Wetenschap
Vroege vogel
overrompelt
Archaeopteryx
Roet uit Kuwayt
haalt Hawaiï
Suiker zonder calorieën
11 juli 6.53 minuten uit
Door-rood-rijder heeft a-sociale trekjes
Zon floept
Dinsdag 9 juli 1991
071-161400 Redactie en eindredactie: HENK HOUTMAN Vormgeving: RUTCER J HOOGERDUK
NIEUWSLIJN
Marokko bouwt supergrote stuwdam
In de Marokkaanse rivier de Ouerga is de bouw begonnen van
een van de grootste stuwdammen van Afrika. De stuwdam en
het stuwmeer dat in de vruchtbare Garb-vallei zal ontstaan, zul
len na de Aswan-dam in Egypte de grootste van Afrika worden.
Het meer wordt 30 kilometer lang en zal vier miljard kubieke
meter water kunnen bevatten.
Het water dient voor irrigatie van landbouwgrond en opwekking
van elektriciteit. De krachtcentrale heeft een vermogen van 240
megaWatt. Aan de financiering van het project nemen de Sov
jetunie, Saudi-Arabië, Italië, Spanje, Kuwayt en het Arabisch
Fonds voor Economische en Sociale Ontwikkeling deel.
Hallucinerende cactus sterft uit
Op de eerste lijst over bedreigde inheemse dier- en plantsoorten
in Mexico staat de peyote hoog genoteerd. Deze hallucinerende
cactus wordt met name door Indianen in Mexico gebruikt tij
dens religieuze ceremoniën. Indianen mogen de niet meer mo
gen gebruiken, wat tot religieuze problemen kan leiden.
Op de lijst komen verder nog 31 zoogdieren, 60 vogelsoorten, 13
reptielen, 47 vissoorten en meer dan 200 planten voor die met
uitsterven bedreigd worden, waaronder wolven, valken, zwarte
koraal, orchideeen, schorpioenen en zeeschildpadden uit de
Mexicaanse bergen, zeeën, woestijnen en regenwouden.
Een vogel is 80 ton tandpasta te veel
Meer dan 80.000 kilo tandpasta, de produktie van een halve dag,
werd in een Amerikaanse fabriek het sladchtoffer van een dode
vogel. Bij een kwaliteitscontrole werden de overblijfselen van de
vogel het was onduidelijk wat voo soort aangetroffen in
een fust Gleem-tandpasta. De machines werden vijftien maal
doorgespoeld waarna de produktie werd hervat. Volgens de
tandpastafabriek is er geen bedorven tandpasta in de handel ge
komen.
SAOPAULO»
Onderzoekers van de land
bouwuniversiteit in de deelstaat
Sao Paulo in het zuidoosten van
Brazilië hebben een nieuwe
soort natuurlijke suiker ontwik
keld die geen calorieën bevat.
Het nieuwe produkt, 'new
sugar' genaamd, werd ontwik
keld op basis van sacharose,
een van de bijprodukten van
suikerriet. De onderzoekers
voegden andere vruchtesuiker-
möleculen toe, waardoor ze de
structuur vein sacharose veran
derden.
Volgens de bioloog Claucia Pas
tore, een van de onderzoekers,
is de sleutel tot het nieuwe pro
dukt een enzym dat geprodu
ceerd wordt door een padde-
THE INDEPENDENT»
De oudst bekende vogel van de
wereld Archaeopteryx
moet deze week zijn titel verde
digen tegen een fossiel waarvan
wordt aangenomen dat het zo'n
75 miljoen jaar ouder is.
De bijzonderheden van deze
nieuwste ontdekking, die in een
Brits wetenschappelijk tijd
schrift zullen worden gepubli
ceerd, zullen voedsel geven aan
één van de heftigste weten
schappelijke debatten van de
afgelopen jaren: hoe en wan
neer zich uit kleine dinosaurus
sen vogels ontwikkelden.
Archaeopteryx, die in 1863 werd
ontdekt, wordt bijna algemeen
erkend als de oudst bekende
vogel. Het is één van de belang
rijkste bewijsstukken voor de
evolutie, omdat het een dino
saurus of reptiel laat zien die
zich al half in een vogel heeft
ontwikkeld.
Een paleontoloog aan de Tech
nische Universiteit van Texas,
Sankar Chatterjee, meldt in een
artikel in Phibsophical Transac
tions van de Royal Society de
ontdekking van twee fossiele
vogelachtige skeletten in een
steengroeve in Texas. Hij denkt
dat ze rond de 225 miljoen jaar
oud zijn, wat hen in het laat-
Trias tijdperk zou plaatsen, 75
miljoen jaar voor de Archaeop
teryx.
Professor Chatterjee heeft drie
jaar geleden op internationale
conferenties voor het eerst be
weerd dat hij 'vogelachtige' ske
letten had ontdekt. Daarmee
kreeg hij de kritiek van de ge
vestigde paleontologen over
zich heen, vooral omdat het zo
lang heeft geduurd voor hij een
essay gereed had voor publika-
tie.
„Het is goed dat het nu wordt
gepubliceerd", aldus dr. Robin
Cocks, directeur van de paleon
tologische afdeling van het Na-
stoel (aspergillus niger) die
groeit in de suikerrietvelden.
De suiker wordt niet door het li
chaam opgenomen en veroor
zaakt tandbederf. Een van de
belangrijkste voordelen van de
nieuwe suikersoort is dat er
geen chemische bestanddelen
in zitten, zoals in veel typen sa
charose.
Diverse buitenlandse bedrijven
hebben al belangstelling ge
toond. Met name een Ameri
kaans bedrijf dat met de onder
zoekers in onderhandeling is
over industriële produktie van
de nieuwe suiker. De weten
schappers van de landbouwuni
versiteit zijn nu bezig met de
ontwikkeling van een procédé
om de nieuwe suiker op grote
schaal te produceren.
tuur-Historisch Museum in
Londen. „Er wordt nu al jaren
over gediscussieerd. Er bestaat
absolute onzekerheid over wel
ke relatie dit dier heeft met
vroege vogels.
Het cruciale punt met Ar
chaeopteryx is dat het veren
heeft. Dit ding (de fossiele bot
ten die in Texas zijn gevonden)
heeft die niet. Het echte me
ningsverschil gaat niet over het
al of niet bestaan van de fossie
len, of over hoe oud ze zijn,
maar of de auteur zich terecht
bedient van termen als 'vogel
achtig'."
De twee nieuwe fossielen (Pro-
toavis texensis genaamd, wat
'eerste vogel uit Texas' bete
kent) maken duidelijk dat het
wezen ongeveer zo groot moet
zijn geweest als een fazant, en
een lange benige staart had. De
Royal Society zegt dat hij van
achter lijkt op vleesetende dino
saurus. Maar zijn voorkant, de
schedel, de nekwervel, de voor-
lidmaten en schouder- en
heupbeenderen zijn 'onmisken
baar vogelachtig'.
Het doorslaggevende bewijs dat
de vogelachtige eigenschappen
van het fossiel lijkt te onder
steunen, zit hem in de achter
kant van de schedel, aldus de
Royal Society. Dinosaurussen
hadden twee gaten in de slaap
achter de oogkas voor spieruit-
stulpingen. In zowel Protoavis
als de vogels van deze tijd zijn
deze gaten versmolten met de
oogkas. Hierdoor wordt de
schedel zeer buigzaam en kun
nen ze de bovenkaak bewegen.
Dinosaurussen en Archaeop
teryx konden hun bovenkaak
niet bewegen en hun schedel
zat vast.
Volgens de Royal Society wijzen
de nieuwste fossielen erop dat
Protoavis goed kon vliegen.
De archeopteiyx was tot dusver de oudst bekende vogel. Deze bewering was gebaseerd op fossielen zoals deze.
FOTO BRITISH MUSEUM OF NATURAL HISTORY
)rand vaag nog enkele oranje
achtige vlekjes te zien: protu
beransen, de kolossale 'zonne
vlammen' die ontstaan door
heftige processen op het zonne-
oppervlak. Dit alles is maximaal
gedurende 6 minuten en 53 se
conden vanaf de westkust van
Mexico waarneembaar. Elders
in de totaliteitsgordel duurt de
totalè verduistering minder
lang. De omstandigheden zijn
bijzonder gunstig. Op het mo
ment dat de maan precies voor
de zon zit, staan beide in Mexi
co nagenoeg in het 'zenith', het
punt aan de hemel recht boven
ons hoofd. Het effect van het
'uitfloepen' van het daglicht, op
het moment dat de maan de ge
hele zonnebol afdekt, is dan het
grootst. Op 11 juli bevindt onze
aarde zich nagenoeg in het punt
waarin ze het verst van de zon
afstaat (het 'aphelium'). In het
aphelium is de zonneschijf aan
de hemel wat kleiner dan in be
gin januari wanneer de aarde
juist het dichtst bij de zon staat
(het 'perihelium'). Daarentegen
staat onze maan op 11 juli zo
ongeveer in het punt waarin ze
het dichtst bij de aarde staat
(het 'perigeum'). De meeste to
tale zonsverduisteringen treden
op in gebieden rond de evenaar.
De slagschaduw van de maan
raakt de aarde daar immers 'het
gemakkelijkst'; omdat Neder
land als het ware een stuk ver
der naar boven (en: 'naar achte
ren') op de aardbol ligt, is de
kans dat de maanschaduw daar
overheen trekt vele malen klei
ner. Wèl kunnen we in onze
streken geregeld een gedeeltelij
ke zonsverduistering zien. De
eerstkomende gedeeltelijke
zonsverduistering die ook zicht
baar is in Nederland is die van
21 mei 1993. Tóch treedt er op
betrekkelijk korte termijn een
totale zonsverduistering in onze
buurt op: die van 11 augustus
1999. De totaliteitsgordel daar
van loopt over Zuid-Engeland
en Noord-Frankrijk dus we zul
len er dan een paar honderd ki
lometer rijden voor over moe
ten hebben.
Goed resultaat
bij bypass-
operaties
Van de 1041 patiënten die in de
periode juli 1971 tot juni 1980
een bypass-operatie hebben
ondergaan in het Academisch
Ziekenhuis Rotterdam, overleed
1.2 procent binnen 28 dagen na
de operatie. Dat percentage is
laag vergeleken bij landelijke
cijfers voor Nederland (2.9) en
de Verenigde Staten (2.4). De
overleving na vijf jaar was 92
procent en na tien jaar 77 pro
cent.
Dit melden onderzoekers uit
het Rotterdamse ziekenhuis in
het Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde. Zij hebben de
ruim duizend hartpatiënten die
een 'omleiding' kregen vooreen
verstopt bloedvat gemiddeld elf
jaar gevolgd.
Van de patiënten die tot no
vember 1988 overleden, stierf
minstens 72,4 procent door een
hartaandoening. In de vergelijk
bare leeftijdsgroep in de gehele
Nederlandse bevolking is de
sterfte door hartziekten minder
dan 50 procent.
Een analyse van de gegevens
heeft uitgewezen dat de uitge
breidheid van de vaatafwijking,
de kwaliteit van de functie van
de linker hartkamer en de leef
tijd bij de eerste operatie een
belangrijke invloed hebben op
de overlevingskans. Er is geen
verschil gevonden tussen man
nen en vrouwen.
De onderzoekers noemen de
sterke stijging in de jaarlijkse
sterfte vanaf het vijfde jaar na
de operatie opvallend. Volgens
hen komt dat waarschijnlijk
doordat ook in de getransplan
teerde bloedvaten de aderver
kalking (het 'dichtslibben' van
de vaten) door blijft gaan.
Ze verwachten daarom dat ook
de klachten en de daarmee sa
menhangende heroperaties
vanaf het vijfde jaar na de eerste
npcr.itie /uilen toenemen. De
onderzoekers noemen het van
uitermate groot belang om
aderverkalking bij deze patiën -
ten tegen te gaan door verlaging
van het cholesterolgehalte en de
bloeddruk en door nen ertoe te
bewegen niet te roken.
PETER LOUWERSE »CPD
Tegen rijden door rood licht is
weinig te doen door de over
heid. De 'roodrijders' kennen
vaak de hoogte van de boete
niet en schatten de pakkans op
deze verkeersovertreding laag
in. Het is ook moeilijk om deze
factoren te beïnvloeden.
Dat blijkt uit het onderzoek
'Rood rijden' van de juridische
faculteit van de Erasmus Uni
versiteit Rotterdam. De onder
zoekers hebben bij verkeerslich
ten in Rotterdam het gedrag
van automobilisten bekeken.
Later kregen de bestuurders een
enquêteformulier thuisge
stuurd. Van de 'roodrijders'
(zoals het rapport ze noemt)
stuurde 36 procent de vraag in.
Van de 'roodstoppers' reageer
de 45 procent op de enquête.
Volgens onderzoeker prof. DJ.
Hessing wijst het onderzoek uit
dat de overheid in elk geval dui
delijk moet maken wat de straf
is voor rijden door rood. „Rech
ters en officieren van justitie die
kibbelen over inbeslagname
van auto's geven de indruk, dat
het allemaal een beetje vaag is",
aldus prof. Hessing. ,Je kunt
beter met zekerheid een boete
van 25 gulden opleggen dan
misschien een boete van 50 gul
den".
De onderzoekers prof. Hessing,
drs. B. van Giels en H. Elffers
van de juridische faculteit hou
den zich onder meer bezig met
de vragen als: 'Waarom houdt
de ene mens zich wel aan nor
men' en 'Doen mensen inder
daad ook wat ze zeggen?'. Dat
laatste is lang niet altijd het ge
val. Van de 'rijders door rood'
vult dertig procent met een sta
len gezicht in dat ze altijd netjes
stoppen voor het rode licht.
„Men schaamt zich. Ze vinden
zichzelf netjes door dat tegep
anderen te zeggen".
De 'roodrijder' meent dat zijn
gedrag lang niet altijd gevaar
hoeft op te leveren, zo blijkt uit
het onderzoek. Stilstaan terwijl
er geen gevaar dreigt is zinloos,
vindt de 'roodrijder'. Hij be
schouwt de tijdsbesparing als
een belangrijk voordeel.
De 'roodrijders' zijn vaak man
nen. Ze rijden in het algemeen
in duurdere auto's, die dan vaak
van een lease-maatschappij of
een verhuurbedrijf zijn. Hij
maakt relatief veel kilometers
binnen de stad. Verder wordt
deze verkeersovertreder gepor
tretteerd als een mens met aso
ciale trekjes. Hij voelt zich min
der betrokken bij de maat
schappij en heeft er minder
moeite mee om de wet te inter
preteren zoals het hem uitkomt
Gemiddeld denken de roodrij
ders dat ze een boete van 92
gulden te wachten staat als ze
gepakt worden. In werkelijkheid
staat er een boete van 100 gul
den op. Zoals te verwachten
was vinden roodrijders de boete
te hoog.
NICO HYLKEMA
MEDEWERKER GPD
De milieuschade veroorzaakt
door de oliebranden in Kuwayt
is veel groter dan in eerste in
stantie werd gedacht. Verschil
lende milieuorganisaties zijn al
met verontrustende berichten
uit het geteisterde land terugge
komen. Voor echt harde gege
vens is het wachten evenwel op
de terugkomst van een expedi
tie van Amerikaanse onderzoe
kers. De op ruim 4 miljoen gul
den begrote expeditie is georga
niseerd door het National Cen
ter for Atmospheric Research
(NCAR) in het Amerikaanse
Boulder in Colorado.
In mei zijn ongeveer dertig
NCAR-wetenschappers en col
lega's van verschillende institu
ten en universiteiten met twee
speciaal uitgeruste vliegtuigen
naar de Perzische Golf vertrok
ken. Ze worden binnenkort te
rugverwacht, maar daarna zal
het nog wel enige maanden ver
gen eer de eerste onderzoeksre
sultaten bekend gemaakt wor
den. De eerste berichten uit
Bahrayn waar de groep is gesta
tioneerd zijn niet bepaald ge
ruststellend.
De vliegtuigen zullen in ieder
geval een grondige schoon
maakbeurt moeten ondergaan
na weken achtereen boven de
vijfhonderd brandende olie
bronnen te hebben gevlogen.
De vraag is zelfs al gerezen of de
vliegtuigen niet als afgeschre
ven moet worden beschouwd.
Dat zou dan nog maar de ge
ringste schade zijn. Wat men in
Boulder tot nu toe heeft verno
men, doet woordvoerder Joan
Frisch de verzuchting slaken,
blij te zijn dat de Verenigde Sta
ten niet verantwoordelijk is
voor de oliebranden.
Als de roetdeeltjes niet verder
dan de troposfeer komen zullen
ze afhankelijk van de hoeveel
heid regen binnen bepaalde tijd
terugdalen naar de grond bin
nen een beperkte regio. De gro
te vrees is dat de roetdeeltjes in
de hogere stratosfeer terecht
zullen komen. Dat zou beteke
nen dat de milieuramp ook op
wereldschaal klimatologische
gevolgen krijgt. Dat nu de eerste
roetdeeltjes op Hawaï zijn ge
signaleerd, doet het ergste vre-
De onderzoekers hebben de be
schikking over een breed scala
van instrumenten om de gevol
gen voor het milieu van de olie
branden te bepalen. Sondes aan
parachutes moeten gegevens
verstrekken over temperatuur,
Met kracht spuit olie uit een van
druk en vochtigheid in rookwol
ken. Satellietfoto's en observatie
vanuit vliegtuigen leggen de
stralingseigenschappen, maten
en temperaturen van de zwarte
rookpluimen en besmette wol
ken vast.
In de wolken hebben de onder
zoekers stoffen als aerosols,
ozon en sommige waterstof-
koolstoffen gemeten, die de ve
getatie van de regio kunnen
schaden. Ook meten de onder
zoekers de zonnestraling in de
rookpluimen en de emissie-fac
tor, of de massa rook die een
bepaalde hoeveelheid verbran
de olie uitstoot.
Om die emissie-factor te bepa
len neemt het onderzoeksteam
'ele kapotte installaties in Kuwayt.
FOTOEPA
de hoeveelheid koolstofmo-
noxyde en twee broeikasgassen
metaan en koolstofdioxyde
op. Deze metingen kunnen
onderzoekers helpen voorspel
lingen te doen hoe de oliebran
den en andere wijd verspreide
branden het globale klimaat
kunnen beïnvloeden. Met de re
sultaten van al deze metingen
hoopt men in het algemeen een
beter inzicht te krijgen in de ge
volgen van de uitstoot van
brandende biomassa. In die zin
biedt de ramp in Kuweit de on
derzoekers nieuwe mogelijkhe
den. Daarom is men ook zo snel
mogelijk naar het getroffen ge
bied vertrokken.
BEN APELDOORN»
MEDEWERKER GPD
Momenteel treedt in bijna alle
landen van de wereld een ware
uittocht op van sterrenkundi
gen met Mexico als reisbestem-
ming. Doel: de totale zonsver
duistering van 11 juli. Om zeven
minuten voor half zeven begint
in een gebied dat loopt vanaf de
Hawaii-eilanden, via Mexico
naar Zuid-Amerika een totale
zonsverduistering.
Die gemiddeld 230 kilometer
brede strook markeert het ge
bied waar de schaduw van onze
maan op dat moment over de
aarde 'veegt'. Iedereen die zich
binnen dat gebied bevindt ziet
de zon, bij onbewolkte hemel,
gedurende een aantal minuten
totaal verduisterd worden.
Daarom wordt de strook ook
wel 'totaliteitsgordel' genoemd:
vandaar bezien schuift de maan
in haar geheel voor de zon
langs.
Populair gezegd: het daglicht
gaat uit. Het wordt weliswaar
niet helemaal donker maar aan
de hemel worden de sterren en
de planeten zichtbaar. Te mid
den daarvan staat een donkere
schijf met daaromheen een
lichtend aureool dat de zonne
atmosfeer, ook wel 'corona'
wordt genoemd. Die is onder
normale omstandigheden ge
heel onzichtbaar. Als we geluk
hebben zijn vlak bij de (maan-
