7
De rijke oorlogsbuit
van Jonas Savimbi
Mevrouw
ZATERDAG 13 JUL11991
B onas Savimbi is een man met veel
B vrienden en veel vijanden. Terwijl de-
B wereld steeds sceptischer wordt over
reTvermogen van Afrikaanse politieke leiders
om een effectief bewind te voeren, wordt Sa
vimbi in westerse hoofdsteden wel degelijk
serieus genomen. Zijn terugkeer naar Luanda
na zestien jaar burgeroorlog is de bekroning
van een lang en ingewikkeld vredesproces.
Als het inmiddels rpim tien weken oude vre
desakkoord stand houdt en volgend jaar vrije
verkiezingen worden gehouden, ligt het doel
waar Savimbi bijna dertig jaar voor heeft ge
vochten binnen zijn bereik: het president
schap van Angola, het in potentie rijkste land
van Afrika.
Jonas Malheiro Savimbi is anders dan de
meeste Afrikaanse leiders. Hij straalt autori
teit uit. Of hij nu een schare volgelingen'toe-
spreekt of met diplomaten en zakenlui on
derhandelt. Hij beheerst tenminste twee Afri
kaanse talen, Portugees, Engels, Frans en
spreekt een aardig mondje Duits. Hij is een
volleerd pr-man en maakt een actieve, be
weeglijke, gedreven indruk. Hij is uitstekend
op de hoogte van de wereldpolitiek en ver
toont zich zelden in het openbaar zonder zijn
uitgebreide hofhouding, die hem eerbiedig
met 'president' aanspreekt.
Het heeft Savimbi nooit Ontbroken aan rij
ke en machtige vrienden. Tiny Rowland, ei
genaar van het multinationale industriële
handelsconglomeraat Lonrho, dat grote be
langen heeft in Zuid-Afrika, gaf hem in de
begindagen van Savimbi's onafhankelijk
heidsbeweging Unita geld en leende hem een
straalvliegtuig. En telkens wanneer Savimbi
zijn opwachting maakte in Londen, oefende
hij een bijzondere aantrekkingskracht uit op
conservatieve parlementsleden die zich nau
welijks voor de rest van Afrika interesseerden.
In Washington was hij regelmatig te gast bij
Reagan en Bush in het Witte Huis.
Rechtse conservatieven beschouwen Sa
vimbi als een heldhaftige strijder uit de Kou
de Oorlog, die zich moedig te weer heeft ge
steld tegen de overheersing van Afrika door
de Sovjetunie. Voor hen is hij een democraat
en voorvechter van de vrije-markteconomie.
Wie Jamba, Savimbi's hoofdkwartier in de
wildernis van zuid-oost Angola, bezoekt raakt
onwillekeurig onder de indruk van de Spar
taanse leefomstandigheden in zijn eigen
'hoofdstad' en de discipline die er heerst. In
de wildernis gaat Savimbi gekleed in camou
flagekleding en een zwarte baret, Hij draagt
een revolver met een parelmoeren handvat,
een kogelriem en hij gebruikt een stok.
LANGE TOESPRAKEN
Hij vertoont zich graag in het veld, leiding ge
vend aan allerlei operaties. Wanneer er be
zoek is in Jamba wordt er steevast een spec
taculaire militaire show opgevoerd, soms ge
volgd door een concert. Daarna houdt Sa
vimbi een toespraak, vaak uren lang. Jamba
komt over als een levendig, dynamisch kamp
van een leider in ballingschap - een sterk
contrast met de steriele plechtigheid van
Luanda, de echte hoofdstad van Angola.
Savimbi is altijd gehaat door zijn tegen
standers. Veel Angolezen geven hem de
schuld van de burgeroorlog, één van de
meest verwoestende oorlogen in Afrika. Met
name Unita was gespecialiseerd in het leggen
van mijnen rond dorpen, waardoor grote
aantallen burgers werden verminkt of ge
dood. Angola heeft daardoor het grootste
aantal geamputeerden -ter wereld. Savimbi
wordt door links beschouwd als de aartsver
rader, een marionet van Zuid-Afrika en Ame
rika. Voor links -is Unita van het begin af aan
een produkt geweest van westerse, veilig
heidsdiensten, aangewakkerd door de on
stuitbare persoonlijke ambitie van Savimbi.
Savimbi werd sterk beïnvloed door zijn va
der en grootvader. De laatste nam in de op
stand van 1902 de wapens op tegen de Por
tugese overheersers en werd voor straf afge
zet als leider van de stam. Zijn vader had
schulden die hem dwongen als 'assimilado'
te werken aan de bouw van de grote spoor
lijn. Daarmee kreeg hij overigens, althans in
theorie, het Portugese staatsburgerschap.
Van jongs af werd Savimbi geconfronteerd
reld. Het water voor de Angolese kust is bij
zonder rijk aan vis. Enorm uitgestrekte,
vruchtbare landbouwgronden liggen nu nog
grotendeels braak, maar drie miljoen door
ruim dertig jaar oorlog ontheemde Angole
zen zijn al begonnen aan de terugkeer naar
hun dorpen en boerderijen. De vrede bete
kent dat de supermogendheden Angola niet
langer als strijdtoneel gebruiken voor hun
onderlinge machtsstrijd, dat Angola en Zuid-
Afrika eindelijk de strijdbijl kunnen begraven
en dat de laatste bondgenoot van de Sovjetu
nie in Afrika, de MPLA, gedwongen is vrije
verkiezingen uit te schrijven.
Maar zo eenvoudig is het niet. Savimbi's
populariteit in Angola berust voor een be
langrijk deel op het feit dat hij behoort tot de
Ovimbundu's, een volk dat in het centrale
hoogland woont en een derde van Angola's
bevolking uitmaakt. Dit plattelandsvolk heeft
van oudsher een broertje dood aan de stede
lijke kustbevolking, die op haar beurt de
Ovimbundu's niet voor vol aanziet. Unita be
staat voornamelijk uit Ovimbundu's.
De slogans van Savimbi's beweging luiden:
socialisme, 'negerdom' en democratie. Voor
al de rassistische 'negerdom' slogan veront
rust stedelingen, van wie velen van gemengd
ras of blank zijn. Ook valt dit ideaal moeilijk
te verenigen met Unita's nauwe band met
blank Pretoria en het blanke Westen.
Jamba en de door Unita gecontroleerde ge
bieden in Angola worden volgens socialisti
sche richtlijnen bestuurd. Maar het land is
straatarm en vooralsnog is onduidelijk hoe
het socialistische ideaal moet worden inge
past in Unita's programma voor snelle kapi
talistische ontwikkeling door een vrije-markt
economie gebaseerd op particulier onderne
merschap.
En wat democratie bet6reft: Savimbi heeft
er de mond van vol en misschien maakt hij
zijn woorden waar. Maar het is evengoed
mogelijk dat democratie voor de Unita-leider
alleen maar een middel is om aan de macht
te komen in plaats van een doel op zich. On
langs werd Savimbi gevraagd of zijn Unita
democratisch was. Hij antwoordde dat er
eerst op nationaal niveau een 'democratische
cultuur' moest groeien voordat een partij een
dergelijke structuur kon aannemen. Savimbi
is een Afrikaanse leider van de oude stempel
wanneer het op beslissingsbevoegdheid aan
komt. Hij is Unita en Unita is Savimbi. Ande
re leiders zijn meer erudiet, beter bespraakt
en tot meer in staat, maar ze staan allemaal
ten dienste van de 'president
De vrede in Angola is niet het gevolg van
een militaire overwinning of een verzoening,
maar van de verzwakking van twee legers die
elkaar jaren naar het leven stonden. De drei
ging van een nieuwe burgeroorlog blijft be
staan. Als bij de komende verkiezingen op
basis van stamlidmaatschap wordt gestemd -
en dat is waarschijnlijk aangezien het huidige
Afrika niets op heeft met ideologie - zal Unita
als-winnaar uit de bus komen. Savimbi is een
meer dan levensgrote Afrikaanse nationalist
met een indrukwekkende militaire staat van
dienst. Als hij wint moet, gezien zijn tempe
rament, worden gevreesd voor de toekomst
van de democratie en de oppositie in Angola.
En als hij niet wint. zal hij geen genoegen ne
men met het vice-presidentschap. Dat is on
denkbaar. Daar is Savimbi de man niet naar.
Vertaling MUrgrect Hetllnga
ZATERDAGS
De burgeroorlog in Angola behoort tot de verleden tijd. De rust is
echter nog niet helemaal weergekeerd in zuidwestelijk Afrika.
Wellicht gebeurt dat na de vrije verkiezingen van volgend jaar.
Verkiezingen die naar alle waarschijnlijkheid gewonnen zullen
worden door Jonas Savimbi, de leider van Unita.
met het gekwelde leven van Angolezen onder
het Portugese juk, of ze nu weerstand boden
of het hoofd bogen voor de koloniale over
heerser. Toen hij twintig was, midden jaren
vijftig, liep hij naar de dichtsbijzijnde stad en
zeurde net zolang bij de hoofdonderwijzer
van de plaatselijke school tot hij als leerling
werd toegelaten. Hij rondde een drie-jarige
opleiding in twee jaar af en won een beurs
voor een medische opleiding in Portugal.
Maar de politiek kwam voor hem op de eer
ste plaats. De volgende zeven jaar werkte hij
samen met de Angolese bevrijdingsbewegin
gen buiten het land. Later vertelde hij steeds
het gevoel te hebben gehad dat de leiders van
deze bewegingen op hem neerkeken omdat
hij uit een dorp kwam. Op 29-jarige leeftijd
richtte hij zijn eigen beweging op: Unita, de
Nationale Unie voor de Totale Onafhanke
lijkheid van Angola.
CHINEES SOCIALISME
De eerste vrienden van- Unita waren de Chi
nezen. Savimbi was al onder de indruk van
Mao's lange mars en van het Chinese socia
lisme dat niet was geënt op een stedelijke ar
beidersproletariaat, maar op een klasse van
boeren. De Chinezen leverden wapens en
verzorgden gevechtstraining. Een overblijfsel
van dit inmiddels lang vervlogen bondge-
hootschap is het boordloze 'Mao-pak' dat Sa
vimbi en veel Unita leiders nog steeds dra
gen.
Na vijftien jaar bevrijdingsoorlog tegen het
Portugese koloniale bewind werd Angola in
1975 onafhankelijk, waarop meteen een
bloedige burgeroorlog uitbrak tussen de drie
belangrijkste bevr ijdingsbewegingen: de door
de Sovjetunie gesteunde MPLA (Volksbewe
ging voor de Bevrijding van Angola), het door
de Verenigde Staten gesteunde FNLA (Natio
naal Front voor de Bevrijding van Angola) en
Unita. Cuba mengde zich in het conflict door
grote hoeveelheden wapens en troepen naar
Angola te sturen ter ondersteuning van de
MPLA. Zuid-Afrika steunde Unita en de Ame
rikaanse inlichtingendienst CIA hielp de FN
LA en Unita.
In de volle overtuiging overeenkomstig de
wensen van de Verenigde Staten te handelen
stuurde Zuid-Afrika een militaire colonne het
land in om Unita bijstand te verlenen. De co
lonne rukte op richting Luanda, maar stuitte
onderweg op een Cubaanse overmacht. Was
hington besloot de confrontatie met de Sov
jetunie in Angola niet aan te gaan en Zuid-
Afrika moest zich terugtrekken. Unita werd
verdreven en de MPLA, versterkt met 40.000
Cubanen en in het bezit van wapentuig uit
de Sovjetunie, werd heer en meester in het
land.
Langzaam krabbelde Savimbi echter weer
op en met Zuidafrikaanse hulp vestigde hij
een basis in het uiterste zuid-oosten van An
gola, in een gebied dat de Portugezen het
einde van de wereld noemden. In 1980 voer
de hij guerrilla-aanvallen uit in het centrale
hoogland van Angola en ontwrichtte hij de
Benguela spoorlijn. In 1988 waren zijn strij
ders actief in bijna het hele land. Dat was ook
het jaar waarin de MPLA een grootschalig of
fensief begon tegen Unita. Zuid-Afrika schoot
Unita te hulp en zond troepen en pantser
voertuigen diep het land in.
De twee partijen kwamen elkaar tegen in
Cuito Cuanavale en vond het grootste mili
taire treffen in Afrika plaats sinds El Alamein,
de fameuze veldslag in de Tweede Wereld
oorlog tussen de Duitse veldmaarschalk
Rommel en de Britse bevelhebber Mont
gomery. Begin 1989 trokken de Cubanen in
een omtrekkende beweging naar de grens
met Namibië en omsingelden zo het Zuid
afrikaanse leger. Drie nieuwe landingsbanen
brachten Zuidafrikaanse bases in het noor
den van Namibië binnen het bereik van Cu
baanse MiG-bommenwerpers. Het spel was
uit. Zuid-Afrika trok zijn leger terug.
Terwijl de terugtrekking in volle gang was,
sloten de Sovjetunie en de Verenigde Staten
een deal: onafhankelijkheid voor Namibië in
ruil voor terugtrekking van de Cubanen uit
Angola. De MPLA verloor bondgenoot Cuba
en Unita moest het voortaan zonder de mili
taire steun Zuid-Afrika doen. Washington
bleef Savimbi echter van wapens voorzien,
zodat hij het hoofd boven .water kon houden.
Tegelijkertijd nam de steun van de Sovjetu
nie aan de MPLA steeds verder af, zodat de
MPLA-regering in Luanda zich uiteindelijk
genoodzaakt zag met Unita te onderhande
len.
ROOSKLEURIGE TOEKOMST
Het hieruit voortvloeiende vredesakkoord,
dat op 1 mei in Portugal werd ondertekend,
zou een rooskleurige toekomst voor Angola
moeten inluiden. Het lapd beschikt over olie
en praktisch alle andere minerale grondstof
fen, waaronder de beste diamanten ter we-
Unita-leider lijkt
presidentschap van
Angola niet te kunnen
ontgaan
Onze taal
De moeder van Woutertje
Pieterse was destijds een
juffrouw. En juffrouw Pieterse
wist nauwkeurig haar plaats in
het leven: tussen vrouw en
mevrouw in. Lager in aanzien
staande dames heetten gewoon
vrouw, zoals vrouw Stotter.
Alleen dames uit de hogere
standen werden toen mevrouw
genoemd.
Jl uffrouw Pieterse zou men beledigd
I hebben door haar vrouw Pieterse te
I noemen. En het zou belachelijke zijn
veest om tegen haar mevrouw Pieterse te
zeggen. Multatuli heeft het ons haarfijn uit
gelegd in 'De geschiedenis van Wouterse
Pieterse'. Zo zat dat, in de vorige eeuw.
Ondertussen is er aan het woord mevrouw
veel veranderd. We kunnen dat goed na
gaan door te vergelijken wat allerlei woor
denboeken in de loop der tijden als beteke
nis opgeven van mevrouw. In 1904 is een
mevrouw nog een gehuwde vrouw (inzon
derheid van voornamen stand). Dat bete
kent dat ook in 1904 juffrouw Pieterse nog
geen mevrouw genoemd kon worden. In
1931: gehuwde dame van enigszins deftige
burgerstand. Na 1945 is het niet meer nodig
om van deftige burgerstand te zijn, en kan
iedere gehuwde dame mevrouw genoemd
worden. Ook juffrouw Pieterse zou dan me
vrouw Pieterse geworden zijn. Maar ge
huwd zijn is ook na 1945 nog voorwaarde.
De ongehuwde dame heette een juffrouw.
Pas is een woordenboek uit 1974 vind ik dat
mevrouw ook wel gebruikt wordt voor on
getrouwde vrouwen, vooral indien ze een
min of meer belangrijke functie bekleden.
Maar ook dat gaat eraf. In woordenboeken
van de laatste tien jaaf is een mevrouw ie
dere volwassen dame.
HET WOORD MEVROUW heeft dus een
lange geschiedenis achter de rug: van adel
lijke dame. via gehuwde dame uit de hogere
stand, vervolgens alleen maar gehuwde da
me, dan gehuwd of toch minstens met een
belangrijke ftinctie, tot uiteindelijk dame in
het algemeen.
En zo zijn we dan bij de tegenwoordige toe
stand aangekomen, waarbij ik ieder winkel
meisje dat niet duidelijk de wet op kinder
arbeid overtreedt, mevrouw noem. Het
woord juffrouw voor een ongehuwde dame
is hard op weg ouderwets te worden.
De oorzaak is duidelijk. Het onderscheid
tussen hogere en lagere burgerij is wegge-
democratiseerd, en het onderscheid ge
huwde en ongehuwde dame is weggeëman
cipeerd. Onderscheidingen die niet functio
neel meer zijn, worden opgeruimd.
EEN ANDERE ONDERSCHEIDING is in
plaats daarvan gekomen. Als het meisje
achter de kassa, dat net vrouw genoeg is om
met mevrouw aangesproken te worden, te
gen mij je en jij zegt, bedoelt ze niet dat ik
maar een onbenullig mannetje ben. Ze pro
beert vriendelijk te zijn. Mevrouw, meneer
en u zijn afstandelijk. Als ze mij een verve
lende vent vindt, zegt ze u tegen me. Er be
staat een grote meubelzaak in Nederland
waar het personeel tegen alle klanten je en
jij moet zeggen. Ik kom daar niet want ik
hou niet van die voorgekookte vriendelijk
heid, maar het is wel bedoeld als iets aar
digs voor de klanten.
Het nieuwe onderscheid, nu niet langer tus
sen hogere en lagere standen, of tussen ge
huwd en ongehuwd, maar tussen afstande
lijk en vertrouwelijk, zorgt voor nieuwe om
gangsvormen. We doen het nu anders dan
in de tijd van juffrouw Pieterse en vrouw
Stotter, en er is een nieuwe Multatuli nodig
om dat te beschrijven. Bijvoorbeeld hoe het
meisje achter de kassa in de supermarkt,
meestal van de leeftijd van mijn dochter, te
gen mij je en jij zegt, terwijl ik mevrouw en
u gebruik, want als ik ook je en jij zou zeg
gen, denkt ze misschien: wat wil die ouwe
vent van mij?
