7
De goudmijn van
projectontwikkelaars
ZATERDAGS ZATERDAG 8 JUN11991
BIJVOEGSEL
Een stedebouwkundig concept is er niet. Het is bouwen zonder
een greintje menselijkheid. Het magische woord 'Europa' is
genoeg. Brussel wordt volgekwakt met enorme kantoorgebouwen.
De makelaars en projektontwikkelaars kunnen de vraag
nauwelijks aan.
Wl ie als treinreiziger twee jaar
geleden nog uit het onder
grondse Centraal Station
naar de oppervlakte kwam had een onbelem
merd zicht op het oude hart van Brussel. Met
achter zich het in art-decostijl opgetrokken
stationsgebouw en iets naar rechts de statige
Sint-Goedele-kathedraal, werd zijn oog van
zelf naar de boven de eeuwenoude trapgevel-
tjes uitstekende torenspits van het stadhuis
en de Grote Markt getrokken.
Maar direct voor zich zag hij een lelijk,
rommelig plein met veel rijdend en gepar
keerd blik. Een driehoek waarvan de verste
punt de voetgangers naar de historische Gro
te Markt leek te zuigen. Dit was het Euro
pakruispunt, waar de paden van de Europese
reiziger, van de bezoeker van de oude 'lage
stad' en die uit de modernere 'hoogstad' ge
acht werden elkaar te kruisen. Die naam
staat er nog, maar het uitzicht verdwijnt.
De treinreiziger kijkt nu tegen de achter
kant van drie nieuwe, met rode baksteen be
klede blokkendozen aan, die een paar mo-
cfcme hotels en kantoren herbergen. Com
pleet met trapgeveltjes om ze toch maar een
pseudo zeventiende-eeuws cachet te geven.
Zoals de Amerikanen hun 'oude' gebouwen
réstaureren en de valse indruk weten te wek
ken dat zij er al honderden jaren staan. Maar
onder de baksteen is het al beton wat de klok
slaat.
NIET MEER TE ZIEN
Als de reiziger over een paar jaar omkijkt ziet
hij ook niets meer van de kathedraal, die ook
wel de Sint Michiel wordt genoemd naar de
schutspatroon van de stad. Dit meesterwerk
van Brabantse gotiek is dan wellicht volledig
aan het oog onttrokken door twee kantoor-
en woontorens van beton, glas en staal. Is
daarvoor vijfenvijftig jaar gewerkt aan de res
tauratie van een van de mooiste gothische
kerken van de lage landen?
Een paar honderd meter verderop ligt, ver
stopt achter de winkels van de Nieuwstraat,
het Martelarenplein. Een volstrekt symme
trisch door neo-klassieke gevels omzoomde
rechthoek, met het monument voor de Bel
gen die vielen in de ontvoogdingsstrijd tegen
de Hollanders. Het had een van de schit
terendste pleinen van de stad kunnen zijn.
Had. Want men heeft de achttiende-eeuwse
panden laten verkrotten.
Dichtgespijkerde ramen, afgebladderde ge
vels, daken waar de leien afvallen. Er wordt al
jaren gepraat over restauratie, maar tot nog
toe is er niets gedaan, omdat men het maar
niet eens kan worden welke overheid die taak
op zich moet nemen. Maar als er niet gauw
iets gebeurt hoeft het niet meer. Dan zijn de
panden zo ver heen, dat alleen nog sloop
rest. Het is symptomatisch voor het Brusselse
stedebouwkundig beleid.
WILLEKEUR
Historische panden en daarvan heeft
Brussel er veel worden even gemakkelijk
gerestaureerd als gesloopt. Monumentenzorg
is er jaren niet geweest. De beroemde Grote
Markt heeft pas sinds 1977 de status van mo
nument. Amsterdam heeft tien keer zoveel
geklasseerde gebouwen als Brussel. Projekt
ontwikkelaars en aannemers wordt weinig in
de weg gelegd. Bouwkundige willekeur heeft
in heel Brussel zijn sporen nagelaten.
Een paar kilometer verderop, aan het eind
van de uitsluitend uit kantoorgebouwen op
getrokken Wetstraat en Belliardstraat, wordt
het 'Gat van Europa' langzaam gevuld. Een
gigantische bouwput, waarin tientallen to
renhoge hijskranen de hele dag een surrealis
tisch ballet opvoeren. Hier, tegenover het van
de tv bekende stervormige Berlaymont-ge-
bouw van de Europese Commissie, moet de
EG ook bouwkundig een gezicht krijgen.
De put bevat de fundamenten voor wat
over enkele jaren het gebouw van
de 'Raad van Ministers' van de Eu
ropese Gemeenschap moet worden.
Hier zullen de EG-ministers verga
deren over de toekomst van 'ons'
Europa in een uit beton en vooral
heel veel glas opgetrokken paleis
van meer dan 200.000 vierkante
meter. Het wordt een indrukwek
kend gebouw, een van de grootste
in een verenigd Europa dat dan wel
licht al 24 landen omvat.
Aan de andere kant van de bouwput
wordt gewerkt aan de 'Espace Leo
pold', een complex van kantoren en
een grote vergaderzaal, die gebruikt
zal worden door het Europees Par
lement. Eigenlijk mag dat niet.
Frankrijk houdt overheveling van
het parlement naar Brussel tegen.
Daarom gaat dit het 'Internationaal
Congrescentrum' heten, waar het
parlement 'toevallig' terecht kan in
een zaal met precies evenveel stoe
len als er leden zijn.
En waar nu nog het dertien etages
hoge Berlaymont staat, verrijst
straks wellicht een nog zeven ver
diepingen hoger gebouw voor de
13.000 ambtenaren van de Europese
Commissie, die nu over meer dan
dertig gebouwen verspreid zitten.
Het 'Berlaymonstre', zoals het wel
wordt genoemd, moet worden ge
sloopt omdat de bouwers er dertig jaar gele
den ontoelaatbare hoeveelheden kankerver
wekkend asbest in verwerkt hebben.
Geen EG-ambtenaar zal een traan laten
om de sloop van het gebouw, dat met zijn
honderden piepkleine, onleefbare kamertjes
eerder op een ambtelijke legbatterij lijkt. Een
Britse architect heeft al een schets voor een
nieuw gebouw gemaakt. Het enige probleem
is wie dit alles gaat betalen. De EG zegt geen
geld te hebben, en de Belgische staat die
nu het Berlaymont aan de Commissie ver
huurt zit ook al op zwart zaad.
Op een ruimte van minder dan een vier
kante kilometer zullen hier straks zo'n vijf
tienduizend Eurocraten werken (waarvan
slechts 700 Nederlanders). Hoe meer er ko
men, hoe meer er gebouwd wordt. Voor pro
jektontwikkelaars is Brussel momenteel dan
ook een goudmijn. Het toenemend belang
van de Europese Gemeenschap vergroot ook
dat van de 'hoofdstad van Europa', hoewel
Brussel dat officieel, ook na meer dan dertig
jaar, nog altijd niet is.
EG-MAGNEET
Maar niemand twijfelt er meer aan dat de
Belgische hoofdstad het bureaucratische
centrum van Europa zal blijven. Ze huisvest
ook de NAVO en andere instellingen. De aan
trekkingskracht die daarvan uitgaat op het
internationale bedrijfsleven is enorm. Hon
derden buitenlandse bedrijven hebben zich
al in of nabij Brussel gevestigd en nog eens
honderden zullen de komende jaren door de
EG-magneet worden aangetrokken.
Vooral in de witte-boordensector. Compu
terondernemingen, banken en verzekerings
maatschappijen, maar ook advocatenkanto
ren en niet-gouvemementele organisaties
trekken en masse naar Brussel.
De makelaars en projektontwikkelaars
kunnen de vraag nauwelijks aan. Er is be
hoefte aan een miljoen vierkante meter kan
toorruimte. De Brusselse vastgoedmarkt is de
laatste jaren vooral in Britse handen terecht
gekomen. Jones, Lang and Wootton, Healy
and Baker of Knight, Frank and Rutley lijken
gezien de vele borden met hun namen erop
de stad in bezit genomen te hebben. Ook an
dere sectoren worden er door op sleeptouw
genomen.
Al die diplomaten, zakenlui en ambtenaren
moeten immers ook wonen of, als ze alleen
maar op bezoek komen, slapen. Er zijn nu al
meer dan vijftig hotelprojekten in uitvoering
of ontwikkeling, voord in de luxe-sector. Het
aantal hotelkamers moet van 12.000 op
20.000 worden gebracht. Nadeeltje: omdat zij
op zakenlui mikken zullen die hotels in het
weekend goeddeels leegstaan. Voordeeltje:
daarom krijgt de weekend-toerist ze voor een
habbekrats.
ATOMIUM
Aan de noordkant van de stad breidt ook het
tentoonstellingscomplex van de Heizei zich
steeds meer uit. Aan de voet van het Atomi-
um wordt al gewerkt aan de dertiende en
veertiende hal van het centrum. Er is een re
creatiepark ('Bruparck') gekomen dat, vooral
dank zij het 26 zalen tellende bioscoopcom
plex Kinepolis, honderdduizenden bezoekers
trekt Een plan voor een internationaal tele-
communicatiecentrum (Teleport) is in verge
vorderde staat.
Hoe aantrekkelijk het voor een stad ook
lijkt om 'Hoofdstad van Europa' te zijn, zoiets
heeft ook zijn schaduwzijden. En daar heb
ben de Brusselaars en hun politici de laatste
tijd steeds meer oog voor. Zij vragen zich
openlijk af of hun stad die Europese titel wel
aankan. Of die Europese magneetfunctie
Brussel niet veel eerder schade zal toebren
gen dan voordeel opleveren. Wegen de lusten
wel tegen de lasten op?
Is Brussel niet te ldein, te vol, te druk? De
wegen kunnen het al maar groeiende verkeer
Het woud van hijskranen is voordurend in beweging in het 'Gat van Europa'.
fOTO S OeO ffOLAND Df UN
Het luchtruim boven Brussel wordt beheerst door tientallen hijskranen.
nu al niet aan. De BRT-radio noemt zelfs de
files in de stad, waardoor ook de Antwerpe
naar of Kortrijker hoort dat er 'sterk vertraagd
verkeer is op de kleine ring tussen Madou en
de Kruidtuin'. De vele tunnels, aangelegd ter
gelegenheid van de Wereldtentoonstelling
van 1958, kunnen de verkeersstromen van
1991 niet verwerken.
Omwille van de bereikbaarheid worden nu
nieuwe tunnels gegraven, die weer nieuw
verkeer zullen aantrekken. Straks komt de
TGV naar Brussel, maar dat zal eerder een al
ternatief zijn voor de luchtreiziger die nu
aankomt en vertrekt van een vliegveld waar
voor een derde-wereldland zich zou scha
men dan voor de automobilist uit de auto
jagen. Toch steunt 80 procent van de Brusse
laars de Europese ambities van hun stad.
Anderen echter vrezen voor de leefbaar
heid. Zij klagen dat de toevloed aan hoogbe
taalde buitenlanders het leven in hun stad
flink duurder heeft gemaakt. Hoewel Brussel
zeker niet een van de duurste steden van Eu
De Sint Michielskerk is nu nog te zien. Straks wordt het uitzicht ontnomen door kantoorgebouwen.
ropa is (Parijs en Londen zijn stukken prijzi
ger) stijgen de kosten van levensonderhoud
met de inkomens van de 'inwijkelingen'.
Vooral wonen is de laatste jaren een dure
zaak geworden.
Voor een simpel driekamer-appartement
in de stad wordt al gauw een huurprijs van
40.000 frank 2250) gevraagd. Een luxere
flat in de fraaie buitenwijken krijg je al niet
meer voor minder dan 60.000 frank. De tien
duizenden 'rijke' buitenlanders die in de vil
la's en herenhuizen van de oostelijke en zui
delijke randgemeenten wonen (de beide
Woluwes, Oudergem, Ukkel en Watermaal-
Bosvoorde), betalen nog veel meer voor hun
onmiskenbare woongenot.
SAMENSMELTING
Het grote Brussel zoals wij dat kennen, met
een miljoen inwoners, is een samensmelting
van negentien zelfstandige gemeenten, elk
met een eigen burgemeester en gemeente
raad, waarvan Brussel (met 140.000 inwo
ners) er slechts een is. Een kwart
miljoen is buitenlander, merendeels
'traditionele' migranten uit de lan
den rond de Middellandse Zee. Zij
wonen in de oude stedelijke gebie
den, zoals Sint-Joost-ten-Noode,
Sint-Gillis en Schaarbeek en vor
men daar soms 40 procent van de
bevolking.
De problemen die dat meebrengt
zijn hier niet anders dan in andere
Noordeuropese steden. Maar ook
het opnemen van de ongeveer
30.000 witte-boorden-buitenianders
gaat niet probleemloos. In sommige
(vooral Vlaamse) dorpen rond Brus
sel wonen meer Britten, Amerika
nen, Fransen, Nederlanders, Duit
sers of Japanners dan Belgen. Be
halve over de hoge prijzen klaagt
men nog niet Of het moeten de
Vlamingen zijn een minderheid in
eigen land worden.
Maar de leefbaarheid van de stad
wordt vooral aangetast door wat er
in de bouwsector gebeurt. De pro
jektontwikkelaars plannen er maar
op los. Het lijkt er soms op alsof elk
leeg piekje in de stad bebouwd
mort worden. Zodra een oud pand
komt leeg te staan, verschijnen de
slopers en staat er een jaar later een
uit geprefabriceerde betonnen ele
menten gemaakt kantoorgebouw
De lucht boven Brussel wordt be
heerst door hijskranen. In 1990
werd zo 260.000 vierkante meter
kantoorruimte bijgebouwd. Door
het enorme aanbod (er is nu 6,5
miljoen m2) blijven de prijzen rede
lijk: 8000 frank/m2 per jaar. Boven
dien biedt het Brusselse gewest al
lerlei gunstige fiscale en andere in-
vesteringsvoorwaarden. De bouwer
wordt uit stedebouwkundig oog
punt ook weinig in de weg gelegd.
Bouwen in Belgie is altijd al een
kwestie van vrijheid-blijheid ge-
Daarom staan er in deze stad zo
veel wansmakelijke kantoorgebou
wen naast prachtige art-nouveau-
pandjes en wordt het zicht op fraaie
geveltjes uit de gouden eeuw vaak
bedorven door een vlak erachter
oprijzende torenkolos. In de jaren zestig
moest het door de bekende art-nouveau-ar
chitect Victor Horta gebouwde Falcis voor
Volksvlijt plaats maken voor een kantoorto
ren. De restanten van het Palels liggen nu er
gens weg te rotten.
Veel mensen vragen zich af of Brussel op
nieuw de fouten gaat maken uit die jaren
zestig. Toen was er ook zo'n bouwgolf. Alles
mocht en alles kon. Onder leiding van de
toenmalige burgemeester Paul Vanden Boey-
nants werd het ene plan na het andere ge
maakt. Naast het Noordstation moest een
complete Schaarbeek.se woonwijk het veld
ruimen voor wat het 'Brusselse Manhattan'
moest worden. Een woud van kantoortoren*.
UIT DE IJSKAST
Honderden woonhuizen werden gesloopt.
Maar het geld raakte op en et kwam een olie
crisis Op de grote kaalslag is behalve de twee
foeilijke torens van het World Trade Center
tot op de dag van vandaag vrijwel niets meer
gebouwd. Maar nu het beter gaat komen de
Manhattan plannen weer uit de ijskast (van
dezelfde aannemer). Er wordt al gesproken
over een projekt van minstens zes kantoorto
rens tot 165 meter hoogte.
Alles beter dan die kale vlakte, zo redeneert
men. Tenminste, wie geen hoer is. Want voor
de nieuwe bouwplannen moet de rosse buurt
naast het Noordstation het veld ruimen. Dat
past niet tussen sjicke kantoren en hotels.
Over de leefbaarheid" san het nieuwe Man
hattan maakt niemand zich druk Net als in
de Belliard en Wetstraat zal je hier straks
avonds en in de weekends zonder iemand te
raken een kanon kunnen afschieten.
Het achttiende-eeuwse Martelarenplein is een van de
mooiste plein van Brussel. Maar de ramen rijn dichtge
spijkerd. De verierrotting Is in volle gang.
Elke dag komen een kwart miljoen pende
laars in de stad werken om 's avonds weer
naar hun soms tien taliën kilometers verder
op gelegen 'woonst' terug te keren. Grote di
Irn van de binnemlad zijn niet bewoond
dus levenloos. Alleen de horeca zorgt nog
voor wat leven. Pas de laatste jaren worden
hier en daar woon projekt en gestart. Maar
veertig jaar geleden moesten al vele centrum"
woningen wijken voor de Noord-Zuid-vc?^
binding, de spoorlijn die, gedeeltelijk onder
gronds. het Noordstation met het Zuidstanon
verbindt.
BERUJNSE MUUR
Hier en daar gaf dat het effect van een het-
lijnse Muur. die de stad doormidden simwI.
Veel gaten zijn nooit opgevuld. Straks komt
de supersnelle TGV naar Brussel die IS mil
joen reizigers per jaar gaat aanvoeren. Er zijn
al plannen voor een supervtatioa .ma
400 000 m2. kantoorruimte. Kostpijt. min
stens twintig miljard hank De oude. d
verpauperde stahonsbuurt van Sint Gilfi»
drastisch van aanzicht veranderen
1 en stedebouwkundig concept te er niet.
Het is bouwen zonder een greintje menselijk
heid. Het magische woord "Europa' is gr-
norg In zegt men niet altijd dat een Belg
met een baksteen in de maag wordt geboren?
Dat de Maroden, de eeuwenoude volkswijk
met de bekende vlooienmarkt, verpaupert of
gastarbeiders in pure getto's wonen, wil men
dan ai gauw vergeten. F timps' zal de hoofd
stad van Europa web aart brengen. Maar wel
zijn?
