Extra
Kermisdecoraties, kunst en kitsch
L
Redactor 023-150239 PICT BERGHUIS Vormgeving; MARIANNE VERSCHUREN
22
De taal van een bonte en brutale wereld
Een lugubere onderwereld, bevolkt met grijnzende monsters. Starwarswe-
zens. De Mexicaanse woestijn en een Duits dorpje. De Eiffeltoren, Spanje,
London en het oude Rome met fraaie godenbeelden. Portretten van eens
machtige heersers. Waar vind je dat allemaal te samen? In het domein van de
mummie met het gruwelijke geheim, de kleinste en de grootste man ter we
reld of de wonderbaarlijke waarzegster. Op de kermis.
MARJOUJN VAN LYN DEN-BLOEM GPD
„De kermis," zegt René Bastiaanse, direc
teur van het Markiezenhof te Bergen op
Zoom, waar zich de grootste verzameling
kermiskunsten -kitsch bevindt, „iseen
voorbeeld van getrivialiseerde hofcultuur.
De carroussel bijvoorbeeld, is een aflegger
tje van het Midaeieeuwse ruiterspel. De
jonge edellieden mochten elkaar niet meer
de kop inslaan op tournooien, maar werden
nog wel getraind in het werken met de lans
en net ringsteken. In een primitief soort
draaimolen, konden ze, op houten paarden
gezeten oefenen. In de manege heet met
zijn allen rondjes draven trouwens nog
steeds carroussel rijden. De pluim die de
draaimolenbaas af en toe laat zakken en die
dan door een kind gepakt moet worden, is
een vage echo van dit behendigheidsspel."
I Ictzelfde geldt voor de menagerieën, de
privé-dierentuintjes van de welgestelden.
Ook die kwamen op de kermis terecht,
evenals een verbastérde vorm van de in be
tere kringen zo geliefde kunst- en rariteiten
kabinetten. Waar ligt de grens tussen een
echte Egyptische kattemummie en de
vrouw met de drie borsten?
Bakermat
De kermis is de bakermat geweest van uit
eenlopende cultuuruitingen. Er valt een di
recte lijn te trekken tussen de man die
rondliep met de rarekiek (een soort kijk
doos), naar de zeventiende- en achttiende
eeuwse wassenbeeldenkabinetten waar his
torische gebeurtenissen werden getoond.
En uit het spiegelpaleis waar met optische
grappen de mensen de stuipen op het lijf
gejaagd werd. ontstond de bioscoop, die
gedurende de eerste vijftig jaar van haar be
staan een kermisattractie was. Leeghwater,
demonstreerde het diepzeeduiken op de
kermis en Antonie van Leeuwenhoek leerde
er glasblazen.
Op de kermis kon men zich door kwakzal
vers en wonderdokters laten behandelen,
genieten van goochelaars, koorddansers,
toneelspelers en acrobaten en luisteren
naar de rondtrekkende zanger. Met achter
zich zijn 'smartlap', een groot doek waarop
door plaatjes de strekking van het lied werd
weergegeven, zong hij balladen over verlo
ren gewaande kinderen, schipbreuken en
andere verdrietige zaken.
Door de industriële revolutie in de negen
tiende eeuw, verloor de kermis haar jaar
marktfunctie en kwam het vermaaksaspect
voorop te staan. En dat is tot op de dag van
vandaag zo gebleven, al is er aan dat ver
maak wel wat veranderd.
Kermisvrijer
Wie nu een kermis bezoekt, wordt rondge
slingerd door een supersonische startrack-
held, besprongen door Batman of uitgezo
gen door vampiers. Elke tijd kent z.ijn eigen
decoraties. Velen zullen zich nog de Ameri
kaanse filmsterren herinneren, de afbeel
dingen van The Beatles, Elvis Presley en van
de astronauten Armstrong en Young, die als
eersten op het maanoppervlak liepen.
In de vorige eeuw bezocht men de kermis
aan de arm van een kermisvrijer en bekeek
er de vrouw met het ape-lichaam, het dwer
genorkest en de geleerde dieren. Geschil
derde voorstellingen van belangrijke Eu
ropese vorsten, suggereerden dat de exploi
tant ook voor koningen en koninginnen op
trad en dat gaf een schijn van echtheid aan
het gebodcnc.
De baas van het spul lokte met luide stem
de boeren, burgers en buitenlui naar bin
nen en 'maakte parade', waarhij hij zijn ar
tiesten voorstelde en de toeschouwers
nieuwsgierig maakte door alvast een tipje
van de sluier op te lichten.
Nu is dat anders. Er wordt geen parade
meer gemaakt, niet meer door de uitbaters
geschreeuwd. Men bedient zich van ge
luidsapparatuur. De muziek heeft het ge-
De primitieve tekeningen en uithangbor
den waarvan de vroegste exploitanten zich
bedienden, zijn vervangen door visueel ge
weld van een geheel ander kaliber. Maar er
is wel degelijk een verband tussen de flit
send»' schilderingen van tegenwoordig en
de oude beschilderde doeken en uithang
borden. Ze komen uit dezelfde gedachten-
gang voort.
Bloot als blikvanger
Voor een exploitant is het van levensbelang
dat hij klanten binnen krijgt. De nieuwsgie
righeid van het hooggeëerd publiek moet
g»'prikkeld worden. Daarom moet de facade
van een attractie (in het kermisjargon
'zaak') opvallen, met harde kleuren en pak
kende voorstellingen. Blikvangers zijn van
ouds seks en horror.
IX' exploitant zal daarom altijd een blote
boezem of een paar dikke billen laten zien.
ook als het helemaal niets met zijn attractie
te maken heeft. IX* concurrent is echter ook
niet gek en bedient zich van dezelfde truc.
De kennisdecoraties doen wat de bazen
vroeger deden: tegen elkaar opschreeuwen.
En, net als vroeger, escaleert dat. Nog blo
n de 'omgekeerde wereld' wordt op de draaimolen onder andere geïllustreerd door deze verleidelijke jongedame met kruik. foto
niels v.d. hoeven
ter, nog enger, en het geeft niet welke la
ding er door de vlag wordt gedekt. Opval-
decoraties voornamelijk
i de mannelijke kermis-
lend is wél dat de c
op het driftleven
ganger inspelen.
Niet alleen heeft elke tijd zijn decoraties,
ook elke attractie kent zijn eigen beelden
taal. Niemand kan zich de kinderdraaimo
len vol blote borsten voorstellen, noch een
spookhuis met Donald Duck.
Draaimolen
De draaimolen is de 'grande dame' van de
kermis. Haar stamboom gaat eeuwen terug.
Zoals bij zoveel kermisattracties is de aan
trekkelijkheid ervan gebaseerd op het prin
cipe van 'de omgekeerde wereld In de
draaimolen besturen kinderen auto's en rij
den ze op paarden en motorfietsen.
In dei oraties van (oude) draaimolens
vindt men dan ook geen kinderfiguurtjes,
maar een miniatuur volwassenenwereld. In
ons land wordt een draaimolen geëxploi
teerd die daar een prachtig voorbeeld van
is. De bovenlijst aan de buitenzijde is ver
sierd met Zwitserse landschappen en voor
stellingen van paarden. Het cassetteplafond
aan de binnenkant toont serieus aandoen
de stillevens. Daaronder ziet men een ware
'Schönheitengalerie', zoals die in de zeven-
üande m m fiuleude earn In vrie vonm-
paleizen voorkwam. De schoonheden zijn
hier echter filmsterren. Met enige moeite
valt ook hun identiteit te ontdekken: Audrey
I lephum bijvoorbeeld. Nathalie Wood en
Mia Farrow. Decoraties dus uit de jaren
zestig, toen deze sterren schitterden.
Segmenten
Een draaimolen is verdeeld In segmenten,
alle delen worden bovenin van elkaar ge
scheiden door geborduurde doeken met
voorstellingen van zeeslagen, bergland
schappen enzovoort. De mooiste schilderij
en bevinden zich echter op de cylinder
waaromheen de molen draait. Naast zigeu
nerjongetjes en voorstellingen die uit 'Al
leen op de Wereld' ontleend lijken te zijn.
staat daar warempel ook Koning Charles de
Eerste van Engeland. Met zijn puntbaard,
zwarte hoed en hand in de zij werd hij in de
17e eeuw door zijn hofschilder Van Dyck
geportretteerd. Op de draaimolen is een ge
deelte van dat portret weergegeven (het
paard ontbreekt) in een omlijsting van krul
lerige kermisbarok.
De draaimolendecorateur had wel wat met
Engeland, want even verderop vinden we
een kopie van een portret dat de Engelse
schilder Gainsborough in de achttiende
eeuw schilderde van Robert Andrews en
zijn vrouw. Alleen de man is afgebeeld
de anonieme
misprijzende blik die Andrews op f
origineel heeft, ook aan zijn schepping mee
te geven.
Kermisdecoraties als deze worden vaak
door de eigenaar zelf bijgeschilderd. Daar
door verliezen ze op den duur hun oor
spronkelijke karakter en worden soms zelfs
geheel onherkenbaar. Ook moet men niet al
te veel verband willen zoeken tussen de
voorgestelde figuren. Het komt heel vaak
voor dat de panelen van een afgedankte
draaimolen in een andere dienst gaan
doen. Dat maakt het dateren ook zo moei
lijk. IX beschilderingen stammen echt niet
altijd uit dezelfde tijd.
Sex en horror
De kermis heeft van oudsher een seksuele
ondertoon. Hoeren boden er hun diensten
aan en in de poffertjeskraam, waarin niet
voor niets de tafels door gordijnen van el
kaar gescheiden werden, zodat er 'cham-
bres separées' ontstonden, was het bij de
"pronte Friezinnetjes' goed toeven. De pof
fertjeskraam was een soort bordeel en dat
is. al is de functie veranderd, ook vandaag
de dag nog wel te zien. Niet alleen aan de
gordijntjes, maar ook aan aan de vaak wat
wulpse schilderingen, de vele spiegels en
het boudoirachtige interieur.
Het werk 'Robert An
drews' van de acht-
tiende-eeuwse Engel
se sodety-schilder
Thomas Gains
borough overge
bracht op een draai
molen. foto niels
v.d. hoeven
Seks ook. was er in de attracties verwerkt.
Dikke vrouwen die hun dijen lieten zien, de
vrouw zonder lichaam maar mét drie
borsten, en naakte (vrouwelijke) wilden wa
ren populaire attracties waar je ook nog
eens lekker bij kon griezelen.
De facade van de tent toonde soms al, in
fraaie beschilderingen, wat men binnen
kon verwachten. Het spookhuis van heden,
borduurt eigenlijk op beide zaken voort, al
wordt er nu wel wat meer participatie van
het publiek verwacht. De beschilderingen
tonen geraamten, etterende monsters en
schaars geklede jongedames die gemarteld
worden of worden verslonden in de muil
van een monster. Maar ook zien we held en
heldin. Hij is een gespierde vent, een beetje
John Travolta-achtig gekleed, en zij, met
haar vlammende rode haren, lendedoek en
b.h. doet denken aan Barbarella en andere
stripfiguren. Het is overigens opmerkelijk
dat onze heldin haar kleren nog aanheeft.
Op haar hebben de monsters blijkbaar
(nog) geen vat. Opgesloten in een kleine
ruimte en gewapend met zwaarden houdt
het tweetal dapper stand tegen monsters
die zich door de muur proberen te persen.
Ze zijn de enige sympatieke figuren in de
hele schildering en het is dan ook de bedoe
ling dat de toeschouwer zich met hen ver
eenzelvigt. Hun aanwezigheid is geruststel
lend bedoeld. De conclusie die men uit hun
optreden kan trekken, is dat je er dus ook in
kunt slagen deze plaats ongeschonden te
verlaten.
De horrorfilm, waarin seks, geweld en het
bovennatuurlijke verenigd zijn, dient veelal
als inspiratiebron voor dit soort decoraties.
Het verst ging wel een Amerikaanse decora
teur die de facade van een torture-show op
Coney Island beschilderde. Het hele opper
vlak wordt ingenomen door de afbeelding
van een duivel met een drietand (phallus-
symbool), die een meisje dat op een over
volle, overlopende W.C. zit. dwingt om le
vertraan te eten. Vanzelfsprekend is het ge
boeide meisje naakt. De vermenging van
realiteit (W.C. en levertraan) en het boven
natuurlijke (duivels) geeft meer geloofwaar
digheid aan de voorstelling en maakt het
daardoor persoonlijker en gruwelijker.
Lunapark
Bij een lunapark ligt de nadruk vooral óp de
handigheid van het publiek dat moet pro
beren de onverwachte hindemissen te
De decoraties kennen dan ook
weinig gruwelijks. Integendeel, men ziet la
chende mensen en billen of borsten die
toevallig net uit vasthakende broekjes of
ander ondergoed komen wippen.
Een leuk voorbeeld is ook de afbeelding van
een voortrazende bus, waaruit in netkousen
gestoken benen uitdagend wapperen.
Rechts staat een reusachtige vrouwefiguur
in een wat Hells Angels-achtige outfit, waar
haar boezem prominent uit naar voren
steekt. Deze figuur weet van wanten. De
rest van de dames op de voorstelling knip
pert onschuldig met de ogen en lijkt over-
Een fraai gedecoreerde draaimolen en zweef op de kermis van Beverwijk.
rompeld te zijn door wat er gebeurt. Een ty
pisch voorbeeld van bloot dat nergens op
slaat.
Een andere cakewalk is veel klassieker. De
bewegende bruggen, de glijdende band en
de transportbaan, het zijn allemaal ingredi
ënten die men al jaren op de kermis aan
treft. Het interieur ademt ook de sfeer van
vroeger tijden. Men kan een kijkkaartje ko
pen en zich opstellen in de ruimte waar
vroeger het terrasje was. Daar kon men, ge
nietend van thee of limonade, de capriolen
van de waaghalzen gadeslaan.
Het barokke oigel sierde aanvankelijk een
andere attractie, de rups en dat is aan de
decoratie nog zien. Een paar jaar geleden is
de zaak helemaal opnieuw gedecoreerd. De
voorzijde werd fraai beschilderd met acro
baten, clowns en dansende paarden. Bin
nen zien we goochelaars en dompteurs met
tijgers en leeuwen. Niet zo'n gekke voorstel
ling op deze plaats. Circus en kermis zijn
tenslotte broertje en zusje. De optredens
met gedresseerde dieren begonnen toen
het alleen maar laten zien van de beesten
r gevonden
Symboliek
Wie een beetje oog heeft voor symboliek
kan op de kermis genieten. Kijk eens naar
het reuzerad, waarvan het achterdoek be
schilderd is met voorstellingen van diverse
Europese hoofdsteden. De boodschap is
zonneklaar. Hier zit je zo hoog dat de we
reld aan je voeten ligt.
En wie van sprookjes houdt, kan zijn hart
ophalen bij het tentje waar liefdesappels
(de verboden vrucht) en koekharten wor
den verkocht. Op de schildering ziet men
Hans en Grietje bij het snoephuisje van de
heks staan. Verderop in het tafereel bakt
Grietje lekkere taarten voor Hans die in een
kooitje wordt vetgemest, terwijl de boze
heks op een koekhart wijst.
Het koekhart, een ouderwetse lekkernij,
speelde een belangrijke rol bij de hofmake
rij en in het ontstaan van relaties. Als een
meisje een koekhart van een jongen accep
teerde, betekende het, dat zij ook wel wat in
hem zag en diende hij de volgende dag zijn
opwachting te komen maken bij haar ou
ders. De combinatie tussen liefdesappel en
koekhart ligt voor de hand. Met zo'n appel
tje betover je het meisje van je dromen.
De meeste attracties hebben voorstellingen
die aansluiten bij de aard van het gebode-
ne. Gieren en Mexicaanse landschappen bij
de Condor, racebaanversiering bij de kin
derscooters, Donald Duckfiguurtjes bij het
minireuzerad, vlammen bij Inferno en na-
turlijk Disney-illustraties bij de Disneybug-
Bij de moderne kermisattracties, waar het
vooral gaat om heel hoog, heel hard en de
sensatie van de maag in de keel. passen
vanzelfsprekend geen oubollige plaatjes.
Daarom ziet men de karretjes rondrazen
met op de achtergrond voorstellingen van
het Central Park in New York, Amerikaanse
vlaggen, rollerskaters en skyscrapers. Ame
rika fungeert hier als symbool van alles wat
modem, nieuw en vooruitstrevend is. An
dere exploitanten zoeken het in voorstellin
gen van kosmonauten, lanceringen van ra
ketten en andere snelheid suggererende za
ken.
Waarzegger
Tussen al dit bonte gedoe valt het simpele
'Griekse tempeltje' waarin de waarzegger
huist, des te meer op. Bescheiden gedeco
reerd met de twaalf sterrenbeelden op de
kroonlijst en in de vlakken links en rechts
van de ingang respectievelijk een hand
(voor het handlezen) en een vrouwefiguur
met diabolo, zwaard en vrijmetselaarste
ken. trekt deze attractie sterk de aandacht.
Eigenlijk is het jammer dat er niet zoveel
van dit soort shows meer zijn. Het vlooien
theater, de dikste vrouw van de wereld, het
meisje zonder hoofd, de Robot Volta, maar
ook de grotere shows, zoals de bokswed
strijden, de steile wandrijders, en de toneel
spelers bestaan niet meer.
Het is jammer, je kunt op de kermis haast
niet meer bedrogen worden, alleen de de
coraties liegen als vanouds.
