Kroatië wil eigen lot bepalen
Feiten
OPROSTM S
vëëernji HRVHTSKIM
Serviërs hebben alle reden
Philips' strijd om ziel van helideale meisje' bang (e zijn VOQr
Betalen op
z n Grieks
'Als dat binnen Joegoslavië niet kan is er maar één mogelijkheid: onafhankelijkheid
„Als ze zo'n hekel aan ons hebben, waarom laten ze ons
dan niet gaan?" Voor het Kroatische parlementslid Razic
schuilt geen logica in de krampachtige pogingen van de
Serviërs de eenheid van Joegoslavië te bewaren. Tijdens
een bijeenkomst met de pers in Rovinj legt de commu
nist uit dat de toekomst van Kroatië ligt in grotere zelf
standigheid. „We willen ons eigen lot kunnen bepalen.
Als dat binnen Joegoslavië niet kan, is er maar één oplos
sing: onafhankelijkheid". Op 19 mei gaat Kroatië naar de
stembus om zich in een referendum daarover uit te spre
ken.
Serviërs (negen miljoen Serviërs
tegenover 4,5 miljoen Kroaten),
en het gevoel dat 'Kroatisch'
geld in de andere deelrepublie
ken over de balk wordt gegooid.
„We willen een andere verde
ling van de welvaart", zegt bur
gemeester Livljanié van het ver
der naar het zuiden gelegen
Zadar. "Kroatië spekt de staats
kas, terwijl Servië er naar eigen
goeddunken geld uit haait".
Servië en Joegoslavië zijn voor
de meeste Kroatische sprekers
synoniem. „Servië domineert
Novazrtva
jcetnickog terora
ROVINJ-ZADAR HANS JACOBS
I )e opmerking over de onafhan
kelijkheid van het communisti
sche parlementslid is veelbete
kenend. Bij de eerste vrije ver
kiezingen die in Kroatië zijn ge
houden, werden de oude
machthebbers vorig jaar mei
weggevaagd. Alleen in het wel
varende Istrië behielden de
communisten hun meerder
heid. „De mensen hier zijn on
der de communisten rijk gewor
den. Kr is weinig controle en de
vrijheid is groot. Onder een an
dere regering kan dat wel eens
veranderen, vandaar de steun
voor de communisten", aldus
een jonge ondernemer.
De Kroatische democratische
partij (HDZ) kwam als de grote
winnaar uit de verkiezingsstrijd
naar voren. De partij wil voor
Kroatië 'soevereiniteit' binnen
Joegoslavië. De federatie die
door Tito na de Tweede Wereld
oorlog met harde hand bijeen is
gehouden moet een staten
bond, waarin Belgrado alleen
zaken als buitenlandse betrek
kingen en defensie regelt. Het
streven van de Kroaten vloeit
onder meer voort uit wantrou
wen tegenover de binnen Joe
goslavië getalsmatig sterkere
het leger. Alle officieren zijn
Serviërs. Daarom hebben we
van het Joegoslavische leger ook
geen goeds te verwachten. Tot
nu toe heeft het leger steeds
partij gekozen voor de Ser
viërs", meent Zadars burgerva
der.
In Kroatië is vorig jaar na de
machtsovername van HDZ, die
zestig procent van de zetels in
het parlement veroverde, een
eigen politicmacht opgezet.
„Niet alleen het leger, maar ook
de politie werd gedomineerd
door Serviërs", licht Livljanié
toe. Het is echter die Kroatische
militija die de onrust in de dor
pen en stadjes waar Serviërs in
de meerderheid zijn heeft aan
gewakkerd. Hoewel de Serviërs
Set his zo'n derden procent uit
maken van de Kroatische bevol
king, zijn op verschillende
plaatsen grote concentraties
van Serviërs. Het enthousiasme
voor een autonoom JCroatië is
onder die Serviërs niet zo groot.
Onder aanmoediging van Servië
is in de streek rond Knin (Kraji-
na) zelfs een referendum ge
houden. waarin een meerder
heid van de bevolking zich uit
sprak vóór afscheiding van
Kroatië en aansluiting bij Servië.
„Dat is onaanvaardbaar. De
Serviërs kunnen in rust en vrede
in ons land wonen en werken.
Ze wonen er tenslotte al vijf
honderd jaar. Maar we zullen
ons grondgebied met alle mid
delen verdedigen", zegt verras
senderwijs ook het communisti
sche parlementslid in Istrië. Van
hem werd een minder nationa
listisch standpunt verwacht.
Het tekent de verbeten stem
ming nadat in de voorbije da
gen meer dan twintig doden
zijn gevallen bij vuurgevechten
tussen Serviërs en Kroaten.
Daarbij zijn in Borsovo ook
twaalf agenten gedood. Volgens
de Joegoslavische vice-presi
dent Stip Mesic een Kroaat
zijn hun lichamen ernstig
verminkt. „De ogen zijn uitge
stoken, de kelen doorgesneden
en de genitaliën afgesneden".
Kroaten hebben dorpen met
een Servische meerderheid af
gesloten van de buitenwereld,
op hun beurt hebben Serviërs
wegblokkades opgeworpen
rond Kroatische dorpen. De ge
welddadigheden zijn inmiddels
ook overgeslagen naar de deel
republiek Bosnië-1 lercegovina,
dat een ware smeltkroes van
Vice-president Stip Mesic foto
volkeren is. De Joegoslavische
minister van defensie Kadijevic
sprak gisteren al van een 'bur
geroorlog'.
Alleen als snel een akkoord
wordt bereikt, kan verder bloed
vergieten worden voorkomen.
Het is maar een klein groepje
Serviërs dat zich van Kroatië wil
afscheiden. De aanslagen van
de laatste dagen zijn ook niet
gepleegd door in Kroatië wo
nende Serviërs, maar door ex
tremisten uit Belgrado", meent
Livljanic.
In Istrië is het oordeel gelijklui
dend. „Servië moet accepteren
dat Joegoslavië een andere weg
moet inslaan. Het kan niet lan
ger zo zijn dat alles in Belgrado
wordt beslist. Servië moet ech
ter niet te lang wachten, want
dan valt niets meer te praten en
stappen we definitief uit de fe
deratie".
Woensdag 8 mei 1991 Redactie 023-150225 JANINE BOS AAA ACT AN ERDOGAN RONALD FRJSART (cbef) ONNO HAVERMANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS MARGOT KLOMPMAKER JAN PREENEN SJAAK SMAKMAN
EN MENINGEN
'WE ZULLEN ONS
grondgebied met alle
middelen verdedigen te
gen Servische pogingen
om een deel van Kroatië
af te scheiden'
'SERVIE MOET accepte
ren dat Joegoslavië een
andere weg moet inslaan.
Het kan niet langer zo zijn
dat alles in Belgrado
wordt beslist'
Joegoslavische tanks bewaken in het Kroatische dorpje Kijevo het politiebureau. Kijevo is door de militairen
van de buitenwereld afgesloten. Dat was voor de Kroaten aanleiding tot felle demonstraties, waarbij in Split
maandag een Macedonische militair om het leven kwam. foto robert rajtic
Promovendus onderzocht personeelsbeleid gloeilampenfabrikant
LEIDEN MEINDERT V
Pastoors die vanaf de kansel
dreigden het werk van vele
meisjes bij Philips besmet te
verklaren. Het paste in de strijd
die gloeilampenfabriek Philips
voerde met de katholieke kerk
om de 'ziel' van het meisje. Be
halve dat de meisjes werden
voorbereid op hun toekomstige
taak als huisvrouw werd met
name na de Tweede Wereld-
ooorlog ook veel aandacht be
steed aan hun persoonlijke ont
wikkeling.
Over de 'machtstrijd' tussen de
kttholtoto tak ra de niet-ka-
tholieke Philips-familie promo
veerde vandaag Annemieke van
Drenth aan de Ixiidse universi
teit. De studie onder de titel De
Zorg om het Phlllps-meisje, be
strijkt de periode 1900-1960.
Niet lang nadat stichter Gerard
een i;l<leil.unpentahiiekje aan
de Elndhovense Emmakade was
begonnen, volgende week pre
cies honderd jaar geleden, ging
Iiii mei op massaproduktie.
Was Gerard Philips het tech
nisch brein, zijn broer Anton
had meer kaas gegeten van de
handel. „Met zijn verfijnde neus
voor markten en produktcn be
gon het bedrijf begin deze eeuw
enorm te groeien. Een belang
rijke factor in de succesvolle
massaproduktie was de inscha
keling van duizenden jonge
vrouwelijke arbeidskrachten",
aldus Van Drenth die werkzaam
is bij de vakgroep vrouwenstu
dies.
Dat jonge meisjes in de fabriek
gingen werken viel slecht bij de
katholieke kerk. Fabrieken wa
ren schadelijk voor meisjes,
vond de kerk. Bovendien be
stond er zoiets als een dienstbo
de-kwestie: er was geen fat
soenlijke dienstbode meer te
krijgen want bijna alle jonge
meisjes werkten bij Philips.
Grootste bezwaar voor de kerk
was echter dat het de meisjes
ontbrak aan een katholieke op
voeding.
De vrouwen van de beide direc
teuren kwamen op het idee om
de vaak zeer jonge meisjes -
met het kinderwetje van Van
I lonten was de minimumleef
tijd op i|aai gebracht ondei
wijs te geven. Met name Anna
stortte zich met volle energie op
tie opvoeding van de meisjes en
de 'verheffing' van het arbei-
dersvolk. Zij werden de verper
soonlijking van de zorg om het
Annemieke van Drenth: „Een belangrijke factor in de succesvolle massaproduktie was de Inschakeling van
duizenden Jonge vrouwelijke arbeidskrachten." foto hielco kuipers
Phmps-meisje.
Het begon met herhaling van
het lagere schoolonderwijs, ge
volgd door cursussen in huis
houdelijke vakken zoals koken
en naaien. Volgens Philips was
het van belang dat de meisjes
later goede huisvrouwen wer-
den. /i| zouden lm
mers op den duur
families stichten die
weer voor het be
drijf konden wer
ken.
Later, toen de mini
mumleeftijd was
opgetrokken naar
14 jaar, kwam Phi
lips met een
lampjescursus voor
de meisjes. Het be
drijf weigerde te
sjoemelen met de leeftijden. De
13-jarige meisjes die van de la
gere school kwamen kregen on
derwijs en een zakcentje. Naast
het huishoudonderwijs kregen
dien was het fabriekswerk vol
gens de katholieke hoeders
vooral fnuikend voor het geloof.
Volgens Van Drenth is het ken
merkend voor Philips dat bijna
vanaf het begin beroepskrach
ten voor het onderwijs werden
ingeschakeld voor de fabrieks-
schooltjes. Maar om
het produktieproces
m steeds doelmatiger
MCISJCS Wet"- te laten verlopen
den slachtof- namhe' b«in,fie-
vens een zogenaarr
delijke
wildering'
ver-
vens een zogenaam-
ïsycho-technicus
lienst. Deze man
nam aankomende
werkneemsters een
vaardigheidstest af.
Dat betekende voor
Philips een betere
garantie voor goed
liet was ook in het
de arbeiders. Het
bevorderde immers de 'harmo
nie tusschen mensch en arbeid'.
Philips deed er alles a
werk. n
belang
deze meisjes ook alvast training arbeidsvreugde op een peil te
produktie-afdeling.
De kerkelijke top vond dit alles
maar niets. De meisjes werden
slachtoffer van 'zedelijke verwil
dering' omdat ze veel te dicht
bij de jongens werkten. Boven
houden. F.r werd gezorgd v
ontspanning, huisvesting en ge-
zondheidszotg. Omdat de kos
ten van levensonderhoud zo
stegen kwam er later ook een
inkoopcentrale voor de werkne
mers. Voor de vrouwen - die
vlak na hun huwelijk zeker met
werken zouden stoppen want
het moederschap was toch het
doel van het vrouwenleven, zo
vond ook Philips - kwam er een
pensioenregeling in de vorm
van een bniidssom.
Van Drenth heeft de vraag of
deze handelswijze van Philips
nu berustte op numanisme of
puur winstbejag, in haar proef
schrift bewust omzeild. „Na
tuurlijk kun je de Philips-familie
kenschetsen als voorbeeldige
werkgevers. Het staat buiten kijf
dat de arbeiders goed werden
behandeld. Aan de andere kant
paste dit wel in hun strategie
om gedisciplineerde, gezonde
en trouwe arbeiders te krijgen."
In het zuiden van Nederland
had Philips met name op het
gebied van de secundaire ar
beidsvoorwaarden een naam
hoog te houden. „Het bedrijf
verzorgde de arbeiders letterlijk
van de wieg tot het graf. Voor
alles was gezorgd en Philins is
wel eens geportretteerd als een
sociaal paradijs. Als je bij Philips
zat. zat je gebakken, net als bij
de overneid. Met die weten
schap in het achterhoofd is ook
beter de ontzetting te begrijpen
van allerlei Philips-mensen die
vorig jaar hoorden dat ze er ge
woon uitvlogen", zo reageert
Van Drenth op de massa-ont
slagen in Eindhoven.
De strijd met de katholieke kerk
om het Philips-meisje wordt na
de Tweede Wereldoorlog met
volle kracht voortgezet. De fa
briek komt met een nijverheids-
cursus maar die is geen lang le
ven beschoren. De katholieke
jeugdzorgers komen met een ei
gen school om het herstel van
de katholieke levensmoraal te
bewerkstelligen. De onvrouwe
lijke fabriekscultuur vormde
een bedreiging voor het gezin
dat werd gezien als het hart van
de Brabantse leefcultuur.
Uiteindelijk zwichtte Philips
voor de druk om opvoeding en
onderwijs aan de zuilen over te
laten. Een hernieuwde strijd
zou ten koste kunnen gaan van
de sympathie van de Eindho-
vense bevolking.
Dat betekent echter niet het
eind van de zorg bij de fabrie
ken. Van Drenth vindt daarom
juist de na-oorlogse periode het
interessantst. De aandacht van
Philips verschuift langzaam van
opvoeding naar ontwikkeling
van het Philips-meisje. Met na
me bedrijfspsychologie gaat een
steeds grotere rol spelen. Lei
dinggevend personeel kreeg op
dracht om rekening te houden
met 'de vrouwelijke identiteit in
ontwikkeling'. „De meisjespsy-
che mocht niet te veel gebrus-
keerd worden door de zakelijke
prestatiesfeer in de fabriek", al
dus Van Drenth over de Philips-
moraal. De Leidse onderzoek
ster interviewde ook vrouwen
die vroeger voor de lampenfa
brikant hebben gewerkt. „Het
was opmerkelijk hoe tevreden
zij op hun periode bij Philips te
rugkeken. Montagewerk is vaak
geestdodend en zij vonden dat
het werk niet veel voorstelde.
Buitengewoon positief was een
meerderheid over de zorg. Zij
konden praten over seksualiteit,
hun vriendje, maar aandacht
was er ook voor een kostgeldre
geling zodat ze hun eigen geld
konden beheren. Sommigen kij
ken wel met spijt terug omdat
er kansen werden gemist en zij
geen carrière konden opbou
wen, maar niet omdat ze daar
zo'n slechte tijd hebben gehad."
ROV1NJ-HAARLEM HANS JACOBS
„Het Kroatische parlement is in
1918 niet geraadpleegd over
toetreding tot het nieuwe ko
ninkrijk. Het is dus een illegaal
genomen besluit en we hoeven
ons nergens iets van aan te trek
ken. Kroatië bestaat, al eeuwen
lang. Joegoslavië niet, Joegosla
vië is een met honderdduizend
vormfouten geveld vonnis,
meer niet".
Harde en duidelijke taal van
Stip Mesic, vorig jaar in een
vraaggesprek tijdens de verkie
zingsstrijd in Kroatië. Diezelfde
Mesic is nu vice-president van
Joegoslavië en moet volgende
week, op 15 mei, president wor
den. Het zou dus niet eens zo
vreemd zijn als Servië pogingen
onderneemt dat te voorkomen,
zoals in Kroatië deze dagen
overal is te horen.
Volgens de Kroaten doen de
Serviërs dat door in hun deelre
publiek onrust te stoken. Dat
zou voor het federale leger aan
leiding moeten zijn in te grij
pen, zoals nu ook inderdaad
lijkt te gebeuren. Het door com
munisten geregeerde Servië wil
dat Joegoslavië als federale re
publiek blijft bestaan. Kroatië
wil met Slovenië dat er een
'confederatie' komt.
Joegoslavië is een lappendeken,
die zoals Mesic al aangaf met
veel kunst- en vliegwerk bij el
kaar wordt gehouden. Zes ver
schillende republieken, twee
autonome provincies, verschil
lende talen en volkeren, een
verschillende cultuur, gods
dienst en geschiedenis. Door
het huidige Joegoslavië liep tot
de Eerste Wereldoorlog de grens
van het Habsburgse en het Ot
tomaanse rijk. Het orthodoxe
Servië werd overheerst door de
Turken, de katholieke Kroaten
hadden te maken met Oosten
rijkers en Hongaren. Servië keek
naar het oosten, Kroatië naar
het westen.
In Kroatië woont al eeuwenlang
een grote Servische minderheid.
Die werd binnengehaald door
de Hongaarse vorsten om de
grenzen te bewaken tegen de
Turken. Tegelijkertijd bezorg
den de Serviërs de Hongaren
een stevige machtsbasis tegen
over de Kroaten. Het is één van
de redenen waarom het niet bo
tert tussen beide bevolkings
groepen.
Servië wist zich het eerst aan de
buitenlandse overheersing te
ontworstelen en werkte daarna
aan het verenigen van de 'Servi
sche' volkeren in een Groot-Ser-
vië. In Kroatië vond dat idee
geen gehoor, maar in 1918 sloot
Kroatië zich toch aan bij Servië
en Slovenië in het koninkrijk
van Serviërs, Kroaten en Slove-
nen. Niet tot ieders tevreden
heid, zoals Mesic laat blijken.
De Kroaten bleven dan ook
streven naar meer zeggenschap.
De kans kwam toen de nazi's
het land binnentrokken. In
Kroatië greep de fascistische
Ustasa de macht. De Ustasa
opende de jacht op de Serviërs.
Als ze geluk hadden werden ze
slechts over de grens gezet,
maar in veel gevallen was de
oplossing radicaler. Naar schat
ting tussen de 300.000 en
700.000 Serviërs werden ver
moord. Het verklaart waarom
de Serviërs in Kroatië nu niet zo
happig zijn op een autonoom of
zelfs onafhankelijk Kroatië.
Na de Tweede Wereldoorlog
werd Kroatië toch weer in een
Joegoslavisch huis gebracht,
•waarin de communistische pre
sident Tito zelf een Kroaat
met ijzeren vuist regeerde. Na
tionalistische oprispingen wer
den onderdrukt. Pas na de dood
van Tito (in 1980) werd de greep
van Belgrado losser. Kroatië ste
vent nu af op onafhankelijk
heid. Daar zal Mesic zeker toe
bijdragen.
STANDPLAATS ATHENE
Vanouds bewonder ik de Grie
ken om de manier waarop ze
kunnen betalen. Niet hun
schulden bij de Europese Ge
meenschap. maar de maaltijd,
de drankjes. Niet alleen nemen
ze bij voorkeur de consumpties
van het hele gezelschap voor
hun rekening; ze doen dat ook
nog zo achteloos dat je het nau
welijks merkt.
Behalve als er een andere gega
digde is. die ook de hele reke
ning wil betalen. Dan kunnen
zich enorme twistgesprekken
voordoen, soms zelfs bijna lijfe
lijke gevechten, waarbij de kel
ner. die van weerskanten bank
biljetten in zijn zakken gestoken
krijgt, als arbiter moet fungeren.
„Je beledigt me", kun je dan ho
ren roepen, en soortgelijke be
schuldigingen.
Er zit natuurlijk een flink stuk
theater in. Ook is het typisch
een produkt van de mannen
maatschappij: ik heb vrouwen
nog nooit actief aan zulke be-
taalscènes zien deelnemen. Die
worden geacht niet te betalen.
En tenslotte speelt bij de betaler
ook de behoefte mee 'verplich
tingen te scheppen', een be
langrijk begrip in Griekenland.
Ik weet het allemaal wel. Toch
zie ik het Griekse optreden lie
ver dan die taferelen van West-
europese toeristen die allemaal
voor zichzelf betalen, hetgeen
meestal nog een heel gedoe is.
Al die open buideltjes, en de
kelner maar wachten. Gelukkig
noemen ze het hier niet het Ne
derlandse. maar het Duitse sys
teem.
Zelfs als het mij een enkele keer
lukt, die rol van totaalbetaler te
spelen, dan nog speel ik het niet
klaar dat te doen zoals de Griek
dat kan: zonder dat het gesprek
stokt, tussen de bedrijven door,
en alsof hij eigenlijk van zijn
geld af wil. Het zit allemaal al
los in zijn zakken, weg ermee.
Wel kijkt hij evengoed naar de
rekening, want geflest wil hij
niet worden. Grieken zijn best
in geld geïnteresseerd, maar ze
doen alsof ze het niet zijn, en
dat doen ze overtuigend.
Wat de Grieken ook niet ken
nen, zijn onze rondjes. Eén van
de grootste fouten die je kunt
maken maar toeristen wordt
het nog wel vergeven is de
Griek die iou een drankje heeft
aangeboaen, na een half uur
iets terug te offreren. Zoiets kan
hooguit de volgende dag. maar
ook dan niet zonder moeite, en
zonder dat je mag zeggen: nu is
het mijn beurt.
FRANS VAN HASSELT CORRESPONDENT
