers weinig kans
Felix Kaplan: Jeltsin moet nu regeren."
AMSTERDAM WOUTER GORTZAK
MEDEWERKER
Pantserwagens in de straten van Moskou
laten geen ruimte voor twijfel over de
aard van het nieuwe Sovjet-regime. Mili
tair machtsvertoon moet compenseren
wat aan moreel gezag ontbreekt. Tegen
over een ontketende bevolking echter
sorteren strijdkrachten pas effect als ze
schieten. Het mogelijke gevolg daarvan
is nog ernstiger dan, in 1989, van de Chi
nese moordpartij op het Plein van de
Hemelse Vrede.
De democratiseringsbeweging in de Sov
jetunie is verder voortgeschreden dan
destijds in China, van de autoriteit van
de communistische partij is nog minder
over, het zelfstandigheidsstreven van de
Sovjetrepublieken is nauwelijks nog on
der controle te brengen. Het nieuwe be
wind decreteert een eind aan persvrij
heid en politieke veelvormigheid. Dat zal
te weinig blijken om de bevolking weer
in het gareel te dwingen. Toepassing van
militair geweld lijkt even onvermijdelijk
als de ontaarding ervan in burgeroorlog
en hernieuwde openstelling van pas-ge
sloten concentratiekampen.
De leiders van de KGB en de ministeries
van binnenlandse zaken en defensie
moeten zich grondig op de putsch heb
ben voorbereid: al in december 1990
waarschuwde toen-aftredend minister
Sjeverdnadze voor de dreiging van een
dictatuur. Tussen toen en nu hebben de
putschisten voldoende tijd gehad om elk
denkbaar catastrofe-scenario onder ogen
te zien en zich erop voor te bereiden ze
desnoods tot de laatste bladzij af te wer
ken.
De samenzweerders komen niet uit de
lucht vallep. Ze zaten al in het Kremlin,
op hun hoge posten. Maar al zijn ze door
Gorbatsjov benoemd, zijn bondgenoten
zijn ze nooit geweest. Hij had ze niet zo
zeer binnengehaald vanwege hun repu
tatie als vernieuwer, maar als concessie
aan partijbons-en militair-industrieel
complex. Voor Gorbatsjov waren ze
pionnen in een politiek schaakspel dat
hij beheerste als een grootmeester, maar
dat hij verliezen moest toen iedereen
zich ermee bemoeien ging.
Want al is ex-president Gorbatsjov een
politiek duivelskunstenaar, feilloos was
hij allerminst. En getoetst aan formele
maatstaven was hij evenmin een demo
craat. Hij werd Sovjet-president als lei
der van een almachtige partij, niet dank
zij een stembusuitslag. Als zodanig stak
hij bleek af bij zijn vroegere vriend Boris
Jeltsin die zich, als afgevaardigde in het
Sovjet-parlement en later als president
van de Russische Federatie, gedragen
wist door de volkswil. En populair was
Gorbatsjov ook al niet. Aanvankelijk wer
den in hem veel verwachtingen geïnves
teerd, maar naarmate het de Russen
slechter ging raakten ze minder op hem
gesteld.
Al wordt Gorbatsjovs' val vrijwel overal
betreurd, hier en daar valt te beluisteren
dat hij zijn teloorgang aan zichzelf heeft
te wijten: 'omdat hij geen democraat is',
daardoor 'te aarzelend zijn beleid ont
wikkelde', verzuimde 'snel en ondubbel
zinnig de overgang naar de marktecono
mie' of 'de onafhankelijkheid van de Bal-
tische staten' te verwezenlijken, dus 'ver
antwoordelijk is voor de voortdurende
crisis van de economie en de versplinte
ring van de Sovjetunie'.
Inderdaad is het Gorbatsjov niet gelukt
zijn land economisch uit het dal te ha
len, maar de hoofdoorzaak daarvan ligt
niet bij zijn beleid maar in de misere die
zijn voorgangers hem nalieten. En als
zijn eigen beleid al tot zijn val heeft bij
gedragen, komt dat vooral dooreen
hoog democratisch gehalte ervan, dat
hem ertoe bracht traditioneel-commu-
nistische opvattingen los te laten en zijn
politiek aan te passen aan gewijzigde
omstandigheden. Hij trok de Sovjettroe
pen terug uit Afghanistan, nadat hij de
Sovjet-zienswijze op de 'klassenstrijd
tussen de kapitalistische en socialisti
sche naties' vervangen had door de notie
dat 'de wereldbevolking als collectief
meer belang heeft bij vrede'. Toen hij in
1989 en '90 het Oosteuropese verande
ringsproces steunde, hoopte hij nog
daardoor 'de toekomst van het socialis
me' veilig te stellen. Maar toen de opruk
kende markteconomie de communisti
sche partijen verpulverde, legde hij zich
neer bij die nieuwe werkelijkheid. En
omdat hij had ervaren hoezeer ook in ei
gen land de communistische geloofsarti
kelen de vooruitgang tegenhielden, zette
hij ze ook daar bij het vuilnisvat.
Gorbatsjov toonde zich zowel democraat
door zijn bereidheid opvattingen aan te
passen bij gewijzigde omstandigheden,
als door zo breed mogelijke steun te wer
ven voor zijn beleid. Dat laatste was las
tig genoeg. Juist doordat Gorbatsjov zijn
ideeën over de toekomst voortdurend
aanpaste aan nieuwe omstandigheden,
leek zijn beleid eerder op een kronkel
weg dan op een heldere lijn. Ontstonden
daardoor dikwijls ondoorzichtige toe
standen, het beleid werd extra gecompli
ceerd door zijn streven naar zo breed
mogelijke steun: hij moest bondgenoten
werven onder de vernieuwers, zonder
zijn traditioneler achterban te zeer van
zich te vervreemden. Een tijdlang ging
dat goed, maar uiteindelijk kostten zijn
kronkels hem de steun van de vernieu
wers, terwijl de oude elite zich tegen
Gorbatsjov keerde omdat ze haar voor
rechten te zeer bedreigd zag.
Belooft Gorbatsjovs' val niets goeds voor
de Sovjet-bevolking, ze demonstreert te
gelijkertijd hoe intern-tegenstrijdig revo
lutionaire processen verlopen. Ze zijn
ondenkbaar zonder mensen als Jeltsin
en Landsbergis, gekozen presidenten
van de Russische Federatie en Litouwen.
Weliswaar kunnen deze twee politici
meer dan Gorbatsjov bogen op demo
cratische legitimatie, maar hun tempera
ment is onstuimiger dan dat van de afge
zette president en daarmee een katalysa
tor voor revolutionaire processen. Maar
misschien betreurt Landsbergis zijn
compromisloze onafhankelijkheidsstre
ven en heeft Jeltsin spijt van zijn besluit
de communistische partij te verwijderen
uit fabriek en kantoor, als bijdrage tot de
val van Gorbatsjov.
Wouter Gortzak is voormalig hoofdre
dacteur van Het Parool en ex-directeur
van de Wiardi Beckmanstichting, het
wetetischappelijk bureau van de Partij
van de Arbeid. Hij zal vanaf nu geregeld
bijdragen leveren voor deze krant.
ALEX RENTON
THE INDEPENDENT
In haar memoires schrijft Nancy
Reagan vinnig dat ze in de Sov
jetunie „niet eens een eigen
woord hebben voor 'First
Lady". De zin luidt een hoofd
stuk in vol kritiek over Raisa
Gorbatsjov's manieren, slechte
smaak in kleding en haar verve
lende gewoonte om telkens met
de vingers te knippen wanneer
ze een bediende wenst.
Mevrouw Reagan, die zelf als
ex-First Lady van de Verenigde
Staten de nodige kritiek heeft
mogen smaken, is veruit de
meest bekende van Raisa's vij
anden. Dat heeft ze ook nooit
onder stoelen of banken gesto
ken. Dat ze de echtgenote van
Michail Gorbatsjov voorname
lijk haatte omdat ze haar op ve
le fronten versloeg, zal ze nooit
loegeven.
De slanke, elegant geklede Raisa
was de eerste First Lady die de
Sovjetunie ooit heeft gekend.
Haar voorgangers waren altijd
omvangrijk, zwijgzaam of on
zichtbaar. Zoals mevrouw An
dropov en mevrouw Tsjemenko
die pas voor het eerst in het
openbaar werden gezien op de
begrafenissen van hun echtge
noten.
Maar toen daar ineens Raisa
Miximovna Titorenko, de doch
ter van een spoorwegarbeider
uit Siberië. Knap, gevat en im
mer gehuld in Yves St. Laurent.
Als ze al de herinnering opriep
aan Imelda Marcos, de vrouw
van de overleden Filipijnse dic
tator die bekendheid verwierf
met haar omvangrijke schoe
nencollectie, dan was dat alleen
omdat ze zo'n succes uitstraal
de, was de algemene opvatting.
Haar charisma gaf aanleiding
tot grappen zoals deze: Michail
en de 'Tsarina' liggen in bed.
Zegt Raisa: „Misja, hoe voelt het
te mogen slapen met de vrouw
van de leider van de Sovjetunie?
Raisa's heerszuchtige karakter is
bekend. Zo hebben veel vrou
wen, ja, zelfs de Britse ex-pre
mier Thatcher, in haar nabij
heid even het gevoel gehad dat
ze voor haar onderdeden. De
enige persoon die ze nooit in
haar schaduw heeft gesteld, was
Michail. Voor hem stond ze al
tijd klaar als de totaal toegewij
Raisa (links) met haar meest bekende vijand. Nancy Reagan. »foto ana
de echtgenote.
Gorbatsjov was, zo heeft een
oude vriend van hem ooit ge
zegd, een „boer" toen Raisa
met hem trouwde in 1954. De
eerste jaren van hun huwelijk in
Stavropol (Kaukasus) transfor
meerde ze hem tot een char
mante intellectueel. Toen hij in
de jaren zestig partijsecretaris
werd belast met de landbouw in
de regio, schreef Raisa trouw
een thesis getiteld 'De noodzaak
van vernieuwingen in het dage
lijkse leven van de collectieve
boerderijen'. Ze interesseerde
Michail verder voor haar hob
bies, zoals het lezen van wester
se literatuur, opera en theater.
Op slag verliefd
Volgens bekenden werd Michail
bij hun eerste ontmoeting zó op
slag verliefd dat hij niets meer
kon uitbrengen. Die ontmoe
ting vond plaats tijdens een
dansavond op de Universiteit
van Moskou. Haar charisma, zo
luiden de verhalen, heeft bijge
dragen aan Gorbatsjovs carrière
binnen de partij. Joeri Andro
pov, die begin jaren tachtig kor
te tijd secretaris-generaal was
van de communistische partij,
zou zo onder de indruk zijn ge
weest van Raisa, dat hij Michail
de partijtop binnenloodste.
Toch was Raisa meer dan een
aangename verschijning. Ze
was een macht achter de scher
men. Hoge partijleden volgden
zonder aarzelen haar bevelen
op. En Gorbatsjov zei zelf eens
dat hij belangrijke beslissingen
nooit nam zonder daarover
vooraf met zijn vrouw te over- j
leggen. I
Dat gebeurde natuurlijk ook bij
de Reagans thuis. Dat leidde
nogal eens tot kritiek. In reactie
daarop omschreef Nancy
Reagan zichzelf eens als een
„bliksem-afleider. Ik sta met
stip nummer 1 op de lijst van
ongeliefde mensen."
Bontjassen
Ook Raisa kreeg haar portie kri
tiek omdat ze zich 'bemoeide'
met haar mans zaken. Zo be
schuldigde Boris Jeltsin haar in
1987
dat z
salaris kreeg voor steun aan een
culturele organisatie. Vijanden j
brachten een videotape van
Raisa in omloop waarop ze te
zien was terwijl ze bontjassen i
en juwelen in Londen en Parijs
kocht.
De aantijgingen brachten in de
Sovjetunie niet echt schade te
weeg. Er was kritiek, maar die
had niets met haar luxeuze uit
straling te maken. Een jonge
man uit Georgië verwoordde
het gisteren zo: „Ze is niet ge
schapen voor haar rol als eerste i
dame. Dat kun je alleen al aan
haar accent horen. Ze is onder
ontwikkeld, provinciaals.
First Lady's zijn arrogant, loyaal j
en vaak te nauw betrokken bij
staatszaken. Raisa is ze alle drie,
maar ze heeft lef. Als ze nu in de
voetsporen van Marie-Antoinet
te moet volgen (de Franse ko-
hinging die tijdens de Franse
revolutie werd onthoofd, red.),
dan doet ze dat met opgeheven 1
hoofd.
Tegenover een ontketende bevolking sorteren strijdkrachten pas effect als ze schieten'.
foto afp dima tanin
