'Wat nu gebeurt is van alle tijden'
Kiezen is verliezen
T~7
ZATERDAGS
De schrijver Ismail Kadare is
door de Albanese autoriteiten
naar buiten toe altijd
gepresenteerd als een cultureel
boegbeeld. Des te opmerkelijker
is het dat hij, als geweten der
natie, kort geleden de
dramatische stap heeft
genomen in vrijwillige
ballingschap te gaan.
staan die in de loop van enkele decennia is
verworden tot een failliete dictatuur. Al in
1962, kort voor de publicatie van 'De gene
raal van het dode leger', het boek dat hem in
één klap beroemd zou maken, overwoog Ka
dare serieus de abominabele levensomstan
digheden in zijn land te ontvluchten, zo ver
telt hij ten kantore van zijn Amsterdamse uit
gever.
VERBONDENHEID
„Ik wist dat wat ik geschreven had goed was,
en was bang dat het een te zware en te pijn
lijke verantwoordelijkheid zou zijn om in Al
banië een bekend schrijver te worden. De
keus werd nog principiëler, omdat ik mezelf
beloofde dat ik. als ik wegging, nooit meer
zou schrijven, omdat er een tragische ver-
bondheid was tussen mijn schrijverschap en
mijn land. De literatuur bleek sterker dan ik
zelf, en ik bleef."
Binnen enkele jaren was Kadare in eigen land
een onaantastbaar instituut geworden, de
Voltaire van Albanië. Hij uitte openlijk, of in
nauwelijks verkapte (roman)vorm, kritiek op
het regime, wisselde zeer principiële brieven
met Ramiz Alia, de vroegere minister van cul
tuur en huidige regeringsleider, en had ont
moetingen met Perez de Cuellar, Mitterand,
Bush en andere groten der aarde.
Toch was zijn bekendheid niet alleen een
vorm van bescherming: „Soms is het gevaar
lijker om niet in de gevangenis te kunnen
worden geworpen dan om er wèl in te ko
men. Voor mensen die op andere manieren
niet aan te pakken waren, beschikte de staat
over betaalde moordenaars. Die provoceer
den iemand tot een schijnbaar a-politieke ru
zie, brachten hem dan ter dood, en lieten zo
de overheid volledig buiten schot. In het be
gin van de jaren tachtig ben ik meermalen
met de dood bedreigd, maar daarin verschil
ik niet van veel andere intellectuelen in het
Oostblok. Nee, huiszoekingen zijn bij mij
nooit gedaan: dat kon niet in Albanië."
CHARISMATISCH
Ondanks zijn kennelijke afkeer van de partij
lijn hecht Kadare er in vrijwel ieder vraagge
sprek aan te benadrukken dat de grote leider
van Albanië, de in 1985 overleden stalinist
Enver Hoxha, een charismatische figuur was:
„Hoxha heeft mij in 1975 een publicatiever
bod opgelegd. Zo deed hij dat: altijd nadat
een boek verschenen was. Dan was er geen
sprake van echte censuur, want daar achtte
hij zich te liberaal voor. Hoxha was geen ge
wone dictator, zoals Ceaucescu. Nel als zijn
vriend Tito was hij een verzetsheld uit de
oorlog. Bovendien heeft hij in het begin van
de jaren zestig Albanië uit het Sovjetkamp
geleid. Dat was een hachelijke onderneming,
iets dat de Tsjechen en de Hongaren niet ge
lukt is. Hij creëerde zo een legende rond z'n
eigen persoon, die hij aanwendde om meer
macht te krijgen. Maar Hoxha was op alle
manieren anders dan die banale despoten."
„Hij was een dandy geweest, had beschaving.
Naast hem leken de andere Oostblokleiders
boeren. Dat is belangrijk voor wie Albanië wil
begrijpen, want hij gaf ons hoop. Europa
heeft de fout gemaakt om Hoxha af te stoten
toen hij zich van de Russen had ontdaan. Het
Westen vergaf hem niet wat men eerder de
niet minder wrede Tito wel had vergeven, en
dreef hem zo in de armen van de Chinezen.
De aansluiting met China wer,d zelfs in Alba
nië niet serieus genomen. Dat ging om puur
Ismail Kadere,
het literaire geweten
van Albanië
economische redenen, bij gebrek aan beter."
Naar het buitenland toonde Albanië Kadare
graag als cultureel boegbeeld, waarbij nooit
onvermeld bleef dat hij meer dan tien jaar
lang volksvertegenwoordiger was, en boven
dien ondervoorzitter van het kritische Demo
cratisch Front. De schrijver zelf is echter al
lerminst onder de indruk van die verworven
heden.
MACHTELOOS
„Het Westen mag zich beslist niet vergissen
in de functie van het Albanese parlement.
Dat is namelijk niet meer dan een machte
loos orgaan dat formele discussie voert over
niets. De afgevaardigden vergeten zelf vaak
dat ze dat zijn. Ten tijde van mijn publicatie
verbod was ik zelf gedeputeerde. We hebben
daar hard om gelachen, want die absurde si
tuatie gaf mooi aan wat onze po
sitie als volksvertegenwoordiging
was. Mijn vice-voorzitterschap
was nog belachelijker, want in
mijn hele leven heb ik twee ver
gaderingen bijgewoond. Mijn be
noeming was slechts representa
tief; niemand wist wie er nu ei
genlijk voorzitter was, want soms
waren dat er wel vier of acht te
gelijk. Laat er geen verwarring
over ontstaan dat de Partij de
macht met niemand deelde."
Eind 1990, na zich steeds actiever
te hebben opgesteld in het de
mocratiseringsproces dat ook Al
banië niet ongemoeid liet, nam
Kadare de beslissing politiek asiel
aan te vragen in Parijs. Naar zijn
mening was dat de enige overge
bleven mogelijkheid voor hem
om de regering onder druk te
zetten.
„De modernisering van Albanië werd steeds
meer geblokkeerd, en daarom heb ik de stap
genomen waarom ze mij voor landverrader
en volksvijand hebben uitgemaakt. Maar de
recente verkiezingen in mijn land hebben
uitgewezen dat de veranderingen niet meer
te stoppen zijn. De overwinning van de com
munisten is niet meer dan beklagenswaardig,
want de oppositie heeft geen tijd gekregen
om een campagne te organiseren. De Partij
rekent zichzelf nu rijk met stemmen van na
ïeve dorpelingen die geïntimideerd en bang
zijn, maar de grote steden hebben massaal
anti-communistisch gestemd. Al die landge
noten die naar Italië zijn gevlucht, omdat ze
vrezen dat de dictatuur weer terugkomt, heb
ben ongelijk, want de ontwikkelingen zijn
niet terug te draaien. Binnen een jaar zal Al
banië een democratisch gekozen regering
kennen, en is voor mij ook het moment daar
om terug te keren."
TWEESTRTJDIG
In zijn boeken laat Kadare het in Albanië vrij
wel altijd regenen. Het beeld dat hij van zijn
land geeft is steevast tweestrijdig: door de
eeuwenlange Ottomaanse overheersing is Al
banië zowel katholiek als islamitisch, zowel
oosters als westers, zowel opstandig als ge
zagsgetrouw. De talloze trouwe rebellen uit
zijn verhalen zijn wellicht niet alleen beelden
van zijn land, van een potentaat als Hoxha.
van een verscheurd politicus als diens opvol
ger Ramiz Alia, maar ook van Kadare zelf.
Hoe dan ook, de Albanese historie is ver
smolten met zijn werk. erkent ook Kadare
zeif.
„Aan de hand van wat in vroeger eeuwen is
voorgevallen kun je aangeven dat wat er nu
gebeurt van alle tijden is. Geschiedenis is een
middel om aan te geven dat alles terugkomt,
dat de heersers uit de 15de eeuw niet wezen
lijk verschillen van de dictators uit onze tijd.
Die gegevens zijn even natuurlijk als het feit
'Al die
landgenoten die
naar Italië zijn
gevlucht hebben
ongelijk, want
de
ontwikkelingen
zijn niet meer
terug te draaien'
De dominee spreekt tot zijn gemeente over de
zwakheden van het mannelijk geslacht: „Waar
is de volmaakte man?", roept hij van de kansel
„Wie er een kent, hij verheffe zijn stem.
Een klein mannetje staat op en zegt dat hij een
volmaakte man kent.
„Wie is dat?" vraagt de dominee.
„De eerste man van mijn vrouw!" antwoordt het
mannetje.
Er zijn talloze mannen
en \TOuwen die hun
klachten over of wen-
hun partner op een
indirecte manier uiten. Bijvoor
beeld door de loftrompet te ste
ken over een andere man of
Man na een bezoek bij een an
der stel: „Goh, zij ziet er nog
hartstikke goed uit, vind je niet?"
Zij: „Nou ik vind het anders
geen gezicht om op haar leeftijd
nog in zulke korte rokjes te lo
pen. Ik zou er in ieder geval niet
aan denken!"
Zij pikt haarfijn op dat hij wel
zou willen dat zij ook zoiets korts
aan zou trekken. En hij weet
maar al te goed dat hij daarmee
niet bij haar moet aankomen
want dan heeft hij gelijk de pop
pen aan het dansen. Beiden
draaien ze veiligheidshalve om
de hete brei heen door het over
iemand anders te hebben, terwijl
het in feite om hen zelf gaat.
Op een feestje zegt een vrouw
tegen haar man over een ander
echtpaar dat in een hoek van de
kamer heel close danst: „moet je
kijken, wat leuk. Hoe lang zijn ze
nou al niet getrouwd en ze gaan
nog steeds als een pas verliefd
stel met elkaar om."
Waarop de man reageert met:
„Weet jij veel hoe ze met elkaar
omgaan als er niemand bij is.
Misschien heeft hij vanavond wel
wat bij haar goed te maken."
Wat zij tussen de regels door
bedoelt te zeggen is zoiets als:
„Zo zou ik ook wel willen dat wij
met elkaar omgaan, dat wij nu
met elkaar zouden dansen."
Maar ze zegt dat niet direct om
dat ze vermoedt of de ervaring
heeft dat hij daar afwijzend op
reageert en die kwetsing be
spaart ze zichzelf liever. Het ge
volg is wel dat daardoor belang
rijke zaken tussen hen onuitge
sproken, onduidelijk blijven.
Zoals het antwoord op de vraag
waarom hij niet zo innig met
haar voor de ogen van de wereld
wil omgaan.
Die onduidelijkheid is vaak
een bron of een startpunt van re
latieproblemen. Van de stellen
die zich voor problemen tot een
psycholoog wenden, heeft 90
procent van de vrouwen en 80
procent van de mannen de wens
dat er als resultaat van de behan
deling openlijker en directer over
gevoelens en wensen tussen hen
gepraat kan worden.
Enige tijd geleden vertelde een
jonge vrouw in het bijzijn van
haar vriend het volgende voorval.
Tijdens een tuinfeest had ze een
tijdlang alleen met hem door de
tuin gewandeld. Op een bepaald
moment besloten ze terug te
gaan naar de rest van het gezel
schap en terwijl ze daar naar toe
liepen, sloeg zij een arm om hem
heen. Bruusk haalde hij die weg
en gaf haar te verstaan dat ze
haar armen thuis moest houden.
Ze had zich diep gekwetst ge
voeld en zich vertwijfeld afge
vraagd, waarom hij in dit soort
situaties iedere keer zo reageer
de. Op mijn suggestie: 'Hij wil
blijkbaar niet dal anderen den
ken dat jij bij hem hoon', werd
het even stil, waarna je een munt
kon horen doorvallen. Hij wilde
inderdaad letterlijk en figuurlijk
in gezelschap de handen vrij
houden voor eventuele andere
vrouwelijke opties. De beste ma
nier in zijn ogen daarvoor was
om zich zoveel te presenteren als
een vrije jongen, iemand die
eventueel nog zu haben' was.
Hij is natuurlijk bepaald niet de
enige man die zo'n strategie ge
bruikt. Onze ziekenhuizen puilen
uit van de artsen die maar wat
blij zijn dat ze een beroepsmatig
excuus hebben om geen
trouwring te dragen. En er zijn
heel wat cafe-tafeltjes waarvan
de onderkant heeft gezien hoe
stiekum een ring van een vinger
werd afgeschoven.
Heel veel partnerrelaties wor
den aangegaan onder het motto:
„Ik kies voor jou, maar ik wil
mijn handen vrij houden voor de
rest van de wereld". Zoiets ba
zuin je natuurlijk niet openlijk
rond, in ieder geval niet op je
goed geschreven romans als 'De brug met
drie bogen', 'Kroniek van de stenen stad', en
het recent vertaalde 'De Nis der Schande',
boeken waarin flarden uit de geschiedenis
van zijn vaderland op superieur literaire wij
ze tot kritische en moderne verhalen zijn ge
maakt.
Maar Ismail Kadare (spreek uit: Kadaré, geb.
1936) behoort ook tot de generatie die na de
Tweede Wereldoorlog uit het enthousiasme
van overtuigde en veelal jonge socialisten
een communistische staat heeft zien ont
trouwdag. Maar tal van (indirec
te) opmerkingen die mannen
over andere vrouwen dan de
hunne maken, hebben wel dit
motto als achtergrond.
Bij vrouwen luidt het motto
meestal iets anders: „Ik kies voor
jou zoals je bent als je maar an
ders wordt". Tal van (indirecte)
opmerkingen die vrouwen ma
ken hebben als voedingsbodem
dat hun man nog altijd niet is
zoals hij zou moeten zijn. En
meestal wordt hij dat ook niet,
zodat er een heel relatieleven
lang altijd iets te kritiseren of te
klagen blijft.
Het punt waar het hier natuur
lijk allemaal omdraait is het in
zicht dat wij vrij zijn tot onze
keuze, maar gebonden zijn door
onze keuze. Daar zit 'm de
kneep. We genieten meestal van
onze vrijheid te kunnen kiezen,
maar balen van het feit dat we
gebonden zijn door onze keuze.
Probleem is alleen dat het leven
die twee dingen uitsluitend sa
men. in een combi-pakket, le
vert. Los zijn ze niet verkrijgbaar
en als we ze toch afzonderlijk
proberen te krijgen ('ik kies voor
jou maar blijf vrij'), krijgen we
rotzooi, in ieder geval in relaties.
Iemand vertelde me ooit het
volgende oude verhaal dat dit op
een frappante manier illustreert.
Een man bezocht een oude
kluizenaar die bekend stond om
zijn wijsheid en vroeg hem: „Wat
is uw mening? Is een mens vrij
om te kiezen? Of is hij gewoon
een marionet in handen van een
onbekende poppenspeler, die
hem iedere dans kan laten dan
sen die hij maar wil?"
schreeuwde tegen de man: „TU
een been omhoog!"
De man in kwestie was een
vooraanstaand en zeer vermo
gend persoon en beslist niet ge
wend om op die manier toege
sproken te worden. Bovendien
was hij niet voor gymnastiekoe
feningen gekomen en hij snapte
absoluut niet wat dat met zijn
vraag te maken had. Niettemin
deed hij, min of meer verbouwe
reerd. wat hem opgedragen
werd.
Hij tilde een been op.
Maar de kluizenaar zei: „Dat is
niet genoeg. Til ook het andere
been op."
De man wist niet meer hoe hij
het had en werd boos. „Wat is
dat voor flauwekul!zei hij. „Ik
kom hier met een serieuze vraag.
U reageert er niet eens op en
vraagt me om een been op te til
len. Ik ben zo stom om dat nog te
doen ook en dan vraagt u me om
ook mijn andere been op te til
len. Wat wilt u eigenlijk. Hoe kan
ik nou mijn beide benen optil
len?''
De kluizenaar zei: „Oké. gaat u
maar zitten. Hebt u een ant
woord op uw vraag gekregen of
niet?"
Waarop de man zei: „Een ant -
woord op mijn vraag? Waar hebt
u het over. Het enige dat u ge
daan hebt is onzin verkopen."
„Luister", zei de kluizenaar,
„toen ik zei 'til een been om
hoog' had u de vrijheid ofwel uw
linker ofwel uw rechter te kiezen.
Het was uw eigen vrije keuze om
uw rechter te kiezen. Maar toen
u eenmaal uw rechter gekozen
had. kon u niet ook nog eens uw
linker kiezen. Kortom, het was
uw vrijheid om eerst het een te
kiezen maar daardoor werd u
vervolgens aan het ander gebon
den."
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
en interview met Ismail Kadare is
I m momenteel noodzakelijkerwijs po-
litiek van aard. Natuurlijk, Kadare
is een auteur van internationale klasse, van
het formaat György Konrad of Vaclav Havel,
met wie hij vaak wordt vergeleken. Hij is de
schrijver van eminente, huiveringwekkend
In Tirana maken aanhangers van de Democratische Partij het V-teken tijdens de verkiezingenen van eind maart j.l.
FOTO'S
