7
Wijzen
uit het
Oosten
Overboekt
ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
Met de KLM naar Amerika. Ik
lees zojuist dat dat kan tegen
vallen. Als het vliegtuig vol is.
kunt u er niet meer bij. Zelfs
niet met een geldig plaatsbe
wijs. Blijkbaar verkoopt de
KIM af en toe meer kaartjes
dan er stoelen in het vliegtuig
zijn. Vooral sneu als u eerst nog
overwogen had een goedkope
charter te nemen en toch maar
besloot per KLM te gaan: duur
der, maar je hebt zekerheid.
Niks zekerheid als het vliegtuig
'overboekt' is.
Df journalist dif ex vomgb
weck in dr krant ovrr schreef,
vond overboekt blijkbaar een
beetje raar klinken want hij zette het woord
tussen aanhalingstekens. Maar na een paar
keer in hetzelfde artikel overboeking gebruikt
te hebben was hij er al aan gewend (>p het
laatst sprak hij zelfs van de overboekte retzi-
ger. zonder aanhalingstekens
Waarom zou die journalist het een raar
woord gevonden hebben? Misschien omdat
het nieuw is? Het is inderdaad een nieuw
woord, althans in deze betekenis Wie in
woordenboeken gaat neuzen, vindt alleen
overboeken in de betekenis 'in een ander
boek of naar een andere rekening overbren
gen; gireren
Maar ik betwijfel of onze journalist meteen
zijn woordenboek gepakt heeft Eerder denk
ik dat hij 'overboekt alleen maar raar vond
klinken. En dat hij een ogenblik twijfelde of
het met 'overgeboekt moest zijn. Maar nee
een overgeboekt vliegtuig is iets anders dat is
een vliegtuig dat van de ene eigenaar is over
gegaan naar de hoeken van een andere eige
naar. Terecht heeft de journalist gekozen
voor overboekt Het nieuwe woord overboe
ken, met als betekenis: 'te veel tickets ervoor
i. meer dan er plaatsen zijn moet
1 als voltooid deel woord
rampen, r
dat zit m ml xkwaammg (.1 sok. in ok
klemtoon. Overladen in de betekenis van 'tc
zwaar beladen'heeft de klemtoon op de der
dc letiergreep. Dat wil zeggen: op de werk
woordstam. In zo n geval spreken we van bij
voorbeeld een overladen maag. een overia
den schip; niet overgeladen
Als we daarentegen overladen gebruiken in
de betekenis van 'opnieuw laden gebruiken
we wd overgeladen D n v
wat anders dan een overladen schip. Het
werkwoord overladen in de betekenis van
'opnieuw laden', heeft de klemtoon op dr
eerste lettergreep. Zo hebben we in het Ne-
derlands feitelijk twee werkwoorden oiwria-
deneen met klemtoon op dc eerste letter
greep en een met klemtoon op de werk
woordstam. Ze betekenen niet hetzelfde en
ze hebben dk een eigen voltooid deelwoord;
overgeladen en overladen.
Alle werkwoorden met voorvoegsel die de
klemtoon op de stam hebben. kri|gen een
voltooid deelwoord zonder gr- Vandaar
overhoord, overbrugd, overdekt en over
heerst. Hier zouden we het meteen fout Ne-
derlands noemen zodra Iemand sprak van
overgebrugd of ovcrgehccrst h-rrgrslagrn
cn overgebriefd kunnen natuurlijk wri. maar
die hebben dan ook de klemtoon weer op de
eerste lettergreep. Valt echter de klemtoon op
de stam. dan is juist een voltooid deelwoord
zonder at- dc régH
Hetzelfde patroon zien we bij andere voor
voegsels: dóóriopen en doorlópen óverleg
gen en overléggen, vóldoen en voldöèn De
rekening is voldaan en de tank is voigrdaan.
ze heeft de mavo doodopen maar na dit suc
ces is ze doorgelopen.
sinds xort hiwiv w» vii ruik**** twii
werkwoorden overboeken. In de eerste plaats
hei al langrT bestaande overboeken over
maken, gireren met klemtoon op de eerste
lettergreep waar dus overgrboekt bij hoon
In de tweede plaats m dat is nieuw hn
werkwoord overboeken te veel boeken
met klemtoon op de stam. zodat we hier
spreken van een overboekt vliegtuig
Maar wat een nvcrboektr reiziger is, weet ik
niet Waarschijnlijk iemand die zo gauw mo
gelijk overgeboekt moet worden
Onze taal
Sinds het midden van de jaren tachtig zwermen wetenschappers van achter het voormalige IJze
ren Gordijn uit over de wereld en komen terecht in westerse instituten en bio-science parken.
FOTO WIM DIJKMAN
De zeer bescheiden ogende Sov
jet-geleerde Pavel Chapovsky is
*een hoog aangeschreven na
tuurkundige, die internationaal opvallend
onderzoekwerk verricht in zijn researchinsti
tuut te Novosibirsk. Chapovsky probeert gas
mengsels te scheiden met laser-stralen.
In zijn instituut had men hiervoor eind ja
ren '70 de theoretische modellen al op pa
pier. In het Leidse Huygens Laboratorium,
waar aan hetzelfde onderzoek wordt gewerkt,
ziet men Chapovsky graag komen. De na
tuurkundige is nu voor de derde maal sinds
1986 aan het experimenteren in Leiden, deze
keer voor een heel jaar.
Leiden haalt zo voor een koopje hoogwaar
dige kennis in huis. Chapovsky is een zeer er
varen academicus, maar krijgt het salaris van
een net gepromoveerde onderzoeker op ba
sis van een tijdelijk arbeidscontract. Een van
zijn Nederlandse collega's merkt op: „Voor
zo n aanstelling krijg je in ons land niemand.
Maar wetènschappers uit de Sovjetunie zijn
niet te beroerd hier onderaan de ladder te
beginnen."
Sinds het midden van de jaren tachtig,
toen Gorbatsjov toenadering met het Westen
begon te zoeken, zwermen wetenschappers
van achter het voormalige IJzeren Gordijn uit
over de wereld. Westerse instituten kunnen
in toenemende mate putten uit een groot re
servoir van uitstekend opgeleide onderzoe
kers uit Hongarije, Oost-Duitsland, de Sov
jetunie en Tsjechoslowakije. Met name de
natuurwetenschappers zijn vaak erg gewild.
Ze zijn goedkoop en vooral zeer goed: schei-,
wis- en natuurkundigen uit het Oostblok be
horen nog altijd tot de wereldtop.
Volgens cijfers van het Sovjet-departement
voor visa en registratie verlieten 70.000 on
derzoekers en ingenieurs in 1989 hun land.
Daarvan behoorden er 250 tot de Academie
van Wetenschappen, die bestaat uit een grote
verzameling van vaak internationaal geres
pecteerde onderzoekinstituten. In het Oost
blok heerst inmiddels grote zorg over deze
brain-drain. Door het vertrek van het intel
lect vallen er gaten in belangrijke onderzoek
programma's, zijn er zelfs al bepaalde insti
tuten gesloten en raken de voormalig com
munistische economieën door een groeiende
kennisachterstand steeds verder achterop.
Het weglekken van intellectuele capaciteit
wordt overigens niet alleen maar veroorzaakt
door emigratie. Pavel Chapovsky moet een
jaar lang worden gemist in Novosibirsk en zo
zijn er duizenden voorbeelden.
ONTMOEDIGINGSBELEID
De brain-drain kan nog veel dramatischer
vormen aannemen, zo vrezen sommigen. In
1993 krijgt iedere Sovjet-burger een paspoort
en het recht op vrij reizen. Over het aantal
emigranten zijn al de meest fantastische
schattingen gedaan. Zeven miljoen mensen,
waaronder honderdduizenden specialisten,
zouden de komende tien jaar hun toekomst
elders, voornamelijk in westerse landen, wil
len zoeken.
Zulke grote aantallen mensen maken hier
echter geen schijn van kans. Het Nederland
se ministerie van justitie is al bezig een 'ont
moedigingsbeleid' voor te bereiden om de
Oosteuropeanen buiten de grens te houden.
Men wil via advertenties in dagbladen in de
kleine voormalige Oostbloklanden duidelijk
maken dat emigratie naar Nederland niet zal
worden toegestaan. En de Sovjet-burger die
over anderhalf jaar met zijn nieuwe paspoort
en een jarenlang begeerd uitreisvisum de de
finitieve stap naar het Westen wil nemen,
krijgt domweg geen verblijfsvergunning.
Het is zelfs maar de vraag of de Sovjet-elite
in West-Europa of de Verenigde Staten aan
de bak komt. A. Gerrits, docent Russische en
Oosteuropese geschiedenis aan het Oost-Eu
ropa Instituut in Amsterdam, gaat er van uit
dat er geen banen zijn. „Universiteiten wer
ken hier steeds meer met tijdelijke arbeids
contracten. Er worden maar weinig vaste
aanstellingen gegeven, dus ook niet aan
Oosteuropeanen."
J. van Hulzen, een specialist in de compu
ter-algebra aan de Technische Universiteit
Twente die veel wetenschappelijke contacten
heeft met de Sovjetunie: ..Onze personeels
formatie staat onder druk. er worden minder
studenten verwacht door de vergrijzing, de
overheid subsidieert minder onderzoek. Zelfs
het aanstellen van relatief goedkope assisten-
ten-in-opleiding die promotieonderzoek
doen, wordt steeds moeilijker. Ik zie niet zo
maar grote sommen geld vrijkomen voor het
aanstellen van Russen en Oosteuropeanen.''
Zijn collega, computerdeskundige H. Al-
blas, die samen met Van Hulzen meermalen
specialisten uit het Oostblok naar Twente
haalde, wijst er op dat het grote moeite zou
kosten een Oosteuropeaan een vaste aanstel
ling te bezorgen. „Het Arbeidsbureau ver
plicht ons de vacature te vervullen met een
Nederlander. Als dat niet lukt. dan hebben
EG-burgers voorrang. Pas in derde instantie
kunnen we in Oost-Europa en de Sovjetunie
rond gaan kijken."
MEER VERDIENEN
Westerse wetenschappers worden de laatste
jaren tijdens internationale congressen
steeds vaker aangeklampt door collega's uit
het voormalige Oostblok, die informeren
naar mogelijkheden om in West-Europa en
Amerika aan werk te komen. Russen. Honga
ren, Tsjechoslowaken en Bulgaren kunnen in
De Russische natuurkundige Pavel Chapovsky is
voor de derde maal sinds 1986
het experimenteren in Leiden, deze keer voor een heel jaar.
FOTO GtO» CHS ÏO*N
Westen kan putten uit groot
reservoir van uitstekend opgeleide
Sovjet-onderzoekers
het Westen veel meer verdienen en boven
dien zijn de omstandigheden voor weten
schappelijke arbeid hier vele malen beter.
Chapovsky kan in Leiden proeven doen
waarvoor men in Novosibirsk de apparatuur
niet heeft, omdat daarvoor geen geld is. Wes
terse onderzoekinstituten kunnen vijf- tot
wel twintigmaal meer geld uitgeven aan ap
paratuur. Vele academici in het Oostblok
hebben het ook jarenlang moeten stellen
zonder internationale vaktijdschriften, zodat
ze niet of veel te laat op de hoogte raakten
van de jongste ontwikkelingen op hun vakge
bied. En als ze al de hand konden leggen op
een Westers tijdschrift van recente datum,
dan ontbrak de apparatuur om er even een
kopietje van te maken.
Ofschoon wetenschappers uit het Oostblok
vaak de opleiding en de intellectuele capaci
teiten hebben om nuttig werk te verrichten in
het Westen, kunnen zich ook heel wat prakti
sche problemen voordoen. Sovjet-weten
schappers spreken bij voorbeeld slecht
vreemde talen.
Chapovsky is een gunstige uitzondering,
ook al herinnert hij zich dat hij vijf jaar gele
den. tijdens zijn eerste verblijf in Leiden, nog
moeite had zich goed uit te drukken in het
Engels. Hij gaat er echter wel van uit dat het
taalprobleem kan worden opgelost. Chapovs
ky: „Aan mijn instituut worden nu sinds drie
jaar taalcursussen gegeven. Men realiseert
zich dat er hard aan getrokken moet worden.
Tenslotte moet je met de rest van de wereld
kunnen concurreren als je wilt overleven.
Chapovsky durft geen antwoord te geven
op de vraag of hij denkt permanent in het
Westen aan werk te kunnen komen. Wel
heeft hij reeds een aantal vrienden en beken
den naar hot buitenland zien vertrekken, met
name naar de VS en Israël. „Sommigen heb
ben succes en konden in hun specialisme be
taald werk krijgen. Anderen is het niet gelukt.
Het ging daarbij misschien niet om de aller
beste onderzoekers, maar het waren toch
goede krachten."
ONGESCHOOLDE ARBEID
Met het openstellen van de Sovjet-grenzen
zullen volgens verwachting meer academici
proberen te verhuizen, al was het maar om
de snel verslechterende sociaal-economische
omstandigheden in hun land te ontvluchten.
Tegelijkertijd zullen de Westerse landen hun
grenzen verder dichtmetselen. Alleen Israël
houdt de poorten open. maar talloze hoog
opgeleide Russische joden doen nu onge
schoolde arbeid in het Beloofde Land. omdat
er niets anders voor hen is.
Het ziet er vooralsnog naar uit dat met na
me het Westen zal profiteren van de grotere
mogelijkheden op het gebied van uitwisse
ling van wetenschappelijke kennis, nadat het
eerder al. veel meer dan het voormalige
Oostblok, de economische vmchten kon
plukken van de ontspanning tuisen Oost en
West. Als zich eigens een tekort voordoet aan
specifieke kennis, dan kan deze zeker als
het gaat om natuurwetenschappen geïm
porteerd worden uit Oost-Europa-
In de tweede helft van de |aren tachtig bij
voorbeeld gingen gerenommeerde Ameri
kaanse instituten in Oost-Europa op zoek
naar wiskundigen en fysici, toen er in de VS
een tekort ontstond aan dit soon specialis
ten. doordat de jeugd minder belangstelling
toonde voor beta vakken. Het gevolg was dat
het beroemde Russische I^ev Landau Insti
tuut voor Theoretische Natuurkunde in acute
problemen raakte, doordat het zijn beste
krachten weg zag lopen
Valt dc economie echter tegen en neemt
de behoefte aan academid uit het Oosten af.
dan gaat de deur gewoon op slot. Van Hul
zen, de Twentse computeraigebradeskundi-
ge: „In de Verenigde Staten gaai men ontwa
penen. Dat betekent dat veel onde^^ekers.
die in instituten werken die zijn gelieerd aan
de wapenindustrie, elders geplaatst moeten
worden. Dat gaat natuurlijk ook weer ten
koste van de kansen voor Sovjet-wetenschap
pers
Westerse laboratoria en onderzoekinstitu
ten hebben dan altijd nog dc mogelijkheid
tijdelijk een Sovjet-expert in huis te halen en
de Oosteuropese contractanten staan daar
voor in rijen klaar. Duidelijk is dat Westerse
universiteiten alleen maar collega s uit het
voormalige Oostblok uitnodigen waar ze wat
aan hebben n zu li bij de selee ne nic I late n
leiden door de sociale overweging de Sovjet
economie weer wat op gang te helpen.
EENRICHTINGSVERKEER
Van Hulzen: „Op het gebied van de informa
tica heeft de Sovjetunie grote behoefte aan
de nieuwste kennis, omdat het land jaren
achterloopt. Dat betekent dat in contacten
met computer experts uit de Sovjetunie nog
lang sprake zal zijn van eenrichtingsverkeer
Zij leren meer van ons dan wij van hen Dat
houdt vervolgens in dat we heel zorgvuldig te
werk gaan bij uitwisselingsprojecten. Wij
doen per slot van rekening niet aan ontwik
kelingshulp. Voor ons is het nuttig samen te
werken met theoretische wiskundigen, die in
de Sovjetunie traditioneel tot de wereldtop
behoren. Maar in de informatica hebben ze
ons veel te weinig te bicden."
Terwijl de Oosteuropese wetenschappers
dus moeten hengelen naar iijdclijkr contrac
ten in West-Europa of de Verenigde Staten,
zijn westerse specialisten tegenwoordig in
veel gevallen meer dan welkom m het voor
malige Oostblok Dc Oosteuropese landen
gaan er terecht van uit dat ieder wetenschap
pelijk contact meer kennis oplevert, die men
daar zo hard nodig heeft.
J. Woldendorp. directeur van het Instituut
voor Oecologisch Onderzoek In Het eren,
heeft al meerdere Nederlandse ornithologen
naar Siberië zien vertrekken, profiterend van
het feit dal dit gebied sinds enkele jarrn ein
delijk toegankelijk is Woldendorp hanteert
echter ook het adagium dal reisjes naar de
Sovjetunie alleen maar zin hebben ab ze de
Nederlandse wetenschap wat opleveren.
De honger naar Westerse kennis, in combi
natie met de wegloop van eigen deskundi
gen, levert westerlingen tegenwoordig zelfs
aanbiedingen op die een paar jaar geleden
nog ondenkbaar waren Een collega van de
historicus Cfcmts van het Oost Europa Insti
tuut, kon onlangs zo een aanstelling krijgen
als medewerker politieke wetens* happen aan
de universiteit van Leningrad. Hij is et echter
niet op ingegaan en dit is in feite tekenend
voor de academische verhoudingen tussen
Oost en West.
Van Hulzen, de computerspecialist, formu
leert het zo. „Ik heb helemaal niet zo veel zin
om een paar maanden ergens in de Sovjet
unie te zitten. De voorzieningen zijn er zo
slecht, het is er nri \cdcriand na dr Tweede
Wereldoorlog. Bovendien, wetenschappeiijk
is het helemaal niet zo n uildaging Weten
sefcappefijke contacten moeten taHMM
zijn en dan moet je constateren dat er hier
geen voorkeur bestaat voor dr Sovjetunie."
Schei-, wis- en
natuurkundigen uit
het voormalige
Oostblok behoren nog
altijd tot de wereldtop.
Ze zijn bovendien
goedkoop en willen
graag naar het westen.
Volgens cijfers van het
Sovjet-departement
voor visa en registratie
verlieten 70.000
onderzoekers en
ingenieurs in 1989 hun
land. In het Oostblok
heerst inmiddels grote
zorg over deze brain-
drain.
