Feiten
'Werk tot ver in volgende eeuw'
Met een volle tank njetdoor Rusland
'6EN0M6 «ÉN, ARBEID £N MINI#
.HEgBQi OOR KCHT 0PH6T VERVUILEN i
Legende Bata terug
in Tsjechoslowakije
Zaterdag 11 mei 1991
WIM STEVENHAGEN
EN MENINGEN
fedact* 023-1502M MMNt KKMA AlTAK fRDOGM, «OMAU> «BAXT (dxO ONNO HAVEXMANS PATXTCX VAN D0I HUW HANS JACOSS MAXGOT KIOMFMAX» JANPXffWN SJAAX SMAKMAN
Vomtgevlne MITZI, MIUERHOF
GROMMEND VRAAGT
HU wat we willen. „Ben
zine", zeggen we „Er is
geen benzine", is het ant
woord Het maakt de reis
van Finalnd naar Moskou
extra interessant
IN SOMMIGE GEVAL
LEN hebben de Kurden in
noord-lrak de mijnen ver
legd, zodat ook de Irak
ezen er niet meer durven
te lopen.
BATA HEEFT DE oude
fabrieken in Tsjechoslo
wakije teruggekregen: de
legende kan weer aan de
slag
Explosie ven Opruimings Dienst actief in noord-lrak
Gespannen, alsof hij op ei
eren loopt, zet luitenant
Ronald Waasdorp voor
zichtig de ene voet voor de
andere. Hén moment van
verslapping kan fataal zijn.
Waasdorp loopt door een
mijnenveld, of liever, iets
dat een mijnenveld zou
kunnen zijn. Achter hem
volgen we nauwgezet zijn
voetstappen, pollen gras
vermijdend
BATUFA MAURICE WILBRINK
VERSLAGGEVER
We bevinden ons in de buurt
van het Noordiraakse dorp Ba-
tufa, waar het alleen maar veilig
is op de doorgaande weg en en
kele paden. Verder kan onder
elke graspol een zandkleurig
Italiaans mijntje liggen, met
voldoende springstof om een
been te verliezen. Het Iraakse
leger heeft ermee gestrooid als
of het snoepgoed is.
Waasdorp is speciaal op zoek
naar draad, dat bii aanraking
een mijn tot ontploffing brengt.
Bij een oude, hooggelegen
Iraakse stelling wijst hij op een
lint dat helemaal rond de ver
sterking is aangebracht op twin
tig centimcr hoogte. Om de tien
meter hangt er een blikje aan.
„Dat kan link zijn", mompelt de
luitenant en heel voorzichtig tilt
hij het blikje op. Er is een steen
in gehangen de blikjes func
tioneren als een soort waar-
schuwingsbel. Hilariteit.
Rond het Noordiraakse dorp
Batufa ligt een aaneenschake
ling van Iraakse stellingen en
een kazerne, waar nog duizen
den kilo's munitie, granaten en
mijnen liggen. Acht leden van
de Explosieven Opruimings
Dienst (EOD), een onderdeel
van de landmacht, en dertien
mariniers van een amfibische
gevechtsgroep zijn er al dagen
bezig het dorp en de omgeving
schoon te maken. Waasdorp:
„Het wordt hier steeds gevaar
lijker, naarmate er meer Kurden
terugkeren naar hun woning.
De boeren willen hun land op
en kinderen spelen overal. Het
barst hier van de explosieven en
we hebben meestal geen idee
waar ze liggen
Sinds de Golfcrisis in augustus
vorig jaar begon, hebben de
Irakezen in het noorden van
hun land duizenden mijnenvel
den aangelegd. Ze waren bang
voor een tweede front, waarbij
de Amerikanen via Turkije zou
den aanvallen. Enkele van deze
velden werden door hen zelf ge
markeerd, maar het meeste ligt
op onbekende plek te wachten
'\/Ak\ U C-f AA 11 IPl .HfcT ONLEEF&AAe l\M£ EN \lf\K VE WE"'
iVnNflt'i DI\\l\C\j v>oL
(oiTKMippeN MET I6O wt/u kjaap PEN HAAG, I&JPEN
v 5 veie i/WJKSSiu*._j
sergeant, die zijn eigen be
zigheden graag van enig lucht
hartig commentaar voorziet.
r In de vele Iraakse stellingen in
',-n^/r„v de buurt van Batufa, is te zien
onder wat voor uiterst primitie
imctan
tot een ongelukkige erop trapt.
En dat gebeurt vrijwel dagelijks.
De meeste informatie krijgen de
Nederlandse militairen nog van
de Kurden, die vaak weten waar
mijnenvelden liggen. In sommi
ge gevallen hebben de Kurden
zelfde mijnen verlegd, zodat
ook de Irakezen er niet meer
durven rond te lopen.
Het is voor het eerst dat land
macht en mariniers op deze
wijze samenwerken. Volgens
landmacht-kapitein Walter
Vermeulen van de EOD ver
loopt de coöperatie vlekkeloos.
„We leren veel van elkaar en ie
dereen vindt het interessant om
samen deze klus aan te pak
ken".
De Nederlandse militairen
staan versteld van de enorme
hoeveelheden explosieven die
in het gebied worden aangetrof
fen. Vermeulen: „In Nederland
krijgt de EOD nog altijd vierdui
zend aanmeldingen per jaar.
Dat betreft vondsten van explo
sieven die uit de Tweede We
reldoorlog dateren. Ik denk dat
we hier tot ver in de volgende
werk kunnen hebben. Als
het Iraakse leger trouwens nog
wat langer de tijd had gehad,
dan was deze hele streek voor
goed onbewoonbaar geweest".
De militairen trekken er dage
lijks met kleine groepjes op uit
om gebieden te verkennen op
explosieven. Sommige explosie
ven zijn te gevaarlijk om te ver
voeren en worden ter plekke tot
ontploffing gebracht. Maar het
grootste deel van de granaten,
mijnen en munitie wordt later
opgehaald en naar een vast, af
gelegen punt gebracht. Elke dag
om 12 uur precies is het dan
'springen': de verzamelde ex
plosieven worden in een kuil
opgestapeld, het gebied wordt
tot anderhalve kilometer in de
omtrek afgezet en de zaak
wordt tot ontploffing gebracht.
Vermeulen: „Daar gebruiken we
Iraakse springstof voor, daar ligt
hier toch voldoende van".
Toen de westerse troepen met
deze operatie begonnen, heb
ben ze de Kurdische guerrilla
strijders gewaarschuwd dat het
elke dag om 12 uur 'springtij'
zou zijn. om te voorkomen dat
paniek zou uitbreken. Ook het
vliegverkeer is ingelicht, maar
de eerste dag kwam een Britse
helikopter veel te dichtbij, aan
getrokken door het spektakel
van de explosie.
„Het grootste gevaar dat we lo
pen", zegt Waasdorp, „heeft te
maken met concentratieverlies.
Als het dagenlang goed gaat.
dan treedt verslapping in. Ik kan
ook merken dat ae jongens moe
beginnen te worden. Ze zijn wat
sneller geprikkeld en kunnen
zich soms minder goed concen
treren. Normaal gesproken krij
gen ze regelmatig rust, maar nu
hebben we elke dag doorge
werkt. Ikzelf wacht ook nog op
het eerste uurtje dat ik met me
zelf ben".
Er loeren echter ook andere ge
varen. Militairen die maandag
middag een zojuist tot ontplof
fing gebrachte hoeveelheid ex
plosieven controleerden, zagen
dat nog een fosforgranaat lag na
te smeulen. Voor de zekerheid
werd besloten maar weer af
stand te nemen en nog geen
dertig seconden later volgde
een tweede explosie. „Ie hebt
kans dat je zo bij lezus zit", zegt
ve omstandigheden de soldaten
van Saddam Hussein hun da
gen moesten doorbrengen. Er
bestond nauwelijks enige be
schutting tegen de ijskoude
winters en de bloedhete zo
mers. De bescherming voor uit
kijkposten werd gevormd door
golfplaatjes met een paar ste
nen erop een granaat zou er
een verwoestende uitwerking
op hebben. Overal liggen pro
jectielen van allerlei kaliber en
er worden ook injectiespuiten
aangetroffen waarmee de Irak
ezen zich konden beschermen
tegen de gevolgen van een
eventuele gifgasaanval.
Elk gebouwtje, dat vaak is ver
sierd met schilderingen van de
Iraakse en de Palestijnse vlag, is
zwaar beschadigd. Waarschijn
lijk door Kurdische Peshmer-
ga's. maar misschien ook door
westerse bommenwerpers ten
tijde van de oorlog, drie maan
den geleden. Waasdorp laat een
klein depot zien waar de Neder
landse EOD en de mariniers
Iraakse explosieven hebben op
geslagen. „Elke keer als we hier
komen, is er weer wat verdwe
nen. De Kurden hebben waar
schijnlijk ook van alles in hun
bezit. Als je een kind een koekje
aanbiedt, dan willen ze altijd
iets teruggeven en soms komen
ze met een granaat aansjou-
In 1932, het jaar waarin de fir
ma Bata in Zlin, Tsjechoslowa
kije, 38 jaar bestond en jaarlijks
meer dan 50 miljoen schoenen
produceerde, vloog de legenda
rische schoenmaker-oprichter
Tomas Bata met-zijn privévlieg-
tuig te pletter tegen de schoor
steen van zijn fabriek. Vrouwen
barstten op straat in tranen uit
en vielen flauw, aldus Bata's
biograaf Antonin Cekota.
Opvolger van de beroemdste
ondernemer van de vooroorlog
se Tsjechoslo waakse republiek,
werd diens halfbroer Jan-Anton.
Deze deed wat zaken doen be- j
treft niet onder voor zijn voor
ganger de onderneming bleef paar schoenen
groeien, ging ook rubberpro-
dukten en zelfs vliegtuigonder
delen produceren maar de
roem en het ondernemen ste
gen de opvolger naar de bol. Hij
Bet een grote glazen kantoorlift
vervaardigen, inclusief wastafel
en telefoon, van waaruit hij op-
en-neergaand kantoorafdelin
gen kon overvallen. Daarnaast
begon hij zich steeds meer voor
politiek te interesseren. Vlak
vóór de Tweede Wereldoorlog
zocht hij contact met Hermann
Goring, overwoog hij president
Edvard Benes uit te dagen voor
het presidentschap en maakte
hij zich in de Vere
ting de haastig
lelde boodschap op
THE INDEPENDENT
Het is me een raadsel v
in de officiële pers geen mel
ding wordt gemaakt van het
grote tekort aan benzine in het
noordwesten van Rusland.
I )onderdag reed ik terug uit
Finland met een tank die bijna
permanent leeg aangaf, omdat
bijna elk benzinestation uitver
kocht was. Achter de ramen
de stations hin
neergekrabbelde
lijsten van de verschillende
taangehalten van 93 tot 43: njet.
Net voor leningrad werd ik ge
waarschuwd dat er in de tweede
stad van de Sovjetunie geen
benzine zou zijn. Inderdaad
stonden er lange rijen voor de
pompen. De volgende achthon
derd kilometer naar Moskou le
verde hetzelfde verhaal op. Eén
van de stations waar geerrtc-
ken van leven werd gegeven
had nog een aanvullende bood
schap: Er is hier geen monteur.
Niemand die weet waarom er
een tekort is. Er waren donder
dag geen regeringskantoren
open, dus ik kon het ook niet
vragen. De Sovjetunie had een
vrije dag en vierde het einde
van de Tweede Wereldoorlog in
Europa. Veel mensen waren de
straat op gegaan en het is mo
gelijk dat dit eenvoudig een ge
val van hamsteren was.
Wat de reden ook is, het maakte
de tocht interessanter. De weg
van Leningrad naar Moskou is
recht, plat. en erg saai. Vanwege
de vertragingen die het zoeken
erden, reden
hier maar zelden een midden-
streep. Een heel enkele keer ver
schijnt midden op de weg een
witte scheve kubus die ver-
keersomleidingen lijkt aan te
geven, maar daar trekt niemand
zich wat van aan. Dat is een ver
klaring voor het feit dat hier
evenveel verkeersdoden vallen
als in de Verenigde Staten, on
danks dat het feit dat in Ameri
ka dertien keer zoveel auto's rij
den.
De enige keer dat automobilis
ten wat langzamer gaan rijden,
is wanneer ze langs politiepos
ten moeten. Maar die worden
zo vroeg aangekondigd, dat
zelfs een oude Russische ram
melkast tijd heeft om te rem
men. En als de politieman be
sluit je te laten stoppen, is hij in
het algemeen vriendelijk en blij
met een praatje.
Zelfs de befaamde Russische
grenswachten zijn tegenwoor
dig veel minder streng dan ze
Igens hun reputatie zouden
iaar benzine opleven!
re de hele nacnt door.
Wev
gen ons af of de nieuwe gezins
auto een Volvo zo sterk als
een tank, wat belangrijk is van
wege de strenge Russische win
ters ten prooi zou vallen aan
struikrovers, die langs deze au
toweg actief zijn.
Maar we kregen alleen te ma
ken met Russische automoblis-
tcn die ook op zoek waren naar
benzine. Het waren geen gewo
ne automoblisten. Zij waren,
net als de Russen die op zoek
zijn naar brood of worst, vast
beraden en ongevoelig voor
hun mede-ongelukkigcn.
Het ene moment razen de au
to's je links en rechts over de
weg voorbij. Het volgende mo
ment komen ze met gierende
remmen tot stilstand altijd
vlak voor je om een benzine
station in te draaien op zoek
naar een paar liter
Russische pompen zijn on
veranderlijk saai groen, met aan
één kant een slang en een hen
del om hem op te winden.
Meestal ligt de slang naast de
pomp omdat de haak is afge
broken. Als de pompen worden
aangezet, klinkt een snorrend
en ratelend geluid, en de benzi
ne komt er in een plotselinge
vloed uit.
Er is een kiosk waar de pomp
bediende 's nachts slaapt. Na
een paar keer kloppen op het
raam wordt hij met tegenzin
wakker. Grommend vraagt hij
wat we willen. „Benzine", zeg
gen we. „Er is geen benzine is
net antwoord. ..Maar er is ie
mand aan het tanken", zeggen
wij. „Dat is niet de benzine die
u wilt", antwoordt de man.
„Maar we hebben speciale toe
ristenbonnen." „Ik kan u niets
De schaarste aan
benzine zorgt in Rus
land voor problemen.
En voor een levendige
illegale handel. Deze
chauffeur van een
staats tankwagen is
betrapt bii het tappen
van brandstof uit zijn
voertuig. Hij wilde de
benzine op de zwarte
markt door verkopen.
foto Af p» ANA tol y
sapronyenkov zijn; veel aardiger bijvoorbeeld
dan de Finnen. Het verlaten van
Finland was vergeleken met het
binnenrijden van Rusland een
nogal vervelende ervaring. We
moesten van de Finnen allerlei
formulieren invullen, alleen
maar om hun land uit te mo
gen. De Russen maakten niet
zoveel drukte en gaven mij. tot
mijn grote verrassing, de 180
roebel terug die ik in mijn bezit
had toen ik vier dagen eerder
Estland verliet. Ik wilde hen be
danken voor hun hulp. „Mag ik
uw naam?", vroeg ik. „Sony",
luidde het antwoord, „dat is ge
heim."
geven." „Waarom niet?" „Nou,
vooruit, maar niet meer dan
tien liter."
We konden de tank. waar zestig
liter in kan, nooit volgooien, zo
dat we moesten blijven stop
pen. Wij hadden meer geluk
dan sommige anderen. Wij za
gen ze bij het aanbreken van de
aag langs de eindeloze stukken
weg lopen, wat nog bijdroeg tot
mijn voortdurende verbazing
over de Russische gelatenheid.
Op deze open hoofdwegen is
slecht aangegeven waar je auto
zich moet bevinden. Men vindt
nigde Staten vol
strekt onmogeUjk
door in 1940 open
lijk de aartsconser
vatieve Republi
keinse presidents
kandidaat Millard E.
Tydings uit Mary
land te steunen te
gen Roosevelt. Hij
vertrok naar Zuid-Amerika,
waar hij met plannen kwam
voor Tsjechische jongens in het
Zuidamerikaanse Patagonië
cowboyscholen op te richten.
Bovendien ontwikkelde hij een
waanzinnig plan de hele
Tsjechoslowaakse bevolking
over te hevelen naar Zuid-Ame
rika. Toen was duidelijk dat hij
als topman niet was te handha-
Nog vóór de communistische
machtsovername van februari
1948 had de eerste naoorlogse
Tsjechoslowaakse regering het
besluit genomen alle bedrijven
met meer dan vijfhonderd
werknemers te nationaliseren
en dat gebeurde ook met de
grote schoenfabriek in Zlin. In
1946 werd Jan-Anton bij verstek
veroordeeld tot vijftien jaar ge
vangenis en toen twee jaar later
de communisten onder leiding
van Klement Gottwald eenmaal
de macht hadden gegrepen,
werd de naam Bata alleen nog
maar synoniem voor 'uitbuiter'
en collaborateur'. Zlin werd
omgedoopt in Gottwaldov, de
schoenenfabriek ging Svit (licht)
heten.
Voor Thomas Jan Bata, die in
1938 naar Canada was gevlucht
en daar in Batawa. met behulp
van buitenlandse vestigingen in
niet-bezet gebied, het bedrijf
gaande hield en uitbreidde,
kwam de klap hard aan. Hij had
tijdens de oorlog de zaak van de
geallieerden actief gesteund en
was persoonlijk bevriend met
Jan Masaryk. Jarenlang proce
deerde hij tegen Jan-Anton om
de zeggenschap over de niet-ge-
automatiseerde vestigingen
en won ten slotte in 1960 en
bleef proberen het wereldwijde
imperium van vóór de oorlog
vanuit de buitenlandse vestigin
gen opnieuw op te bouwen. En
dat lukte uitstekend in India,
Afrika en Zuid-Amerika, Cana
da, Frankrijk en Nederland.
Sedert een aantal jaren is het di
rectiekantoor van Bata Shoe Or
ganisation (BSO) in Toronto ge
vestigd en onlangs heeft Tho
mas zijn stoel afgestaan aan zijn
zoon Thomas George. Inmid
dels is Bata groter dan ooit. In
negentig landen produceren
bijna honderd werknemers
jaarlijks meer dan 300 miljoen
bestaat een
netwerk van 6500 verkooppun
ten. Er is maar één soort poli
tiek die Thomas Bata kent, en
dat is de vrije-marktpolitiek.
Het trauma over nationalisering
is hij nooit te boven gekomen.
Wie er andere opvattingen op
na houdt, wordt al gauw voor
(neo-)marxist uitgemaakt. In
zijn eind 1990 verschenen auto
biografie Thomas J. Bata
Shoemaker to the World,
schrijft hij dat hij het beter met
Zia ul-Haq kon vinden dan met
Ali Bhutto, beter met Pinochet
dan met Allende.
De relatie met zijn geboortelano
en de communisti-
sche machthebbers
aldaar bleef moei
lijk, wellicht niet in
de laatste plaats
omdat de laatste
communistische lei
der Milos Jakes,
twaalf jaar als elek-
triciën bij Bata had
gewerkt. Met kalen
ders en fotoboeken begonnen
ze Bata eind jaren tachtig te
paaien om weer iets in Tsjecho
slowakije te beginnen. Maar
met een regering „die mijn ou
de vriend Jan Masaryk had ver
moord, onze employees in Zlin
wreed had vervolgd en die zon
der een cent schadevergoeding
te betalen mijn vaders onderne
ming had onteigend", weigerde
hij in zee te gaan.
In december 1989, twee weken
na de geslaagde 'Fluwelen revo
lutie' in Praag, keerde de inmid
dels 75 jaar oude schoenenko
ning terug naar zijn geboorte
land. Als een heuse held, een le
vende legende en vooral de ver
persoonlijking van economisch
succes waar iedereen naar hun-
ken. sprak hij een week lang
menigten toe in Praag en werd
hij met van zolder gehaalde
spandoeken met zijn naam er
op in Zlin toegeroepen: 'Demo
cratie alleen op Bata-schoenen'.
Door president Havel werd hij
bedankt voor zijn jarenlange ge
nereuze financiële steun aan
voormalige dissidenten in Praag
en Parijs, en hij beloofde bij te
ruggave van zijn fabriek van
schadevergoeding af te zien
De regering wees in januari Ba
ta's daim op zijn oude eigen
dom af. waarna de onderhande
lingen werden afgebroken. Af
gelopen week is hij echter met
de Tsjechoslowaakse regering
tot een vergelijk gekomen over
teruggave van zijn oude fabrie
ken. De legende kan weer aan
de slag.
De terugkeer
van de
succesvolle
koning van
de schoenen
