Extra
Geheimzinnige verdwijning
van filmpionier Le Prince
Redactie 023-150239 RIET BERGHUIS Voongeving RUUD BLOKHUIZEN
bestaan. Dat was al duidelijk voor wie de
kritische boeken van de Amerikaanse film
historicus Gordin Hendricks kent over Edi-
sons halfslachtige aandeel in de start van de
filmgeschiedenis.
Edison had in 1889 de F;ranse arts en uitvin
der professor Etienne-Jules Marey ontmoet
en een demonstratie gezien van diens chro-
nophotographe. Het apparaat was het jaar
tevoren gepatenteerd, hetzelfde jaar waarin
Ix Prince zijn eerste geslaagde films op
nam. Edison droeg zijn medewerkers in zijn
werkplaats in West Orange in Amerika op
de chronophotographe van professor Ma
rey om te bouwen tot een apparaat dat ver
handelbaar kon zijn. In zaalprojectie van
filmbeelden zag Edison echter geen brood.
Professor Marey had hem uitgelegd dat zijn
uitvinding slechts voor de wetenschap van
belang was. zoals de cardiograaf die hij eer
der had uitgevonden. Maar een apparaat
dat dienstig kon zijn voor het vermaak van
de grote massa's...?
De ontwikkeling van de kinetoscope kreeg
in de werkplaatsen in West Orange betrek
kelijk weinig belangstelling van Edison. De
firma's, die het apparaat hadden besteld,
moesten voortdurend aandringen op afle
vering ervan en op toelevering van de bijbe
horende films. In 1894 werden de eerste ki
netoscope-parlours geopend. Zij trokken
veel belangstelling.
In dezelfde tijd waren er tientallen anderen
bezig met het uitvinden van een filmcame
ra en projector. De belangrijkste onder hen
was de Parijse ingenieur Leon Bouly, die
echter in 1894 geen geld meer had om de
jaarlijkse patentkosten op zijn Ciné-
matographe Bouly nog langer te betalen.
Zakenwereld
Antoine Lumière bestudeerde de vrijko
mende patenten. Als een van de grootste fa
brikanten ter wereld van fotogevoelig mate
riaal zag hij er commerciële mogelijkheden
Le Prince omstreeks
1900 in de tuin van
zijn schoonouders in
Leeds.
FOTO GPD
in. Hij gaf zijn werkplaats-chef Carpentier
opdracht het apparaat iets gewijzigd na te
bouwen. Zelfs de naam 'Cinématographe'
werd brutaalweg van Bouly overgenomen.
Antoine gaf zijn zoons Louis en Auguste op
dracht in december 1895 openbare voor
stellingen te geven met de opnieuw gepa
tenteerde Cinematographe Lumière. Zo
gaat dat in de grote zakenwereld.
In Engeland had de in Parijs opgeleide
kunstschilder en fotograaf Birt Acres al in
1895 openbare voorstellingen gegeven met
de geheel door hem op eigen wijze ontwik
kelde Kineopticon. In Amerika had Jean Le-
roy. de technicus die Le Prince had gehol
pen bij de bouw van zijn 16-lenzige filmca
mera. al in 1894 voorstellingen gegeven met
een door hemzelf verder ontwikkelde appa
raat. Hij vroeg de Engelse gebroeders Riley
uit Bradford een compagnonschap met
hem aan te gaan. In Duitsland hadden de
gebroeders Skladanowski een apparaat ont
wikkeld. waarmee zij eerder dan Lumière
openbare voorstellingen gaven.
Vergeten bron
Na 1896 was het hek vap de dam. Edison
stond er in Amerika echter op dat niemand
anders dan hij het recht had om films op te
nemen en te projecteren gezien zijn kineto-
scope-patenten. Deze patentrechten waren
niet buiten Amerika aangevraagd. Met ein
deloze juridische procedures en met het
huren van gangsterbenden die op illegale'
filmploegen inhakten, wist Edison de ont
wikkeling van de film in de VS nog een
poosje naar eigen hand te zetten. Adolphe
Le Prince verdedigde op een van de proces
sen van Edison tegen zijn rivalen de paten
ten van zijn vader. Maar de rechter ver
klaarde ze niet ontvankelijk. Niet lang daar
na pleegde Adolphe zelfmoord.
Boeiend boek
Christopher Rawlence heeft een boeiend
boek geschreven over Le Prince en zijn uit
vinding. De film die hij maakte, is overtui
gender door de vele interviews met nabe
staanden. Uit het boek blijkt dat hij belang
rijke Franse bronnen niet heeft aangeboord
en niet op de hoogte was van de gegevens
die Leo Sauvage uit Franse en Amerikaanse
archieven heeft opgediept. Rawlence laat Le
Prince tot twee keer toe van het station van
Dijon vertrekken. Het staat nu wel vast dat
de broer van Le Prince de politie maar wat
op de mouw heeft gespeld.
Een van de belangrijkste bronnen die Raw
lence heeft veronachtzaamd bevindt zich in
Leeds zelf en wij hebben er voor dit artikel
uit kunnen putten. Het is het archief van E.
Kilbum Scott die Le Prince in 1889 had ge
holpen met de elektrische koolspitsverlich
ting van zijn projector. Het bevindt zich in
de bibliotheek van de Universiteit van
Leeds en bevat talloze getuigenverklaringen
van anderen die Le Prince nog kenden.
Nog is het laatste woord niet gezegd over de
man die honderd jaar geleden zo dicht bij
de uitvinding van de films was. die deze uit
vinding in feite al had gedaan, maar die met
de schuldeisers letterlijk op de hielen, toe
gaf aan zijn gevoel dat hij had gefaald.
Droevig genoeg voor hemzelf. Nog droevi
ger voor zijn vrouw en kinderen, die hij
kennelijk niet meer onder ogen durfde te
komen. Tien jaar later had de 'levende pho
tographic' zich al zo in onze cultuur genes
teld, dat zij niet meer was weg te denken.
EDISON Met eindeloze juridische
procedures en met het huren van
gangsterbenden die op illegale' film
ploegen inhakten, wist Edison de ont
wikkeling van de film in de VS naar
zijn hand te zetten
Met de schuldeisers letterlijk op de
hielen, gaf Le Pnnce toe aan zijn ge
voel dat hij had gefaald Droevig voor
zijn vrouw en kinderen, die hij kenne
lijk niet meer onder ogen durfde te
komen
Cinematografie zou honderdjarig bestaan al hebben kunnen vieren
De bioscoopfilm had vorig jaar al zijn honderdjarig bestaan kunnen vieren
als een van de belangrijkste uitvinders ervan, I/)uis Aimé Augustin lx* Prince
niet op geheimzinnige wijze spoorloos was verdwenen.
Over drie jaar herdenkt men in de VS het feit dat de uitvinder Thomas Alva
Hdison de eerste kinetoscopen op de markt bracht. Het waren grote, houten
kijkkast-automaten waarin het principe van de 35 mm-film werd toegepast.
Ben jaar later zal men in Frankrijk het eeuwfeest vieren van de eerste filmver
toningen door de gebroeders Lumière in het Grand Café in Parijs.
Edison en de Lumieres werden dank zij
goedbetaalde publiciteitsknechten mytho
logische figuren in de filmgeschiedenis. Zij
waren lang niet de eersten. Maar van al hun
voorgangers was de allereerste een 1,90 me
ter lange, beminnelijke Fransman die een
droom koesterde. De droom om een pu
bliek in een panoramisch theater belangrij
ke historische gebeurtenissen te laten mee
beleven in bewegende, driedimensionale
beelden.
In het Noordengelse leeds had Ie Prince al
in 1888 met succes de eerste bewegende
filmbeelden vastgelegd In de zomer van
1889 vertoonde hij deze films op een muur
in zijn werkplaats, In november 1890 zou
den in New York de eerste openbare film
voorstellingen worden gegeven. Samen met
de technicus lean Acme leroy was de
vrouw van le Prince. Elizabeth le Prince
Whitley, bezig met de voorbereidingen
daarvan. Op 10 september 1890 verdween
haar man echter spoorloos in Frankrijk.
1 ot haar verbijstering en woede zag Lizzie
Le Prince hoe kort daarop Edison zijn uit
vinding van de kinetoscope wereldkundig
maakte. Fm hoe niet lang daarna in Frank
rijk de eerste filmvoorstellingen van Lumiè
re zo'n groot succes werden, dal de wereld
na 1895 stormenderhand werd veroverd
door de kunst van de cinematografie. Ande
ren dan haar hardwerkende echtgenoot
maakten de droom waar die hij had gekoes
terd. In tegenstelling tot Edison bezat zij
niet de middelen om de rechten van de uit
vinding op te eisen
In de pers werden in de afgelopen honderd
jaar de wildste verhalen gepubliceerd over
lx Princes mysterieuze verdwijning. Hij zou
homo zijn geweest. De steenrijke, autocrati
sche familie Lumière zou hem hebben laten
vermoorden. Agenten van Edison zouden
hem hebben ontvoerd. Aan de laatste ver
onderstelling hechtte Lizzie Le Prince zelf
het meeste geloof.
Ontbrekende akte
Veertien jaar geleden betrok Christopher
Rawlenc e, een programma-maker van
Channel Four, in leeds het huis waarin Le
Prince vroeger had gewoond. Hij raakte
nieuwsgierig naar de uitvinder die zo dicht
bij zijn doel was geweest. Hij bezocht de
nazaten van le Prince in de VS. Hij mocht
daar in oude koffers neuzen met brieven,
gerechtelijke stukken en familiedocumen
ten die Lizzie had nagelaten. Hij stelde er
een hartvcroverend documentair drama
over samen dat vorig jaar op het Rotter
damse Filmfestival werd getoond.
Inmiddels schreef Rawlence een boek over
zijn speurtocht naar August lx Prince: 'The
Missing ReelDe Ontbrekende Akte. het
niet-vertelde verhaal van de verdwenen uit
vinder van bewegende heelden. Rawlence is
ervan overtuigd dat I x Prince inderdaad de
eerste was die met succes films kon opne
men en projecteren. Rawlence geeft on
danks allerlei hiaten en tekortkomingen in
zijn boek, een plausibele verklaring voor het
verdwijnen van lx Prince. Zijn boek laat
zich lezen als een spannend, maar waar ge
beurd detective-verhaal.
Augustin lx Prince werd in 1842 geboren in
de garnizoensplaats Metz als zoon van een
anffierie-oflh Ier Zijn vader waa bevriend
met de fotografische uitvinder Daguerre. Zo
was al vroeg zijn grote belangstelling voor
de fotografie gewekt, lx Prince verwierf in
latere jaren een patent op het aanbrengen
van foto-afdrukken op borden, kopjes en
schotels van aardewerk en emaille.
De loopbaan van lx Prince begon vol ro
mantiek. In 1866 sloot de charmante Frans
man op de universiteit van Leipzig vriend
schap met de joviale jonge Engelsman John
Whitley. Later in Parijs maakte Augustin
ook kennis met Johns zuster Elizabeth, die
hier een kunstzinnige cursus volgde. Augus
tin en Elizabeth trouwden met elkaar en hij
werd compagnon in de kopergieterij van
schoonvader Whitley in Leeds. I lier raakte
het jonge paar bevriend met de bankiers
van het bedrijf, de Wilsons, lx Prince kon
echter niet verhelpen dat conservatieve be-
drijfsopvattingen de eertijds befaamde giet
erij aan de rand van de afgrond brachten.
Zijn vriend en zwager verspilde daarnaast
een deel van het bedrijfskapitaal aan zake
lijke avonturen.
lohn overtuigde Augustin ervan dat er in
Amerika een vermogen kon worden ver
diend met Lincrusta, een decoratief linole
um voor wanden en vloeren. De onderne
ming liep uit op een mislukking. Het gezin
lx Prince was er in 1881 speciaal voor naar
de VS verhuisd. Lizzie Le Prince nam daar
na een baan als lerares pottenbakken op
een doven-instituut in New York. Augustin
nam de exploitatie over van een panorama,
een groot rond, speciaal belicht reusachtig
schilderij van een veldslag waar de bezoe
kers vanuit het centrum zich als in een le
vensecht theater konden wanen. Maar... de
beelden bewogen niet. Zo ontstond Augus
tin Le Princes droom.
Perfectionist
Met zijn kennis van de fotografie wilde Le
Prince een apparaat ontwerpen waarmee
het mogelijk zou worden historische veld
slagen en andere gebeurtenissen tot leven
te brengen. In 1886 kreeg hij in de VS en la
ter in Engeland een patent op een camera
met zestien lenzen. Een jaar later reisde hij
terug naar Ixcds om er te helpen bij het
ontbinden van het bedrijf van schoonvader
John Whitley. Daar had hij tevens de ruimte
om op zijn gemak te werken aan de perfec
tionering van zijn apparaat. In Ixeds waren
voldoende vakmensen aanwezig om er op
zijn aanwijzingen onderdelen voor te ma
ken. Mij bouwde een tweede camera met
twee lenzen, waarmee met succes films
werden opgenomen van zijn schoonouders
in de tuin van hun huis. van zijn harmoni
ca-spelende zoon Adolphe en van verkeer
op de Brug van Leeds. Deze films bestaan
nog en geven een verrassend beeld van wat
Elizabeth Le Prince Whitley die tot het eind van haar leven in Amerika wachtte op haar man.
Le Prince technisch had bereikt.
Maar lx Prince was een perfectionist. Hij
bleef sleutelen aan zijn 16-lenzige camera
en Christopher Rawlence veronderstelt dat
de ingenieur streefde naar het geven van
driedimensionale voorstellingen, terwijl hij
in feite al geslaagd was met de eenvoudiger
uitgevoerde camera. Lizzie lx Prince had in
de N'ewyorkse wijk Harlem de befaamde Ju-
mel Mansion, een landhuis, ooit bewoond
door George Washington, gehuurd. Hier
zou Le Prince eind 1890 de eerste voorstel
lingen geven.
In gezelschap van het echtpaar Wilson be
zocht lx Prince eerst Frankrijk. Hij demon
streerde zijn filmtoestel aan een functiona
ris van de Parijse Opera. Vervolgens sprak
hij af met de Wilsons dat hij hen later weer
in Parijs zou treffen voor de terugtocht naar
Leeds. Ix Prince zou zijn broer in Dijon nog
een bezoek brengen. In oktober zou hij sa
men met zijn behoeftige schoonvader en
met zijn al ingepakte toestellen voorgoed
terugvaren naar New York.
Maar Lizzie lx Prince wachtte zes weken la
ter tevergeefs op de kade in New York. lx
Princes naam stond wel op de passagier
slijst, maar hij was niet aan boord. In Dijon
gaf de broer van lx Prince een verklaring
aan de politie dat hij Augustin dinsdag 16
september naar de trein richting Parijs had
gebracht. Lizzie Le Prince huurde detectives
om haar man op te sporen. Alles tevergeefs.
Dat was het eerste van een groot aantal
raadsels. Christopher Rawlence ontdekte
dat Le Prince op het moment van verdwij
ning een groot aantal schulden had. in to
taal tot een huidige tegenwaarde van
170.000 Nederlandse guldens. Om die re
den reisden de Wilsons vermoedelijk met
Le Prince mee.
De Franse filmhistoricus lean Mitry had al
eerder geopperd dat Le Prince zichzelf had
laten verdwijnen, misschien door zelf
moord. vanwege financiële problemen.
Christopher Rawlence voert voor deze ver
onderstelling nu de bewijslast aan. lx Prin
ce zat diep in de schulden. De afwikkeling
van zijn schoonvaders bedrijf voegde er al
leen maar grotere schulden bij. Van zijn
broer had hij nog duizend pond tegoed uit
de erfenis van zijn moeder. Maar zijn broer
was niet in staat (of weigerde) dat geld
meteen te betalen.
Daar kwam de faalangst van lx Prince, die
een perfectionist was in hart en nieren, nog
bij. Hij was niet tevreden met wat hij al had
bereikt. De Franse journalist Leo Sauvage
heeft in zijn boek L'affaire Lumière. waarin
hij de mythe van de gebroeders Lumière als
grote uitvinders van de cinematografie aan
flarden scheurt, allerlei raadsels over Le
Prince's verdwijning op een rij gezet. Vol
gens Sauvage is Le Prince nooit op die trein
naar Parijs gestapt. De lange man met zijn
aristocratische voorkomen zou beslist wel
zijn opgevallen. Evenmin hadden de Franse
Spoorwegen aantekeningen in hun registers
van de recu's van de omvangrijke bagage
van Le Prince.
Massa-vermaak
Le Prince heeft, misschien met behulp van
zijn broer, een verdwijning in scène gezet
en heeft wellicht dienst genomen in net
Vreemdelingenlegioen, een organisatie
waar nimmer naar iemands afkomst werd
gevraagd, oppert Rawlence. Voor de be
schuldigingen van Lizzie Le Prince dat
Edison de hand zou hebben gehad in haar
mans verdwijning, blijkt weinig grond te
George Eastman (links) en Thomas Alva Edison in de jaren twintig toen betaalde publicisten hen gingen bejubelen als mythologische film-uitvin
ders. FOTO GPD
