Cultuur
c
T
Wr
T
Busken Huet: de beul van Haarlem
Zes per j aai' zonder gevaar
Karei, zwemster
Bloed voor een dagboek
Vechten om één woord van jezelf
Donderdag 23 mei 1991
Redact* 071-161400 CEES VAN MOORE RENEE DE BORST Eindredactie PAUL DE TOMBE Vormgeving SIMON DE GRAAF
13
BOEKEN
RECENSIE EMIEL FANCMANN
Arno Adelaars. Ecstasy. De op
komst van een bewustzijnsver
anderend middel. Uitg. In de
Knipscheer. 22,50
jj Wee jaar geleden
M raakte Willibrord Fre-
quin in opspraak omdat hij voor
Brandpunt een reportage ver
zorgde over een geheim labora
torium. Daar maakte een in wit
te jas geklede pillendraaier
XTC-tabletten. Het laborato
rium bleek nep en de pillen
draaier de cameraman.
Wat zou het aardig zijn geweest
als Arno Adelaars wel op een ge
loofwaardige manier in zijn
Ecstasy, de opkomst ran een be
wustzijnsveranderend middel,
uit de doeken had gedaan hoe
deze modedrug in het schemer
donker gemaakt werd. Adelaars
schetst in zijn boekje een Ne
derlands laboratorium dat net
zo amateuristisch is opgezet als
dat van Frequin. Daar zet hij het
verhaal tegenover van een Ame
rikaanse ex-hippie die dank zij
zijn hoge functie in de genees
middelenindustrie een clande
stien XTC-fabriekje opzet. Deze
schetsmatige verhalen hangen
van schuilnamen uit elkaar.
Ik weet niet of het een gemiste
kans is dat Adelaars in zijn boek
de geschiedenis van XTC op een
schoolse en hap-snap manier
vertelt. Want misschien is er
over deze modedrug niet zoveel
meer te vertellen. We wisten al
dat de drug honderd jaar oud is
en een therapeutische werking
heeft. Dat XTC in de jaren zestig
in Califomië in de vergetelheid
raakte dankzij het populaire Isd
en het aan XTC verwante MDA
en daardoor buiten Nixons anti
drug-wenen bleef. En eveneens
daardoor een dubieuze come
back maakte via het Indiase
Goa, de Baghwan, de music-un
derground van Chicago en later
de acid-house party's van Ibiza.
Londen en Amsterdam, hoewel
het aantal dansende pillenslik-
kers op deze party's volgens
Adelaars een minderheid betrof.
De achterflap vermeldt dat Ade
laars vanuit een 'insiders per
spectief de acid-house cultuur
en de rol van ecstasy daarin be
schrijft'. Hij heeft dus zelf ook
gebruikt. Inderdaad bezocht hij
vele acid-house party's en deed
hij wat aan oral history': ge
bruikers spreken in een soort
'post '68 jargon' veelal postief
over hun ervaringen. Niemand
raakt verslaafd. Zelf neemt Ade
laars maar vier tot zes pillen per
jaar. "Met als voornaamste ar
gument dat de werking opti
maal is. De lichamelijke situatie
is dan weer even 'onbevlekt' als
bij de eerste keer". De drug
werkt een aantal uren.
Nederland heeft XTC in novem
ber 1988 als verboden harddrug
in de opiumwet opgenomen
Volgens Adelaars niet omdat de
drug gevaarlijk is. maar omdat
Nederland een grote rol als
doorvoerland speelde.
Al te gemakkelijk gaat Adelaars
er aan voorbij dat bij gebruik
van XTC de heropname van de
neurostransmitter serotonine in
de hersencellen wordt tegenge
houden. zoals hij ons zelfuit-
legt. Neurotransmitters brengen
de impuls van de ene zenuwcel
in de hersenen naar de andere
zenuwcel over. En serotonine is
de stof die depressies tegen
houdt. Bij het gebruik van
ecstasy, wordt er meer serotoni
ne 'verbruikt' zonder dat er
nieuwe wordt aangemaakt.
Daardoor wordt dus de weer
stand tegen depressies geringer.
Adelaars bagatelliseert hier de
dierproeven.
Arno Adelaars: vier tot zes pillen per jaar.
Die dierproeven bewijzen ook
dat je XTC alleen maar kunt ge
bruiken als je je al pico bello
voelt: je wordt dan heel sociaal,
gaat heel helder denken en
wordt energiek. Waardoor je
werkelijk uren wezenloos kunt
dansen op die, volgens sommi
gen 'geestverruimende', acid-
house muziek. Niet zo vreemd
dat je bij die leegste muziek al
Ier tijden een pilletje nodig hebt
om door te gaan.
Voor wie zich rot voelt is XTC,
fOTO PETER CUYPtRS
nog afgezien van de 35 gulden
die een tablet gemiddeld op de
zwarte markt kost, een bittere
pil. Depressies worden versterkt
en duren weken na gebruik
voort.
De medische en pharmacologi-
sche informatie die het boek
geeft zijn waardevol. Met de uit
voerige literatuurlijst moet het
voor riike stinkerds mogelijk
zijn zelf de dure XTC-pil te ver
gulden. Frequin kan langsko-
RECB4SK A^OUSCH*.* VOSKUUl
Agnes Verbiest. Het gewicht van
de directrice. Taal over. tegen
en door vrouwen. Uitg. Contact.
ƒ17.90
zen. harde bewijzen.
Niet alleen zure opmerkingen
dat wij vrouwen het toch zo
moeilijk hebben tussen al die
nare mannen die zo lelijk over
ons praten, ons niet aan het
woord laten en ona BVWl
tekort doen.
Vrouwen willen serieus geno
men worden. Terecht. Maar na
het quasi-wetenschappelijke
bodp va Agnrs Vefbkt dri
aan alle kanten rammelt en de
lezer(es) met gekromde tenen
en recht overeind staande nek
haren laat concluderen dat er
veel in wordt geïnsinueerd maar
weinig bewezen zal het er niet
beter op worden.
Want wat denkt u nou zelf bij
het volgende citaat? "Er stormt
wel eens een Oostduitse zwem
ster door baan acht waarbij ik
denk: Karei, vergeet je niet te
scheren. Zo'n hormonenexplo
sie mag je van mij best zwem
mer noemen en er zijn wrl
meer sporten waarbij ik taal
kundig hevig twijfel Ik zelf
dacht dat het hier ging over de
soms onverantwoorde manier
waarop met het toedienen van
hormonen aan topsporters
wordt omgesprongen Mis. Ver
biest legt uit dat de columnist
zich hier afvraagt in welke ter
men hij het best over 'supers
terke topsportvrouwen kan
schrijven, wat neerkomt op de
vraag of het wel echte vrouwen
zijn Gek hè. dat had tk er nou
niet in gezien.
En wat dacht u van het bewijs
dot wou—i onheus —di o
bejegend door de constatering
dat Marijke. Paulien en Cornelia
verkleinwoorden zijn. en dus de
nadruk leggen op de minder
waardigheid van de vrouw?
'Cornelia' een verkleinwoordje.
Laat me met lachen.
Het gewicht van de directrice is.
zoals de flaptekst zegt. inder
daad zowel om ie dood te la
chen als om je aood te scha
men Zij het in een ietwat ande
re betekenis dan daar bedoeld
wordt.
Theo van Gogh
kan door zeven
personen voor
de rechter
worden gesleept
RICfNVE JOSDAMIN
Adriaan van Dis: 'Noem het e
RECENSIE ROB VOOREN
Adriaan van Dis, 'In Afrika',
Uitg. MeulenhofF. ƒ24,90.
Na de glorieuze ont
vangst en AKO-no-
minatie van de gevoelige Zuid-
afrikaanse reisbundel 'Het be
loofde land' had Adriaan van
Dis eigenlijk een poosje moeten
zwijgen. Na zoveel succes met
een boek. waarin zoveel per
soonlijke ervaringen met begrip
voor zwart én blank bijzondere
literatuur hebben opgeleverd,
kan een volgend reisverslag al
gauw teleurstellen. Dat is met
'In Afrika', waarin Van Dis jour
nalistiek verhaalt van zijn toch
ten door het verscheurde Mo
zambique. dan ook het geval.
In zeven stukken beschrijft de
auteur zijn avonturen in deze.
van oorsprong Portugese, kolo
nie, die nu uiteen wordt gereten
door een burgeroorlog tussen
het Frelimo, de communisti
sche regeringspartij, en de
moordlustige bandieten van het
Renamo. Het is een relaas ge
worden vol bloedige en avon
tuurlijke anekdotes. Van Dis
hoort de gruwelijkste vertellin
gen aan. citeert de stuitendste
martelingen, komt zelf onder
vuur te liggen en leeft mee met
de lijdende bevolking.
Dat zijn verslag niettemin nau
welijks ontroert en weinig ver
ontwaardiging teweegbrengt, is
niet alleen te wijten aan het af
gestompte gevoelsleven van de
lezer, die dit soort gruwelen da
gelijks in zijn kwaliteitscourant
kan terugvinden. Het ligt ook
aan Van Dis, die wel gekrenkt
lijkt door het harde lot van de
zwarte Mozambikaanse mede
mens, maar die zich ook moei
lijk kan identificeren met de be
woners van dit gefolterde conti
nent. Zijn liefde voor Afrika is.
met hoeveel overtuiging en per
soonlijke moed hij zich ook in
de realiteit stort, van een mach
teloze romantiek
Als een bemiddelaar hem vraagt
om een 'positief stuk in de
krant, reageert hij zo: "Ik had
hem graag een klap verkocht,
maar het bleef bij een diepe
zucht. Vroeger schreef ik over
Afrika zoals hij het wilde. Ik ver
zweeg wat ik zag: de minach
ting voor de mensenrechten.
Bang als ik was thuis de racisten
in de kaart te spelen, niet we
tend dat ik eigenlijk zelf een ra
cist was door zo voorzichtig te
doen en alles te prijzen was
zwart was".
Nu prijst Van Dis niet langer al
les wat zwart is, zonder dat ie
mand hem van racisme kan be
schuldigen. Hij luistert, hij ob
serveert, hij levert kritiek op bei
de strijdende partijen, hij regi
streert, hij lijdt mee met de
slachtoffers. Hij stort zich
hoogstpersoonlijk in de strijd,
gaat geen risico uit de weg
maar door zijn tekst heen sche
mert de witte huid van de Wes
terse journalist, de buitenstaan
der.
Van Dis belijdt een romantische
liefde: "Ja, ik houd van Afrika.
Van de mensen, van het land
schap. van de geuren, van de
regen en de diepe lach. Van de
herders, fluitend naar hun vee
in het hoge gras, van de
nijlpaarden, borrelend als oude
mannen aan de waterkant, van
het suizend uitspansel. Noem
het en ik mis het, zelfs de mus
kieten na de regen".
Maar het is. hoe kranig hij zich
ook weert, hoe aandachtig hij 's
mensens ellende ook in zich
opneemt, alsof hij zich diep in
zijn hart voor dezelfde ellende
afsluit. Waar hij in 'Het beloofde
land' een schitterende synthese
bereikt tussen haat en liefde,
tussen blank en zwart, mislukt
hem dat in 'In Afrika' ten enen
male. Empathie is een onmoge
lijkheid. Die onmacht tot inle
ving levert wel woelige, span
nende en betrokken journalis
tiek op. maar geen literatuur en
geen wezenlijk begrip voor Mo
zambique.
Tekenend is Van Dis' reactie, als
7.ijn trein naar Ressano Garcia,
aan de Zuidafrikaansegrens,
wordt beschoten: hij grabbelt
wanhopig naar zijn dagboek
Als alles voorbij is, wordt hij pas
echt bang als een woedende
medepassagier hem zijn schrijf
gerei wil ontrukken. Van Dis is
hier verslaggever, een goede,
maar voor de schrijver in hem is
de bloedige werkelijkheid niet
het geschikte werkterrein. Zijn
blanke schrijvershart ligt in
Z.uid-Afrika, waar de strijd tus
sen droom en realiteit nog niet
is beslecht.
Ismail Kadare over het middeleeuwse imperium van de dictatuur
AUGUST HANS DEN BOEF
Ismail Kadare. De nis der
schande. Vertaling Henne van
der Kooy en Jan Zwart. Uitg.
Van Gennep, ƒ34,50.
Ismail Kadare, Albanese lente,
het afscheid van een dictatuur.
Vertaling Irene Eichholtz, Ever
dien van der I/>o, Hanneke lus
en Mirjam de Veth. Uitg. Van
Gennep, ƒ34,50.
De Albanese schrijver
Ismail Kadare is ie
mand die bijzonder boeiend,
soms schokkend, en dan weer
humoristisch kan vertellen over
zijn wisselende contacten met
de stalinistische regering van
zijn land. Adriaan van Dis, in
wiens programma Kadare on
langs was te zien, had al die ver
halen voor zijn neus liggen in
de essaybundel 'Albanese lente',
maar vond het kennelijk genoeg
om de auteur verveelde mora
listische praatjes over collabora
tie met een dictatoriaal regime
voor te houden.
'Albanese lente' heeft een
dubbelzinnige ondertitel: 'het
afscheid van een dictatuur'. Be
doelt Kadare dat de dagen van
de Albanese partijdictatuur zijn
geteld, of dat hijzelf, door te
vluchten afscheid van die dicta
tuur heeft genomen? Of. ge
compliceerder. is zijn boek een
manier om zich te distantiëren
van de prominente plaats die
hij jarenlang in de Albanese sa
menleving innam? Al deze ant
woorden zijn mogelijk.
In 1980-1990 meent Kadare
als internationaal beroemd
schrijver zoveel invloed op pre
sident Ramiz Alia te hebben dat
hij met succes op politieke ver
anderingen en vooral democra
tiseringen kan aandringen. Uit
eindelijk krijgt hij een brief van
de president terug waarin 23
keer het woord 'Partij voorkomt
(met hoofdletter), plus het ver
wijt dat dit woord in Kadare's
vocabulaire ontbreekt. Er is
geen hoop meer, menen de
schrijver en zijn vrouw, en zij
vluchten naar Parijs.
Roman
Het is gebruikelijk om Kadare's
historische romans te lezen als
een verkapte kritiek op het stali
nisme in zijn land en een aantal
opmerkingen in 'Albanese len
te' lijken deze interpretatie te
ondersteunen. Zo vertelt Kadare
dat hij een gevangen vriend,
voormalig directeur van de Al
banese radio en tv, als persona
ge heeft verwerkt in 'De nis der
schande'. Maar met dit soort
opmerkingen laat Kadare tege
lijk zien dat hij in zi)n romans
op de eerste plaats een Alba
nees is die zich verzet tegen de
Osmaanse overheerser. Daar
naast is hij een schrijver die
sterke analogieën signaleert tus
sen een stalinistische en een is
lamitische.
Met 'De nis der schande' vat
hij het thema van de relatie tus
sen de Albanezen en hun Os
maanse overheersers weer op
dat we kennen uit 'De brug met
de drie bogen' en De RB nt
rommen'. Deze keer gaat het
om de rebellie van de tachtigja
rige gouverneur Ali pasja in het
jaar 1822. De verklaring voor
het feit dat het hoofd van de als
onoverwinnelijk beschouwde
Ali pasja uiteindelijk toch in 'de
nis der schande' wordt gezet, is
dat hij niet steunde op het Alba
nese voft
Kadare vertelt zijn verhaal af
wisselend vanuit verschillende
personen: de bewaker van de
nis, de generaal die Ali uiteinde
lijk bedwong, de beul annex
koerier en de jonge weduwe van
Ali pasja. Haar gedachten zijn
het interessantst omdat zij iets
van Ali's drijfveren weet te ont
hullen en een fraaie manier
heeft om haar kwade voorge
voelens te formuluren. Opval
lend is dat ieder, op zijn eigen
wijze, rebelleert tegen de rol die
hem maatschappelijk is toebe
deeld.
Het meest intrigeert echter de
samenleving zelf waarin 'De Nis
der Schande' is gesitueerd: een
Ismail Kadare: op de eerste plaats een Albanees
bars middeleeuws imperium,
waar tegelijkertijd moderne me
dia als kranten bestaan Waar
een enorme bureaucratie dag
en nacht het doen en laten van
de bevolking in de gaten houdt
en gruwelijke activiteiten ver
bergt achter dichterlijke namen
als Het Droompaleis' of 'Het
Paleis der Fluisteringen'.
Huiveringwekkend is de sys
tematische manier waarop men
de culturele identiteit van een
veroverd gebied elimineert Wat
is de meest effectieve methode,
vragen de betrokken ambtena
ren zich af: de eigen taal uitroei
en of het nationale geheugen
toto liOlDt OMtBAUM
uitwissen? Meestal gebeurt het
allebei tegelijk en het resultaat
van zo'n eeuwenlang proces
van 'denationalisatie' svmboli
seert Kadare met het verhaal
van de boer die deerlijk ver
minkt door zijn dorpsgenoten
werd aangetroffen. Duidelijk
was dat de man met zichzelf
had gevochten, maar waarom
kon hij hen niet uitleggen, daar
voor schoot de taal inmiddels
tekort
De man wilde in zijn taal een
gedicht maken. Dat had in drie
honderd jaar niemand meer ge
probeerd.
heo van Gogh kan
1
gel' voor de rechter worden ge
sleept door zeven personen
Door los Brink bijvoorbeeld
voor de opmerking op pagina
80: "Achterladers waren een
uitstervende soort, mocht cx>k
dit exemplaar maar spoedig
worden w eggemaaid En door
de erven Nabokov. De laatsten
zouden hein wegrns plagiaat
kunnen aanklagen 'Engel is
een kruising tussen een misluk
te 'Inlita' en een omgewerkt
filmscript
Engel is de at htjarige Moniek
aan wie de 29-jarige Eugène
Voorham tijdens «en avondje
oppassen verslingerd raakt Met
behulp van de borsdoze Netry
van Aken van de Dienst Kinder
bescherming ("om het meisje
van zijn dromen te veroveren.
diende hi rh.in
een ruïne te behagen", p.60)
lukt het hem om I ngel van haar
pleegouders Wilma en loop
Dekker af te troggelen, zoge
naamd vanwege gepleegde in
cest.
Van Gogh. bekend als filmer en
columnist (Het Parool) stopt in
elk hoofdstuk enkele hatelijke
opmerkingen over zulke uiteen
lopende verschijnselen ais min
derhedenbeleid. Montessori
scholen, paralvmpks. homo-
monument. vredesdemonstran-
ten. de Bolderkar methode en
hooMMMpiIVdA H|
kiest daarbij voor bet grovr gr
fijntjes:
V hut >P pagina H noteert hij
fijntjes: "Als de gaskamers a)
niet bestonden.had Sonja ze
i Ther
bus!
neaa. en morgen gezond weet
RECENSIE NOR MAAS
Olf Praamsma. Gezond ver
stand en goede smaak. De kri
tieken van Conrad Busken
Huet. Amstelveen. Uitgeverij
Ernst Co. 1991. ISBN 90
73707-02-1. 476 blz., 65.-.
In 1864 zegde de Haarlem
se uitgever A. C. Kruse-
man per brief de vriendschap
op aan de schrijver Conrad Bus
ken Huet. Dat was een opmer
kelijke stap. want in de vooraf
gaande jaren waren Kruseman
en Huet ware krijgsmakkers ge
weest. Als predikant in de Waal
se kerk te Haarlem had Huet
zich ontwikkeld tot de woord
voerder van het modemisme in
de theologie Kniseman had als
uitgever zijn nek uitgestoken
voor Huets werk. Hij deed dat
overigens van harte Ook hij
vond dat er eens een frisse wind
moest waaien door het ver
molmde gebouw van de kerk.
Waarom dan toch de vriend
schap opgezegd7 Kruseman kon
zich niet verenigen met d«- ma
nier waarop Huet in zijn literal
re kritieken allerlei bevnende
auteurs een kopje kleiner maak
te. Nadat Huet in 1862 de kerk
verlaten had. was hij zich steeds
meer op de letterkundige kritiek
gaan toeleggen. Op zondag
preekte hij voor een groep vol
gelingen in de Haarlemse Con
certzaal, zijn brood verdiende
hij als journalist bij de Oprechte
Haarlemsche Courant en de
rest van zijn tijd gaf hij aan de
literatuur. Vooral de kritieken
die hij in 1863 en 1864 in De
Gids publiceerde, maakten hem
beroemd en gevreesd in literaire
kringen. In de jaren dertig van
de negentiende eeuw verwierf
De Gids naar zijn blauwe om
slag de bijnaam 'De blauwe
beul'; in de jaren zestig kreeg
Huet de bijnaam 'de beul van
Haarlem
Vriend en vijand lazen in ie
der nummer van De Gids het
eerst wat Huet erin geschreven
had. Want er is geen mooier
vermaak dan leedvermaak er er
zijn vele auteurs die de kritische
behandeling door Huet niet
overleefd hebben. Tot op de dag
van vandaag is de invloed van
Huets oordelen merkbaar in de
literatuurstudie. Huet heeft de
letterkundige en vaak ook de
persoonlijke reputatie gebro
ken van geëerde schrijvers uit
het verleden als lacob Cats, Wil
Irm Bilderdijk en Hendnk Tol
lens. En hij richtte een ravage
aan onder z.ijn schrijvende tijd
genoten Nicolaas Beets. lacob
van I^nnep. Bernard ter Haar.
de drogist en dichter Sam |an
van den Rergh en vele anderen
heeft hij hun plaats gewezen in
de achlerafstraatjes van de lite
ra t u 11 r gesc h ieden i s
Kwade tongen beweerden.
Conrad Busken Huet
dat Huet zijn sloperswerk deed
louter uit vitzucht, gewoon om
dat hij een tegendraadse per
soonhjkheid was Daar zit zeker
iets in. maar dat is bepaald niet i
H. B a* MP
het hele verhaal Dit blijkt uit de
imposante studie die Olf
Praamstra heeft gewijd aan de
kritieken van Huet 'Gezond
verstand en goede smaak beet
deze lezenswaardige en lees
bare studie, waarop Praam
stra onlangs promoveerde aan
de Vrije Universiteit te Amster
dam.
Praamstra reconstrueert uit
Huets geschriften diens ideeën
over literatuur en kritiek. Hij
laat zien hoe re mede tot sta na
gekomen zijn onder invloed van
buitenlandse critici als Sainte
Beuve en Taine Hij laat vooral
ook zien hoe vaak Huet werd
misverstaan door zijn njdgeno-
tcn. On vele plaatsen leest zijn
boek als een biografie
Huet vond dat hij zijn slachtof
fers zo hard moest aanpakken
vanwege het grote belang dat
hij aan de literatuur toeschreef
De literatuur geeft het peil san
een natie aan /onder goede li
teratuur heeft een natie zelfs
geen bestaansrecht. Omdat bet
peil van de Nederlandse litera
tuur volgens Huet beneden de
maat was moest ht| wel hard
ingrijpen, in de hoop dat er iets
beters zou ontstaan Hij ver
klaarde de oorlog aan rwer grn
res die in Nederland bet meest
beoefend werden dr histon
sche roman had zich/elf over
leefd. de huiselijke poëzie was
volgens hem zo ongeveer de
laagste trap van kunst
Hurt wekte niet alleen weer
stand door zijn hogr normen,
maar ook door de manier waar
op hij zijn kritiek aanpakte In
zijn kritieken wilde nij naar
Frans voorbeeld bet werk van
een auteur in verband brengrn
met diens nersoon. Bij zijn
slachtoffers rwam zijn Kritiek
daardoor extra hard aan Regel
m.itilirt Hurt Ogft zim Mi
soonlifke rancune meespelen
Hij vergat niet snel dat iemand
hem onheus bejegend had
Omgrkeerti was zijn
ke sympathie voor i
Potgieter en A AlbrrdingV
Thijm niet vreemd aan zijn po
Mtirve oordeel over hun weTk
Net als Multatuli moest Huet
eerst doodgaan voor men in
brede kring zijn werk ging waar
deren. Het is tenslotte gr mak
keiijker omgaan met dergrlijke
dwarse karakters als re ren niets
mrrr trrug kunnen zrggrn
Huet heeft in de loop van de tijd
nogal wat erttk i grinsptreerd
Met rijn credo dat gezond set
stand en goede smaak de basis
vormen van rijn kritiek heeft hij
vooral critici erinsptrrerd uit
niet academische kring
Huet wordt bewonderd door
zo verschillende critici als H. A
(lomperta. Carrl Peeters en
Kers Fens Huets c redo zou
echter nooit de afgrkoprn eeuw
overleefd hebben zonder dat gr
ne wat de werkelijke kwaliteit
van ritn kritieken uitmaakt zijn
grote kennis, zijn scherpzinnige
observaties zijn vervaarlijke
grestighrtd en (lat aBea grkleed
in een schitterende stijl
