Wetenschap
Sporen van
VOC bij Aboriginals
Slimme tractor
Compostworm 'beslist'
over landbouwgif
Vals biljet van 100 net echt
Dinsdag 25 juni 1991
071-161400 Redactie en eindredactie: RAYMOND PEIL Vormgeving: RUTCER J HOOGERDUK
21
WIE AAN POPPENKAST
meedoet, dient zich in de
personages te verplaat
sen. Stelling.
NIEUWSLIJN
Cholera snel vastgesteld
Een Guatemalteekse onderzoeksgroep heeft een middel ont
wikkeld om in enkele minuten een choleradiagnose te kunnen
stellen. Tot nu toe duurt dat een tot twee etmalen. Het door het
laboratorium Biopur ontdekte produkt is zo eenvoudig dat ook
niet-medisch personeel het kan toepassen. Het nieuwe middel
is het produkt van een gezamenlijk onderzoeksproject van de
Francisco Marroquin-universiteit en het sanatorium Herrera
Llerandi, twee particuliere instellingen in Guatemala-stad.
Hoewel in Midden-Amerika tot op heden geen enkel geval van
cholera is ontdekt, kondigde president Serrano onlangs met
het oog op de epidemie in Zuid-Amerika maatregelen aan. Hij
wil in samenwerking met de andere landen van de regio verde
re verspreiding van de ziekte te voorkomen.
Aspirine goed voor foetus
Een lage dosis aspirine ingenomen tijdens de zwangerschap
vermindert de kans op fatale groeivertragingen bij foetussen
met de helft, zo hebben Franse wetenschappers in het medi
sche tijdschrift Lancet gemeld. De uitspraak is gebaseerd op
het grootste onderzoek tot dusver naar de werking van aspirine
bij zwangere vrouwen, zo zei Dr. Gerard Breart van het Franse
Nationale Instituut voor Gezondheid en Medisch Onderzoek.
Het gebruik van aspirine tijdens de zwangerschap werd lange
tijd vermeden uit angst dat het tot bloedingen bij de foetus of
de moeder zou leiden. De Fransen onderzochten 229 vrouwen
die al twee zwangerschappen achter de rug hadden met een
gevaarlijk kleine foetus.
Japan wil eigen ruimteveer lanceren
Japan gaat volgend jaar een begin maken met de ontwikkeling
van een kleinere en onbemande versie van het Amerikaanse
ruimteveer. De lancering is gepland in het jaar 2000. Eijiro Hi-
rohama van de afdeling internationale betrekkingen van het
Japanse nationale agentschap voor ruimteontwikkeling zei dat
men op papier al langer bezig is met het ontwerpen van een
Japans ruimteveer. Het ruimteveer zal materialen naar een
ruimtestation gaan brengen dat gebouwd gaat worden door Ja
pan, de Verenigde Staten, Canada en negen Europese landen,
waaronder Nederland en België. De kosten van de eerste fase
van het project bedragen ongeveer 285 miljard gulden.
Knokkelkoorts steekt de kop op
Zeker 23 mensen zijn in de afgelopen maanden in de Indonesi
sche hoofdstad Jakarta aan knokkelkoorts overleden. Volgens
Suharto Wiryowidagdo van het gezondheidsbureau in Jakarta
kwamen er tussen januari en mei 2294 gevallen van de ziekte
voor. In 1990 overleden in totaal 68 mensen aan deze tropische
ziekte die overgebracht wordt door muggen en ernstige pijnen
in de gewrichten, koorts en huiduitslag veroorzaakt. Slechte sa
nitaire voorzieningen zijn vaak de oorzaak van de verspreiding
van knokkelkoorts.
Harde lenzen laten meer zuurstof door
De nieuwe hoog-zuurstofdoorlatende harde contactlenzen zijn
beter geschikt om langdurig te worden gedragen dan zachte
lenzen die daar speciaal voor zijn ontworpen. Dat is de conclu
sie van een wetenschappelijk onderzoek waar de medicus dr.
Jan Kok is gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam.
Kok is hoofd van de polikliniek Oogheelkunde in het Acade
misch Medisch Centrum in Amsterdam en onderzocht jaren
lang een groep van 51 contactlenzendragers. Enkelen hielden
twee jaar lang achtereen het type harde zuurstofdoorlatende
lens in. Terwijl dragers van zachte lenzen afwijkingen opliepen
aan hun hoornvlies, werd dat bij dragers van harde lenzen niet
waargenomen.
De strijd tussen milieudeskun
digen over de bruikbaarheid
van de compostworm ('Eisenia
Andrei') voor het toetsen van
milieugevaarlijke stoffen in de
bodem, kan worden bijgelegd.
Ir. K. van Gestel van het Rijksin-
stutuut voor Volksgezondheid
en Milieuhygiëne (RIVM) komt
in zijn proefschrift, waarop hij
in Utrecht is gepromoveerd, tot
de conclusie dat testen met
deze regenwormen een goede
basis zijn voor het meten bij
voorbeeld de gevolgen van gif
fen als bijvoorbeeld bestrij
dingsmiddelen op een levend
dier.
Om milieugevaarlijke stoffen als
bestrijdingsmiddelen in het la
boratorium te toetsen werken
biologen met een standaard-re
genworm (de compostworm)
en een nauwkeurig omschreven
grondsoort: een mengsel van
klei, zand en veen dat een ge
middelde Europese leemgrond
oplevert. Het voordeel hiervan
is dan bij tests slechts één ding
steeds verschilt: de te onderzoe
ken stof.
Het bezwaar van andere biolo
gen is dat de compostworm al
leen in compost voorkomt en
niet in het vrije veld. 'Gewone'
regenwormen zouden wel eens
heel anders kunnen reageren.
Bovendien is de gebruikte stan
daard-grondsoort kunstmatig:
in deze samenstelling komt luj
nauwelijks in Nederland voor.
De laboratoriumproeven zou
den derhalve weinig leren over
de werkelijkheid.
Van Gestel onderzocht of het
veel verschil maakt of een com
postworm in de standaardgrond
wordt vergiftigd of in een ander
soort bodem. Hij ontdekte dat
voor veel gifstoffen geldt dat de
resultaten van proeven met de
standaard-grondsoort met een
formule naar andere grondsoor
ten kan worden vertaald, omdat
alleen zuurgraad en Jiumusge-
Schipbreukelingen lieten zeldzame
Een Nederlands schip slaat in 1712 te pletter op de woes
te, westelijke rotskust van Australië. Enkele honderden
jaren later stuit een Australische geoloog op een tabaks
doos van een van de overlevenden en op een graf. Bo
vendien blijkt dat één van hen een zeldzame ziekte heeft
doorgegeven aan de Australische Aboriginals. Een
scheepsramp met meer gevolgen dan doden en wrak
stukken. Maar dat was tot nu toe niet in Nederland be
kend.
LEIDEN PETER POT
De reis die het schip Zuytdorp
in 1712 in opdracht van de Ver
enigde Oostindische Com
pagnie (V.O.C.) naar Batavia
het huidige Djakarta maakte,
werd geteisterd door pech. Eerst
raakte het schip uit de koers en
belandde op de kust van West-
Afrika. Een gedeelte van de be
manning overleed daar aan ma
laria en andere ziekten. Nadat
tenslotte Kaapstad was bereikt,
en nieuwe bemanningsleden
waren geworven, was de ellende
echter nog niet voorbij. Op de
westkust van Australië 600
kilometer ten noorden van
Perth sloeg het schip door
onbekende oorzaak op de kust,
die ter plekke 30 meter uit zee
oprijst.
Wat er precies is gebeurd, zal
nooit worden opgehelderd.
Duidelijk is in elk geval wel dat
kapitein Marinus Wijsvliet en de
200 opvarenden die uit Kaap
stad vertrokken, nooit meer zijn
teruggezien. En ook de tonnen
goud en zilver die de Zuytdorp
aan boord had, werden geacht
voor altijd onder het waterop
pervlak te zijn verdwenen.
Onbekend wrak
Totdat in 1927 de voorman van
een Australische schapenfarm
ronddwaalde in het onherberg
zame gebied waar de Zuytdorp
was vergaan. Op steile rotsen
aan de kust trof hij resten van
vuren aan. Toen hij de rotsen
afdaalde, vond hij bovendien al
lerlei muntjes, die van Holland
se makelij bleken te zijn. De
vondst kreeg pas echt belang
stelling toen de Australische
geoloog Philip Playford de ver
halen van de schapenfokker
hoorde en zich ging bezighou
den met het mysterie van de
vuurresten en het onbekende
scheepswrak. Zijn activiteiten
leidden tot de identificatie van
de Zuytdorp, waarop men in
Batavia tevergeefs had gewacht.
Bij Playfords onderzoek en late
re expedities zowel vanaf land
als vanuit zee, werden resten
van het schip geborgen. Zo
kwam onder meer het houten
boegbeeld van de Zuytdorp bo
ven water. Maar Playford was
niet tevreden met wat materiële
resten van het schip: hij wilde
weten waar de opvarenden wa
ren gebleven. Want de Austra
liër was ervan overtuigd dat de
vuren bovenop de rotsen nood
seinen waren geweest van de
schipbreukelingen voor passe
rende schepen.
Playford veronderstelde dat de
overlevenden landinwaarts wa
ren getrokken. Verhalen dat de
Aboriginals de oorspronkelij
ke Australische bevolking al
in 1834 munten hadden, onder
steunden die theorie. Boven
dien maakten rapporten uit het
begin van deze eeuw melding
van het feit dat er in de omge-
Naspeuringen op het land en in de
zee, rond de plek waar de Zuyt
dorp was vergaan, brachten onder
meer het boegbeeld van het schip
boven water.
FOTO UIT DUTCH DISCOVERIES OF
AUSTRALIA, J.P SICMOND L.H. ZUIDER-
BAAN
ving van de wrakplaats Aborigi
nals waren aangetroffen die een
veel lichtere huidskleur hadden
dan gewoonlijk èn Europese
trekken vertoonden.
Koperen doos
In 1989 vatte Playford zijn oude
hobby weer op en ging zoeken
in het woeste Australische bin
nenland op zoek naar sporen
van de schipbreukelingen. En
met succes. Op ongeveer 50 ki
lometer van de plaats van het
wrak stuitte hij bij een uitge
droogde bron op een koperen
tabaksdoos. En aangezien de
Aboriginals daarover niet be
schikten, moest die wel Euro
pees zijn. Dat werd bevestigd
doordat op de koperen doos de
naam van de Hollandse stad
Leiden stond en het deksel het
profiel van de stad liet zien.
Kenners van tabaksdozen her
kenden het ding als laat-zeven-
tiende eeuws en vertelden dat
het kleinood vermoedelijk toe
behoorde aan iemand die enige
Moderne, hoogtechnologische
'slimme' landbouwtractoren
kosten tot 200.000 gulden
Digitale Instrumenten
Computerbeeldschermen
tonen motortemperatuur,
snelheid, bewerkte grond,
afgelegde weg en wielslip
halte bepalend zijn. Voor de
compostworm bleek maar één
ding van invloed: hoeveel gif er
in de bodem zit.
Tot nu toe doen bodemonder
zoekers in het laboratorium al
leen de zogenaamde 'LC-50-
test' om bestrijdingsmiddelen
en milieugevaarlijke stoffen te
beoordelen. Dat zijn simpele
proeven, waarbij men vaststelt
bij welke concentratie van het
gif in de grond de helft van het
aantal compostwormen sterft.
Op basis van deze proeven
neemt het betrokken ministerie
(VROM) beslissingen over de
toelaatbaarheid van de stof.
Sommige biologen noemen dat
hakken met een botte bijl. Het
is immers best mogelijk dat be
paalde wormen de test overle
ven, maar zich niet meer kun
nen voortplanten. Die schade,
die ook tot het uiteindelijk uit
sterven van de worm leidt,
wordt niet gemeten.
Daarom ontwikkelde Van Gestel
een betere methode waarmee
ook de invloed op de voortplan
ting en de groei wordt gemeten.
Compostwormen planten zich
voort via cocons: kapsels, waar
in meerdere eieren zitten. De
onderzoeker beoordeelde hoe
veel cocons de wormen produ
ceren, hoeveel eieren er uitko
men, en tenslotte de groei van
de dieren die met gifstoffen in
aanraking zijn geweest. Com
postwormen die weinig groeien
produceren veel cocons en die
ren die fors groeien weinig.
Tenslotte stelde Van Gestel vast
dat de gangbare LC-50-tests een
goede basis zijn om de directe
gevolgen gifstoffen zoals bestrij
dingsmiddelen te meten. De
door hem ontwikkelde gevoeli
ger methode geeft maakt het
makkelijker de gevolgen op de
lange termijn te voorspellen en
zorgvuldiger te beslissen over
de toelaatbaarheid van bestrij
dingsmiddelen en andere
milieugevaarlijke stoffen.
Dichte cabine
Uitgerust o.a.
met communica
tie-, stereo;
ergonomi
sche stoel met
armsteunen
STELLINGEN
Het feit dat in de moderne
restaurantkeuken om econo
mische redenen de berei
dingstijd van gerechten steeds
meer moet worden verkort,
leidt er helaas toe dat uitsteken
de, doch tijdrovende gerechten
steeds minder vaak op de
menukaart worden aangetrof
fen.
(W. Heuves, Leiden)
Wie aan een poppenkast mee
doet, dient zich in de persona
ges te verplaatsen.
De toekomstperspectieven
voor een nieuwbakken doctor,
plaatsen de term 'wegpromove
ren' in een nieuw daglicht.
Het enige toilet in het Harmo
niegebouw zonder handicap is
voor gehandicapten.
GJPloeg, Groningen)
Veldwaarnemingen duiden er
op dat scholeksters over een
haast feilloze techniek beschik
ken om hun prooi uit te schake
len voordat de prooi hen dode
lijk kan verwonden
Nederland heeft zich door
middel van verdragen tegen
over de internationale gemeen
schap- verplicht de natuurlijk
leefmilieus in de Waddenzee te
beschermen en het gebruik van
de mens hierop af te stemmen.
Ons land schendt deze verdra-
DE COMPOSTWORM
maalt er niet om in welk
soort bodem hij wordt
vergiftigd. Sterven doet-
ie toch.
VALSE BANKBILJETTEN
kunnen zelfs sommige
banken niet meer van
echte onderscheiden
ziekte en tabaksdoos achter
Leidse wortels had. Want er be
stonden ook dozen met gods
dienstige afbeeldingen of van
bijvoorbeeld de stad Delft. Play
ford trof bij de bron ook een
graf aan, dat duidelijk de sporen
droeg van de Europese manier
van begraven.
De ontdekking van de tabaks
doos en het graf leidden in
West-Australië tot veel publici
teit en aandacht, aangezien
men er nog steeds van uitging
dat met de komst van de Britse
veroordeelden in 1788 de eerste
Euiopeanen aan land kwamen.
Playfords bevindingen leerden
echter dat die er al veel eerder
Maar er kwam nog bewijsmate
riaal uit een onverwachte hoek.
Tijdens zijn onderzoek werd
Playford benaderd door een
medisch onderlegde, blanke
vrouw die van zijn onderzoek
naar de overlevenden van de
Zuytdorp had gehoord. Zij ver
telde hem dat haar man, een
Aboriginal, geleden had aan een
zeer zeldzame stofwisselings
ziekte, Parphyria Variegata ge
heten, die en dat is nog
steeds zo erfelijk is bij slechts
enkele Zuidaffikaanse families.
Gewaagd
Onderzoek wees uit dat de ziek
te teruggaat naar het Neder
landse echtpaar Gerrit Janszoon
en Ariaantje Jacobsdochter die
in 1688 in Kaapstad huwden.
Frappant was dat de vrouw ver
telde dat haar man afkomstig
was uit de omgeving van de
plaats waar de Zuytdorp in 1712
was vergaan. Dat zette de
Australische geoloog aan het
denken.
Playford ging zijn onderzoeks
resultaten met die van anderen
combineren. Hij werd daarbij
onder anderen geholpen door
de Oegstgeester historicus prof.
dr. J.R. Bruijn. Deze hoogleraar
In het deksel van de tabaksdoos was de naam van de stad Leiden ge
graveerd alsmede het profiel van de stad. Ongeveer 50 kilometer van
de plaats waar het wrak werd gevonden lag de oude koperen tabaks
doos. Aangezien de Aboriginals die niet hadden, moest deze wel Euro
pees zijn. FOTO P. PLAYFORD-J.R. DE BRUUN
Zeegeschiedenis aan de Leidse
universiteit verschafte de
Australiër allerlei informatie
over de achtergronden van de
reis van de Zuytdorp. Playford
kwam tot een gewaagde hypo
these.
Volgens de geoloog was het
aannemelijk dat een van de
nieuwe bemanningsleden die
het schip in Kaapstad aan
boord nam, één van de kinde
ren van dit echtpaar Janszoon-
/Jacobsdochter was. Dit zou
ook verklaren hoe het mogelijk
is dat de ziekte voorkomt onder
de Aboriginals in de afgelegen
westen van Australië.
Ongeloof en verbazing vielen
Playford ten deel, aangezien
zijn idee immers nogal specula
tief lijkt. Toch bleek dat niet zo
te zijn. Verder onderzoek in
Zuid-Afrika en Australië heeft
inmiddels uitgewezen dat het
gebied waar de Zuytdorp is ver
gaan inderdaad een bron van
deze zeldzame ziekte is.
De bankbiljetten van honderd
Amerikaanse dollar zijn zo goed
na te maken dat zelfs sommige
banken het verschil tussen echt
en vals niet zien. Zo heeft de
Gelders Utrechtse Spaarbank
(GUS) een onderzoek ingesteld
naar de verstrekking van een
vals biljet aan één van haar
klanten. De Centrale Recherche
Inlichtingendienst (CRI) zegt:
„Een vervalser maakt natuurlijk
wel gebruik van de mogelijkhe
den van 1991en niet van die
van 1981." De Amerikaanse re
gering is inmiddels van plan
niet na te maken, nieuwe bank
biljetten in omloop te brengen.
Volgens een woordvoerster van
ABN-AMRO is het niet nodig en
evenmin mogelijk de verstrek
king van honderd-dollarbiljet
ten stop te zetten. „Het is de
meest gangbare coupure. Er
zijn miljarden van die biljetten
in omloop. Het biljet wordt wel
De VS-regering wil bankbiljetten
voorzien van vrijwel onzichtbare
draadjes en een microscopische
Polyester draad in het papier
geperst, met daarop de letters
USA en de waardeaanduidmg
van hei biljet
vervalst, maar door goede voor
lichting aan de kantoren kun
nen we veel problemen voorko
men". Volgens de bank kan het
biljet zo veel vervalst worden
omdat het ontwerp zelden ver
andert. „In Amerika brengt men
niet, zoals hier, iedere tien of
vijftien jaar een nieuw biljet uit.
Er wordt dan ook internationale
druk op het land uitgeoefend
om daar wat aan te verande
ren", aldus de bank.
De Nederlandsche Bank beves
tigt dit, en voegt eraan toe dat
de dollar een aantrekkelijke va
luta is en daarom ook in trek bi|
vervalsers. Van een speciale golf
van falsificaties is echter geen
sprake.
Een geijkte methode om bank
biljetten te controleren op echt
heid is de controle met ultravio
lette lampen. De meeste ban
ken zeggen zo de vervalste bil
jetten te onderscheppen. ol
gens Haarhuis van de GUS kun
nen de vervalsingen er met be
hulp van de lampen echter niet
altijd worden uitgehaald.
gen door vissers te veroorloven
de permanente mosselbanken
voor kort gewin van de wadpla
ten te verwijderen.
(C. Sivennen, Groningen).
Gelet op de stand van de com
municatietechniek en de kwali
teit van de Nederlandse sport
verslaggeving, dient de aanwe
zigheid van een Nederlandse
cameraploeg tijdens in het bui
tenland gehouden sprotwed
strijden geen ander doel dan
het met gemeenschapsgelden
bevredigen van de reisbehoefte
van de aldaar aanwezige televi
siereporters en cameralieden.
(J. Bij de Vaate, Amsterdam)
ESSING Een houten brug bouwen over een brede Vooral in het midden is de bijzondere bouw goed te
is niet eenvoudig. Hout is nu eenmaal wat
minder stevig dan gewapend beton, zodat bij de
zuidduitse stad Essing een bijzondere constructie
moest worden gekozen om het 210 meter brede
Rijn-Main-Donaukanaal met hout te overspannen.
zien: de brug hangt als een soort waslijn tussen de
twee pijlers. Overigens slaagden de Duitsers er niet
in te vermijden dat de funderingen van iets anders
dan beton moesten worden gemaakt.
FOTO EPA
