Extra
Westerbork: elke steen is een mens geweest
De speurtocht van twee broers
naar geallieerde oorlogsvliegers
Maandag 6 mei 1991 RxUOw 02J-1KB39 PIET BEüGHUK Vor MAJOANNt VB5CHUMN
27
'VERMIST BOVEN DE ACHTERHOEK' is de trtel van een boek (uitgeven) Lunet in Naarden) van de gebroeders Rhebefgen over
de geallieerde vliegtuigen, die in de tweede wereldoorlog m de Achterhoek zijn neergestort Het boek is voorzien van foto s. af
komstig uit pnvè-collecbes,die tot nu toe nooit gepubliceerd zijn
Ereveld van 102.000 bakstenen met een Davidster
Het voorjaarszonnetje schijnt uitbundig. Louis de Wijze stroopt zijn mouwen
op. Zonlicht strijkt over zijn armen. Het getatoueerde kampnummer is dui
delijk zichtbaar. .Auschwitz," zegt hij. „Mijn holocaust begon, zoals voor de
meeste joden uit Nederland, in Westerbork." Voor 102.000 medemensen was
het Nederlandse kamp een voorportaal van de dood. Slechts enkelen over
leefden de verschrikkingen. De nu 68-jarige De Wijze is een van hen. Samen
met de overlevenden wil hij een blijvende herinnering aan al die slachtoffers
inrichten. Op de voormalige appèlplaats van Westerbork komt een ereveld
van 102.000 kleine handgebakken stenen met daarop een Davidster. „Geen
namen, nee" zegt De Wijze. „Ze kwamen ook naamloos om. Dat ereveld
maakt zichtbaar hoeveel mensen zijn vermoord. Elke steen is een mens ge
weest.
N GELDEREN GPD
Kamp Westerbork. Vanaf oktober 1939 de
plaats waar Duitse joden die het naziregime
in eigen land waren ontvlucht door de Ne
derlandse regering werden weggestopt. Im
mers, het Nederlandse vluchtelingenbeleid
blonk niet bepaald uit door medemenselijk
heid. In 1942 namen de Duitsers Wester
bork over en de bewoners vielen alsnog in
handen van de nazi's. Het kamp kreeg de
sinistere naam 'Judendurchgangslager'.
Vijftien dagen na de overname door de be
zetters reed de eerste deportatietrein rich
ting gaskamers.
Transport
„Drie oktober 1942 kwam ik in Westerbork
aan. Normaal gesproken had je dan nog
een week te leven. Hing van het transport
af. Als de trein net weg was, scheelde het
weer een paar dagen. Maar de dag van ver
trek kwèm. Vroeg of later. Onafwendbaar.
Ook voor mij. Op 23 maart 1944 stond ik in
Birkenau. Daar werden de mensen geschei
den. Kinderen, vrouwen en oude mensen
gingen rechtstreeks de gaskamer in." Even
stokt zijn betoog. Zijn handen verraden de
spanning. „Ik heb de zwarte rook gezien.
De lijken geroken." Zachtjes zegt hij: „Zo af
en toe is het lot je gunstig gezind. Dat gold
toen voor mij. De sterken ontsnapten voor
alsnog aan de dood. Zij werden te werk ge
steld. Ik behoorde tot die sterken en kwam
in het werkkamp Monowitz terecht. Slaven
arbeid verrichten voor IG Farben, de fabriek
die een belangrijke rol speelde bij de pro-
duktie van chemische wapens. En het
moordgas Zyklon B."
De restanten van kamp Westerbork liggen
er anno 1991 stil en vredig bij. Het monu
ment, de omhooggebogen rails, daar diep
in de Drentse bossen blijft elke keer weer
een aangrijpende herinnering. Een herinne
ring aan al degenen die werden wegge
voerd.
De Wijze: „Ik wil wel benadrukken dat wij
'Westerborkers' het ereveld niet zien als een
soort concurrent van het bestaande monu
ment. Absoluut niet. Laat daar geen misver
stand over bestaan. Ik vind de symboliek
van die omhooggebogen rails steeds weer
ontroerend. De Stichting Voormalig Kamp
Westerbork wil nog iets aan de bestaande
situatie toevoegen. Om dat te realiseren is
de Werkgroep Westerbork 102.000 ont
staan. Daar ben ik voorzitter van. Wij heb
ben een herinrichtingsplan ontwikkeld.
Want het blijft niet bij dat ereveld. Ook de
len van het kamp worden herbouwd. Zij het
op symbolische wijze. Bij voorbeeld: van
het ziekenhuis zal het interieur worden ge
reconstrueerd, bestaande uit een aantal
dakspanten en twee stapelbedden. Tevens
zorgen we op het terrein voor permanente,
uitgebreide informatie over wat hier is ge
beurd. Het gaat ons om één ding, de herin
nering aan de slachtoffers levend houden.
Daar hebben ze recht op."
Vlak naast het monument staan de reus
achtige schotels van de sterrenwacht Wes
terbork. Een zacht gezoem duidt op de niet
aflatende zoektocht door het heelal De Wij
ze ergert zich duidelijk aan de plek waarop
de schotels zijn neergezet.
„Zo dicht naast het voormalige kamp, dat
kan toch eigenlijk niet Ik vind het enorm
storend. Waarom hebben ze die dingen niet
een paar kilometer verder neergezet? Het
lijkt wel alsof men door de schotels hier
neer te zenen zo snel mogelijk wilde verge
ten wat er allemaal is gebeurd. Als ik die
dingen zie, denk ik vaak: hadden we in 40-
45 maar een sterrenwacht gehad."
Over de houding van de Nederlanders tij
dens de oorlog tegenover hun joodse mede
burgers is De Wijze wat hij noemt 'twee
slachtig': „Ik roem de mensen die, met ge
vaar voor eigen leven, anderen hebben ge
red. Maar aan de andere kant: ik ben van
huis gehaald door een Nederlandse politie
agent. En velen met mij. Ook scoort Neder
land op de lijst van landen waar de meeste
joden zijn weggevoerd heel hoog. Dat geeft
te denken. Ik ben daar niet bitter over. Het
is een vaststelling van feiten. En waarom
zou je die wegmoffelen. Vandaar dat ik, kij
kend naar de reacties op ons plan, zo blij
ben. Werkelijk uit alle hoeken en gaten stro-
Het bestaande monument in Westerbork.
men de giften binnen. Ik weiger dat te zien
als het afkopen van een schuldgevoel. Ik
noem dat een verlate adhesiebetuiging.''
Overleven
...Na Westerbork kwam Auschwitz. Altijd is
de wil tot overleven heel sterk geweest.
Door die wil zoek je ook steeds manieren
om aan de dood te ontsnappen. Ik kon be
hoorlijk voetballen. Dat maakte mijn over
levingskans weer een stukje groter. Als je in
Auschwitz namelijk ergens goed in was,
werd je min of meer ontzien. Met mijn
voetbaltalenten hoefde ik niet meer allerlei
loodzwaar grondwerk te doen. Aan dat werk
gingen de meesten kapot. Letterlijk, wel te
verstaan. Ik werd ingezet bii een veegploeg
in de hallen van IG Farben." Cynisch Iaat
De Wijze erop volgen: „Ik speelde tenslotte
in Auschwitz 1Een keer per maand werden
we gekeurd. Dan stonden we in ons nakie
voor zo n stel SS'ers met Duitse herders. Na
de keuring moesten we een trap op. Die
schoften sloten weddenschappen met el
kaar af op welke trede een van de honden
iemand van ons te pakken zou krijgen.
Bijna vijftig jaar was Louis de Wijze voorzit
ter van de centrale organisatie van de vlees
groothandel. Bij zijn afscheid werd ge
vraagd wat hij wilde hebben. „Geef maar
geld voor ons monument" luidde het ant
woord. „Dat heeft duizenden guldens opge
leverd". stelt De Wijze tevreden vast. Glim
lachend voegt hij er aan toe: „Misschien
waren ze wel blij dat ik vertrok, zoveel geld
kwam er binnen. Er is overieens zo n 1,7
miljoen gulden nodig om alles te realiseren.
<*OTO/OOP «OtK
Dat geld komt er. Zeker weten. Dit moet ge
woon lukken."
Hij benadrukt dat deze actie niet exclusief
voor joodse Nederlanders is „Ben je gek.
Iedereen kan zo n steen voor 25 gulden
adopteren. Ie kunt toch ook mensen die je
nu-i kent gedéifloen De gevers krijgen als
aandenken een certificaat. De zomer van
'92 is onze streefdatum. Dan moet alles
klaar zijn. Dat lukt. daar ben ik van over
tuigd Problemen over de plek van het
ereveld hebben we niet genad. Kamp Wes-
lerbork valt onder Staauboabcheei I 'i'
mensen daar gaven onmiddellijk alle mede
werking.
Twee jaar geleden ontstonden de plannen
die nu zo dicht bij verwezenlijking zijn. Uit
contacten met andere overlevenden merkte
De Wijze dat bij velen de wens leefde de
herinnering aan die zwarte periode levend
te houden door middel van een ereveld.
„Er is lang nagedacht over de manier waar
op we dat zouden moeten doen. Op een ge
geven moment was ik op een herdenkings
bijeenkomst in Buchenwald. Daar hebben
ze een monument van stukken grijze lei
steen. Brokstukken als pymbool voor de ge
teisterde mens. In aJ zijn simpelheid maak
te het een enorm indruk. Zo kwamen we op
het idee van de bakstenen Ook voor mi|
persoonlijk is dat ereveld belangrijk. Ik wil
zeker niets vergeten. Bij het stijgen van de
jaren kom je trouwens toch steeds dichter
Dij je verleden te staan. Dat is goed. Ik zit
ook niet vol haat. Terwijl ik genoeg aanlei
ding heb te haten. Maar het gif is in al die
jaren dunner geworden
De voorzitter van de Werkgroep Westerbork
102.000 heeft tijdens de oorlog de beker vol
ellende tot de laatste cinipjx I m&ÊHUMD
drinken. Terwijl de bevrijdende Russische
artillene al hoorbaar was. maakte louis de
Wijze deel uit van de duizenden die door de
vluchtende Duitsers vanuit Auschwitz wer
den meegevoerd.
Buchenwald
„Het vroor dat het kraakte, toen we in open
kolenwagons werden gesmeten Drie dagen
lang ging het richting Buchenwald Samen
met ons werd tevens een barak vol hoertjes
afgevoerd. Die zaten ook In het kamp. j.i
Maar niet voor de joden Wij hadden bij die
meisjes niets te zoeken. Niet omdat we
geen behoefte hadden aan wat warmte
Welnee, we verdienden gewoon te weinig
om een bezoekje te kunnen betalen. De ar
me dremnwh ntttn alai n m o iMtaok
In die bijtende kou stierven ze als ral
ten. Na Buchenwald was de tocht nog niet
ten einde. We kwamen in het concentratie
kamp Langenstein-Zwieberge aan Dat
kamp was voor mil de grootste «rschnk
king. We werden daar letterlijk doodgehon
gerd. Er was niets. Geen eten. niets Alleen
maar modder, kou en hufters van bewakerv
In alle kampen waren het duivels, maar wat
ik daar heb meegemaakt, dat is niet uit te
leggen. En nog werden we niet met rust ge
laten Op een gegeven moment werden wc
weer op pad gestuurd. Dit keer te voet De
zwakken en zieken werden meteen afgi
maakt, als honden. Al snd had ik in de ga
ten dat we regelrecht onze dood tegemoet
liepen. Met drieduizend begonnen we aan
die laatste tocht. Vierhonderd mensen heb
ben hst ovabofd II hi b bet eindt et al
gewacht. Met een stel anderen ben ik on
derweg gevlucht."
Daarom zit ik nu hier."
Louis de Wijze zwijgt De stilte spreekt.
De broers Wim (rechts) en
Peter Rhebergen met een
deel van de propeller van
de Britse Wellingon-
boommenwerper, waar
van het wrak in 1976
werd gevonden. •fOTO
WILLEM HISSINK
Boek 'Vermist boven de Achterhoek' resultaat van tien jaar onderzoek
In de nacht van 25 op 26 juli 1942 wordt bo
ven de Achterhoek een toestel van de RAF,
de Britse luchtmacht, geraakt door een
Duitse iager. Het vliegtuig, een tweemotori-
ge Wellington bommenwerper vliegt bran
dend over Aalten en stort uiteindelijk iets
verderop neer bij het dorpje Zieuwent.
Landbouwer Rhebergen uit Aalten is er ge
tuige van. Hij is door het aanhoudende ge
ronk van een groot aantal vliegtuigen dat
richting Duitsland ging, wakker geworden
en naar buiten gegaan Korte tijd nadat de
bommenwerper in vlammen is opgegaan,
ontwaart Rhebergen in het schemerdonker
een figuur op de brug over de Sllngebeek in
Aalten. Als hij dichterbij komt, ziet hij aan
de uitrusting dat hij te maken heeft met een
Engelse piloot.
Na de oorlog zal hij deze ontmoeting nog
menigmaal aan zijn kinderen vertellen. „Als
hij het over de oorlog had. had hij het ook
altijd over die Engelse piloot. Die ontmoe
ting had heel veel indnik op hem gemaakt.
Als kind hebben we dat verhaal dus vaak
gehoord", zegt Peter Rhebergen. die samen
met zijn broer Wim een uniek boek heeft
samengesteld over neergestorte geallieerde
vliegtuigen in de Achterhoek tijdens de
tweede wereldoorlog. Aanleiding is het
steeds terugkerende verhaal over de 'piloot
op de brug geweest. Want wie was deze
man. zo vroegen Peter en Wim zich tien
jaar geleden af. En hoeveel bemannningsle-
den van de geallieerde luchtvloot hadden
een crash overleefd.
Wat waren het voor toestellen waarmee ze
vlogen, waar waren ze opgestegen en wat
gebeurde er allemaal tijdens een vlucht.
Een lange speurtocht van tien jaar begpn
door binnen- buitenlandse archieven. Ook
waren er uitvoerige gesprekken met oogge
tuigen. Het allerbelangrijkste was toch wel
hei opsporen van familieleden van gesneu
velden en voormalige geallieerde vliegers
die, zo bleek, over de hele aardbol verspreid
waren. Was het contact eenmaal gelegd.
dan volgde er een 'eindeloze' briefwisseling.
Op deze manier kregen de gebroeders Rhe
bergen gedetailleerde informatie toege
stuurd Ook kwamen ze in het bezit MB
logboeken en dagboekaantekeningen.
„Het vult een lacune in de recente hittorie
en doet tevens recht aan die Geallieerden
en dappere Nederlanders die hun leven ns
keerden in de strijd tegen de bezetter",
schrijft luitenant generaal W C. Louwrrse.
bevelhebber van de Luchtstrijdkrachten, in
het voorwoord van het boek Vermist boven
de Achterhoek' (uitgeveni Lunet in Naar
den). dat bovendien is voorzien van tot nu
toe nor.it gepubliceerde foto's, afkomstig uit
ririvé-collet ties
let RAF toestel dat in die bewuste nacht
van juli 1942 verongelukte, behoorde tot het
12e Squadron van de Bntse luchtmacht
„Het is naar beneden gehaald door een
Duitse jager die op het vliegveld Twente
was gestationeerdzegt de in AaJtcn wo
nende bankemployé Wim Rhebergen (31).
Broer Peter (41), werkzaam bij de gemeente
Winterswijk, merkt op: „Het toestel moest
een aanval uitvoeren op de stad Duisburg
in het Roergebied".
Het wrak van de neergestorte Wellington-
bommenwerper werd in 1976 gevonden op
het land van een boer in Zieuwent Een deel
van de propeiler bewaart Peter Rhebergen
als een kostbaar relikwie. De vlieger van de
Wellington, de man op de brug was Ho
race Fluck. Hij overleefde de ooriog, maar is
inmiddels overleden, zo boorden de Rhr
bergens van de nabestaanden-
De crash met de Wellington wordt uifvoeng
in het boek beschreven ,.7o'n verhaal heb
ben wc helemaal uitgespit Het ts net een
In het boek wordt ook verslag
legpuzzel"
gedaan vai
noa vier verongelukte vliegtul
grn. drie van de RAF cm een Amenkaans
toestel. Kr wordt een beknopt overzicht ge
geven over de F.uropese luchtoooriog „In
net begin van de ooriog waren het toch
vooral de Fngelsen die het in de lucht tegen
de Duitsers moesten opnemen Ze waren
wel aan elkaar gewaagd. Bij Duitse aanval
len op Engeland kon de Britse luchtmacht
behoorlijk tegenwicht bieden aan do Duitse
Messerschmltts".
Noodlanding
Naast de Wellington-bommenwerpers izes
bemanningsleden), namen later ook de
Stilling». HaJifaxs en Lancasters van de I n
gel sen aan de luchtstrijd ded. In die toestel
len zalen doorgaans zeven man De Amen
kanen die later bij de stnjd werden betrok
ken. gebniikten toestellen van hef type B
17. ook wel het vliegend fort genoemd In
het boek staat het verhaal van z<n VS-
bommen werper, die op 10 maart 1945 een
noodlanding maakte in de Achterhoek Alle
tien bemanningsleden bleven ongedeerd
Op de dag van die noodlanding was een
groot deel van de Achterhoek al bevrijd. Een
Amerikaan van de B-17 heeft laten weten
dat hH binnenkort d<
toestel terechtkwam
I nki Ir rmalige gcalliemlr
Inmiddels al op bezoek geweest. ..We vin
den het prachtig als ze komen. Ie hebt er ja-
rrnlang mer pKBIBpOOdNri rn .Dn
staan ze op een gegeven moment In je huis
kamer Ontroerend is ook altijd als ze naar
de graven gaan van omgekomen kamera
den. De vliegers wisten natuurlijk dat we
met dit bock bezig waren Door al die bne
ven die we elkaar schreven, waren ze toch
erg benieuwd grworrlen
neergekomen warm De Fngrlsen voerden
hun vluchten altijd 's nachts uil Als ze niet
door de Duitsers werden gepakt, werden ze
snel dom Nederlanders in veiligheid gr
bracht, hoewel ook een aantal Bntse vfle-
gers vrijwillig in Duitse kriigsgrvangrn
schap ging Horace fluck heeft dat ook gr
Broer Wim ..Kr gaat wH wal door je hem
ais je een piloot thuis op bezoek krijgt liet
is toch iemand die beef» grvrxhtcn om ons
land te bevrijden. 7jc riskeerden toch maar
hun leven voor onze vrijheid. Daar mag je
op 4 mei bes» even bij stilstaan"
