Cultuur
'i
'Niet één belediging zal ongewroken blijven'
P
THEO VERHAAR
Jatten en plunderen bij gebrek aan talent
'Als man componeert, wordt hij niet gestoord door melkboer'
Feestuitgaven bij Annie M.G. Schmidt's tachtigste
R«Uct* 071-161400 CEES VAN HOORE RENEE DE BORST PAUL DE TOMBE Vom^ynn* RUTGER 1 HOOGERDUK
13
BOEKEN
Beschouwingen Komrij gebundeld in 'Met het bloed dat drukinkt heet
RECENSIE NICO KEUNING
Met het bloed dat drukinkt heet. Gen*
Komn, Urtg De Arbeiderspers
-^^■errit Komrij vertrok
I in 1984 naar Por-
tugal. waar hij met
zijn vriend Charles Hofman als
een landheer een buiten be
woont en waar hij zich, zoals hij
het eens noemde, voornamelijk
bezighoudt met het naar buiten
Idjken.
Komrij is in zijn Portugees Arca-
dië tot rust gekomen. Naast zijn
Shakespeare-vertalingen, poë
ziebloemlezingen van de laatste
vier eeuwen de roman 'Over
de bergen', schrijft hij nog wel
elke woensdag zijn NRG-co-
lumn 'Een en Ander', maar wat
ook na zijn onlangs verschenen
beschouwingen over politiek,
wetenschap en literatuur on
miskenbaar aan het licht treedt
is dat het gif uit de aderen van
Komrij lijkt te zijn weggevloeid.
Het gif heeft, zo blijkt uit de titel
van zijn laatste boek Met het
bloed dat drukinkt heet', zijn
werking verloren door een over
dosis inkt. Anders gezegd, de
woede en de wraak hebben bij
Komrij. ondanks zijn afkeer van
columnitis, plaatsgemaakt voor
de behoefte wekelijks gelezen te
worden: 'Ik ben niet iemand die
graag op een zolderkamer expe
rimentele romans wil zitten
schrijven, die vervolgens drie le
zers trekken.'
Uit het oeuvre van Komrij is al
eerder gebleken dat zijn rol van
De man in kamerjas draagt m'n koffer.
Vooruitlopend op z'n dankwoord
druk ik hem 'n geldstuk in z'n hand.
Dat weigert hij aan te nemen.
Wat bijzaak is wordt hoofdzaak,
'n Kleine kamer 'n onderkomen tussen het tijdse.
't Sleetse peinzen over het waarom
verkleint de speelruimte van gedachten.
Je laat de vorm los zoals het schilderij de rand.
En als ik wil ontsnappen
wordt de kamer alsmaar groter.
Het is alsof ik reis zonder dat ik vertrek.
Op 'n moment van berusting de tv aangezet.
Beeld geleidt beter dan geluid.
Onverstaanbare woorden drukken afstand uit.
Als elke reiziger ben ik overspelig
jegens het heden.
In de hoop dat 't heden mij betrapt.
Bij uitgeverij De Harmonie ver
scheen de gedichtenbundel
'Stof bedekt niet', het debuut
van Theo Verhaar. Verhaar
schrijft een weerbarstig soort
poëzie, waarvan de betekenis
zich niet snel prijs geeft. Maar
wie enige moeite doet, wordt
niet teleurgesteld. In boven
staand gedicht is een klein
voorval aanleiding tot een be
schouwing over ruimte, tijd en
denken.
Een reiziger vvil een hotelbe
diende een fooi geven, maar
deze weigert. Door deze weige
ring wordt dit voorval ineens
erg belangrijk voor de reiziger.
Waarom in godsnaam weigert
die lui? - die gedachte laat hem
niet meer los. heeft tot gevolg
dat hij de omgeving niet meer
echt waarneemt. 'Hij laat de
vorm los zoals het schilderij de
rand'. Als hij probeert niet meer
aan het voorval te denken
brengt dat weer andere gedach
ten op gang. Er is zoveel bewe
ging in zijn hoofd ineens, zijn
geest gaat duizenden kanten te
gelijk op. 'Het is alsof ik reis
zonder dat ik vertrek'.
Dit gedicht van Verhaar lijkt een
commentaar te geven op de fi
losofische uitspraak: 'Ik denk.
dus ik besta'. Wat Verhaar zegt,
is dit: 'Ik denk, dus ik zie het he
den niet meer'. Denken is voor
hem een soort 'overspel', den
ken maakt de ogen ontrouw aan
de directe omgeving, aan het
heden. Hij hoopt dat het heden
hem op dat overspel 'betrapt'.
Voor 'het heden' moet wij lezen:
het leven. Hij. Verhaar, is bang
dat dat leven hem vanwege zijn
ontrouw straks misschien niet
meer wil.
nar hem beter ligt dan die van
romanschrijver Een zin. een
metafoor, een gedachte behels
de vaak meer dan dat hele
bouwwerk van verzonnen we
relden die men als spiegel van
de werkelijkheid aan de man
wilde brengen en roman noem
de. Eerst zoog men het uit de
duim en daarna verkwanselde
men het voor echt'.
Als dichter heeft Komrij zichzelf
nog wel enige tijd serieus geno
men. maar ook die tijd van de
'jongeling' is voorbij. Liever een
oude notaris, een oude bos
wachter. een ouwe flikker des
noods'. dan een oude poëet.
Deze géne voor het Hogere, dit
wentelen in Meine Wenigkeit.
vindt in deze overpeinzingen
van de vermoeide nar. zijn oor
sprong in de voortdurende in
nerlijke strijd tussen vorm of
vent die Komrij al sinds zijn eer
ste kennismaking met de litera
tuur bezighoudt. Deze begrip
pen zijn in algemenere zin te
vervangen door het woordpaar
leugen of waarheid. Hierover
schrijft Komrij wekelijks zijn
krantehoekje vol. Tussen deze
begrippen slaat de nar met zijn
pen. die soms nog onverwacht
>m zien heen: 'Het
met haat. dat gesis
al de kleine hitsertjes om
heen. dat gedraai en gelieg
de ogenschijnlijke meepra
'Met het bloed dat drukinkt
heet' bevat onder meer be
schouwingen over het dom la
waai. de mixer van de mengel
moes. het designer-café. de Ne
derlandse dorpsburgemeester,
het kleuterdagverblijf, het Lan
delijk Steunpunt Rouwbegelei
ding. het fetisjisme van de hoge
hak. een proefschrift over men
struatiepijn. molestbestendige
kunst in de gevangenis, politici
als windnehting-zoekende
weerhanen, cultuur als de sier
dop op de grutterskar.
De motor achter deze schrijfd-
wang wordt niet alleen gevoed
door het verlangen gele/en te
worden, maar ontleent zijn
kracht tevens aan een diep ge
worteld calvinistisch vertrou
wen op de Wrake Gods: 'Niet
één fluistering, hoe achterbaks
of zigzaggend ook verpakt, blijft
ongestraft op aarde. Niet één
belediging, hoe weeïg en on
grijpbaar ook. zal tijdens ons le
ven ongewroken blijven. Als ons
tenminste tyfus of een passe
rende tram niet vóór zijn'. De
lezer zij gewaarschuwd!
Gerrit Komrij: liever een oude notaris, een oude boswachter, 'een ouwe flikker desnoods dan een oude
poëet fOfO RtAAl
Martin Bril (links) en Dirk van Weelden: machteloos grasduinen in de
TweedeWereldoorlogliteratuur. foto mmrtin corbiin
LITERATUUR
RECENSIE. ROB VOOREN
Marton Bnl en DirV van Weetdrn. Terug
werkende kracht Een leesge«h^den.s
van de Tweede Wereldoorlog Uitg De
BengeB, 25
In dit land waar nooit iets
voorvalt, teert men gene
raties lang op de weinige
keren dat het Nederlandse volk
deel heeft aan het wereldgebeu
ren. De schaarse gelegenheden
waarbij we in een oorlog ver
zeild raakten, worden decennia,
zelfs eeuwen lang uitgespon
nen. doorverteld, betreurd en
gevierd. Er moet wel een enor
me collectieve eenzaamheid ten
grondslag liggen aan het feit dat
Alva nog niets is vergeven of dat
de belangstelling voor de Twee
de Wereldoorlog allerminst ta
nende is. Integendeel, waar het
'40 '45 betreft. Hoewel dr. L de
long eindelijk aan het eind van
zijn Latijn schijnt gekomen,
dromt men als nooit tevoren sa
men rond oorlogsmonumenten,
waarschuwt men de jeugd voor
de gevaren van fascisme en
krijg, en houdt men de blik met
onverminderde argwaan gericht
op het Boze Buurland.
De hoeveelheid proza die in Ne
derland is gewijd aan alle moge
lijke facetten van WO II moet
gigantisch zijn. te oordelen naar
M UMjdtaMUUr dat het duo
Martin Bnl en Dirk van Weel
den heeft geraadpleegd ten be
hoeve van het gelegenheids
werkje "Terugwerkende kracht.
Een leesgeschiedenis van de
Tweede Wereldoorlog
De samenstellers, zo lezen we in
het plechtige voorwoord, kre
gen eind 1989 het verzoek van
Uitgeverij De Bezige Bij om in
het jubileumjaar van de Tweede
Wereldoorlog. 1990, een bloem
lezing van de Nederlandse lite
ratuur over de vijf bange jaren
t e makenT e rugwerkende
kracht. I-xm leesgeschiedenis
van de Tweede Wereldoorlog'
ziet nu met enige vertraging het
licht, en het is geen literaire
bloemlezing geworden, maar
een documentaire, waarin naast
literaire fragmenten ook ruimte
is voor kinderboeken, school
boeken. ingezonden brieven,
journalistieke artikelen en tran
scripties van radio- en tv-pro-
gramma s
De samenstellers hebben het
'jubileumjaar' dus met een jaar
gemist, maar dat mag de pret
niet drukken. De feestelijkheid
is er niet minder om. Wij vieren
'de vijf bange jaren' immers èlle
jaren. met onverminderde
hartstocht. Dat Bril en Van
Weelden. auteurs van zakelijk
eigentijds proza, de Oorlog niet
hebben meegemaakt, doet er
uiteraard niet toe. 'De Tweede
Wereldoorlog bestaat voor ons
alleen van horen zeggen en dus
uitsluitend als Vernaai. Maar
het is een Verhaal dat tot op de
dag van vandaag geldt als een
norm waaraan integriteit, on
recht en politiek denken wordt
gemeten, miaschien is het zelfs
de steeds veranderende spiegel
waarin Nederland zichzelf be
kijkt.
Plakken
Bnl en Van Weelden hebben
hun gebrek aan persoonlijke er
varingen behendig ondervan
gen. Hoe moet je een boek sa
menstellen over een oorlog. die
ie alleen uit de tweede hand
kent? Door te herhalen wat je
hebt gehoord en gelezen: pre
cies de romantische wijze waar
op generatie na generatie Ne
derlanders de schaarse deelna
mes aan het werHdtreffen met
paplepel, schoolboek, docu
mentaire en literatuur krijgt in
gegoten. Bril en Van Wedden
nebben uit eigen bibliotheek,
uit die van De Bezige Bij en van
het Rijksinstituut voor Ooriogs
documentatie allerhande frag
menten gevist een soon rang
schikking aangebracht en de
stukjes aan elkander tot een
boek geplakt. Deze nijverheid
leidt tot hervertelling van het
Verhaal in vijf hoofdstukken In
tal van fragmentjes hebben de
heren herdrukt 'wat onze gene
ratie te lezen heeft gekregen
over de Tweede Wereldoorlog
I Ik hoofdstuk rlrh hm
Verhaal, van inval tot bevrij
ding. overnieuw, alleen steeds
vanuit een ander perspectief,
vanuit een anderr pen ode
kind. scholier, puber, student
Het resultaat is een warboel. Op
de gekozen stukjes zelf kan men
geen kritiek uitoefenen. Soms
nmstig uit literaire prachtm
mans. maar altijd ziin ze uit het
oorspronkelijke verband gerukt
en ingepast in het 'eigen' ver
haal der secundaire auteurs. Bij
gebrek aan ervaringsfeiten, aan
literair talent, aan hun eigen
verhaal hebben Bnl en Van
Weelden bij anderen gejat en
geplunderd, en het resultaat
vervolgens gepresenteerd als
een onginelc beleving
In deze mèlée van fragmenten,
knipsels, citaten, navrrtrlsrls en
transcripties valt geen oor
spronkriijkr visie te nefimnen
De enige keer dat de samenstel
Iers in hun leesgeschiedenis
zelfstandig het woord tot de Ie
zer richten, is op blz. 112-113
als de reactie van scholieren op
een dagblad enquête in 1
("Zou jtj met een Duitser trou
wen?**) In cursieve letters wordt
samengevat. Geen woord over
hun eigen opvattingen. Ah de
huidige generatie auteurs niet
meer in staat is het Verhaal met
eigen middelen, uit eigen bron
te hervertellen, is het Einde er
van m zkin Vom dk mat In
ze grasduinen van Bril en Van
Woelden kopen we mets
Misschien is het tijd het Verhaal
af te sluiten en aandacht te
schenken aan de profetieën van
W. F Hermant, die in 'De Don
k.r. Kam i I—mm lat ai n
jonge gevangene onder meer
tegen Osrwoudt laat rrggrn
'Deze oorlog is nog maar een
voorproefje van de wereld die
komt'
De componerende
vrouw wil op haar
merites beoordeeld
worden. Ze wil geheel geïnte
greerd in de door mannen ge
domineerde muziekwereld haar
scheppende arbeid verrichten.
Na zeven congressen 'Vrouw in
muziek' ligt er nu een boek. Zes
Vrouwelijke Componisten. On
danks de wens en de behoefte
tot integratie is het blijkbaar
nog steeds nodig de vrouw in de
muziek als vrouw te behande
len. Kwaliteit verloochent zich
niet. Vrouwen als Henriëtte
Bosmans en recenter Tera de
Marez Oyens zijn als componis
ten volledig geïntegreerd en ge
accepteerd. Ook de ster van de
Russin Sofia Gubaidulina is rij
zende.
De geschiedschrijving over de
vtouw in de muziek staat er
echter armoedig voor. Het boek
wil een eerste aanzet zijn tot het
opvullen van deze leemte. Het
is een resultaat van gedegen
musicologische arbeid en. voor
al in het geval van Gertrude van
den Bergh (1793-1840). minu
tieus speurwerk.
Biografie en een geschiedenis
van de maatschappelijke positie
de componerende
de eerste aandachi
Helen Metzei aar. Ai
man zit te componeren wordt
hij niet door de melkboer ge
stoord' zo verwoordt Tera de
Marez Oyens het achterliggende
sekse-probleem. Door de eeu
wen heen is de vrouw het we
zen geweest dat kinderen haart,
dat het gezin verzorgt De man
creëert, maakt kunst
De diverse hoofdstukken zijn
gewijd aan Gertrude van den
Bergh. Catharina van Rennes.
Elisabeth Kuyper. Henriettr
Bosmans. let Stants. en Tera de
Marez Oyens. Door de onbe
kendheid van de componistes is
in de eerste plaats naar een be
hoorlijke biografie gestreefd.
Slechts in de inleiding wordt
een aanzet gegeven tot het
schetsen van een maatschappe
lijke context. In de verschillende
hoofdstukken woordt het thema
slechts zijdelings aangestipt
Zo komt bij van Rennes de
plaats v an de vrouw als gewaar
dead pedagoge ia mmm Zo
krijgt hél thema vrouw-zijn bij
Kuyper vorm in haar strijd om
als aingente geaccepteerd te
worden. Bosmans is echter weer
te veel componist om iets zin
nigs over haar vTouwettjkheid te
kunnen zeggen Maar ze hoort
wel thuis in dit rijtje vrouwelijke
componisten.
let Stants is er een beetje mei
de haren bijgesleept. Haar rol in
het muziekleven was zo margi
naai dat ze misschien beter on
besproken had kunnen blijven.
Een overzicht van de huidige
stand van zaken was meer op
rijn plaats grweest
In het hoofdstuk over Tera de
Marez Oyens is de biografie ver
laten De enige nog levende
componiste van de besprokrn
zes is vooral zrff aan het woord.
In dit zeer goed leesbare ka
leidosconi* be componisten
portret sluimert het thema
vrouw en muziek slechts op de
achlrrgrond. Een thema dat
deze vtouw ondanks haar be
trokken beid allang ontgroeid is
Ondanks het wal specialistische
onderwerp is het boek zeer
gord leesbaar en iezrrowaardig
Alleen hangt dc bespreking van
enkele composities er trlkrns
een beetje bt| Dit boek moest
geschreven worden I ieze inlei
dendr aandacht lijkt hard nodig
om aandacht voor viouwelijke
componisten te vragen Iht
boek is het eerste in ren reeks
ovrr aspecten van de Nedrr
landsr muziek- Het volgende
verschijnt in november Dat
wordt een heel boek over één
componist Ton de Leeuw, ge
slacht: man'
JEUGDBOEKEN RECENSIE
tuur van Annie M G Schmidt Eindredac
tie Murtc Satverda (Quendo. 34.90)
Gebonden feestuitgave van Pluk van de
Petteflet door Annie M G Schmidt met il
lustraties van hep Westendorp (Quendo.
29.90)
c
k ben een God in het
diepst i>an mijn ge-
dachten
maar in de bibliotheek een vo
lontair
die hunkrend op een baantje zit
te wachten
en boeken uit leent., met een ze
ker air.
Hollandse nuchterheid en (te
gendraadse) humor markeren
vanaf haar debuut eind '38 in
het protestants-christelijke tijd
schrift Opwaartsche Wegen
het oeuvre van Annie M.G.
Schmidt. Ter gelegenheid van
haar tachtigste verjaardaR ver
scheen in de serie Schrij
versprentenboeken de feestuit
gave Altijd acht gebleven - over
de kinderliteratuur van An
nie M.G. Schmidt.
Tine van Buul. Aukje Hohrop.
Murk Salverda en Erna Staal
verzamelden bijdragen van Ka-
rel van het Reve (die ingaat op
het plezier dat hij zelf nog altijd
beleeft aan Schmidts werk).
Guus Sötemann (een weten
schappelijke analyse van haar
kinderpoëzie). Kees Fens en ve
le anderen.
Het overzicht is aangevuld met
het geestige dankwoord dat de
jarige in 1988 uitsprak bij het in
ontvangst nemen van de Hans
Christian Andersenprijs en een
reeks van bio- en bibliografi
sche gegevens.
Naast net soms vermakelijke,
soms uitputtende huldebetoon
van de feestredenaars, verdient
zeker ook het in dit 31-ste
Schrijversprentenboek afge
drukte illustratiemateriaal aan
dacht. Bladerend door het boek
vormen al die brieffragmenten,
foto's en tekeningen een hoofd
stuk op zichzelf: een beeldbio
grafie van de kinderboekenau
teur Annie M G. Schmidt, die
om met Kees Fens te spreken
'kinderen weer heeft gemaakt
tot wat ze horen te zijn van
nature volkomen anarchisten'
Incompleet
Tot de meest bekende kinder
boeken van Annie M.G-
Schmidt hoort Pluk van de
Petteflet. Nadat de hilarische
belevenissen van het onderne
mende jochie met z'n rode
kraan wagentje in maandelijkse
afleveringen in het tijdschrift
Margriet waren verschenen,
werden de verhaaltjes in 1971
door Querido gebundeld. Sinds
dien verschenen bij deze uitge
verij tien herdrukken, met een
gezamenlijke oplage van bijna
een kwart miljoen exempla-
Als geschenk aan de jarige heeft
Quendo nu een feestuitgave
van Pluk het licht doen zien.
waarin op hagelwit papier alle
kleurrijke illustraties van Fiep
Westendorp zijn weergegeven.
Hoewel, alle?
Vergelijking van het eigen be
dnimelde gezinsexemplaar (zes
de druk. 1981) met de nieuwe
prachtband levert naast hoera
geroep over de nu in spranke
lende kleuren afgedrukte zwart
wit illustraties, ook op z'n minst
twee onprettige verrassingen
op. Want wttr is die schitteren
de tekening gebleven van de
zieke Stampen |es in bed. en
waarom ontbeert deze dertien
de druk de fel realistische prent
waarop de dokteT zieke Aagje
een prik Reeft, recht in haar blo
te bil? Een echte Westendorp
kan toch niet zomaar over de
rand vallen?
Hopen nu maar dat deze be
treurde ommisaie nog vóór An
nie M.G s negentigste verjaar
dag wordt rechtgezet Want em
incompleet cadeau aanbieden,
dat kan je als uitgeverij toch ei
genlijk niet maken
.,v.
Illustratie Rep Westendorp dokter geeft zieke Aagje een prik Waarom ft deze tekening niet In de feesturtga
ve opgenomen' »ti(/jrw< rfRRfPIRDORr
