Extra
Gorbatsjov niet de
man voor opbouw
van maatschappij
Dinsdag 30 apnl 1991
Redactor 023-150239 PIET BERGMUIS Vormgrvin^ CLARA KEMPER
21
Stalin-biograaf Volkogonov: In keus Marxisme zit geweld
Een grote plaats in de geschiedenis zal Gorbatsjov ongetwijfeld krijgen. Dmi
tri Antonovitsj Volkogonov - 62 jaar, biograaf van Stalin, directeur van het In
stituut voor Militaire Geschiedenis van het ministerie van defensie en lid van
het Congres van Volksafgevaardigden van de republiek Rusland - behoort ze
ker niet tot de, vooral in het Westen grote, schare die 'Gorbi, Gorbi' scande
rend de leider vanaf de zijlijn toejuicht Volkogonov, is auteur van het bóek
'Triomf en tragedie, een politiek portret van losef Stalin
beïnvloeden door nieuwe bladzijden open
te slaan, de waarheid dichter bij te bren
gen".
Bij het overlijden van Stalin in 1953 bestond
er in de Sovjetunie een algemeen verbod op
de herinnering aan de wandaden van de
dictator. Zo kon het dus gebeuren dat de
jonge militair Dmitri Volkogonov oprecht in
Stalin geloofde, dacht dat de man god was,
onfeilbaar, oprecht. Dat Volkogonovs eigen
vader was vermoord onder de stalinistische
terreur en zijn moeder in ballingschap was
gestorven, kon Dmitri's geloof niet aan het
wankelen brengen. Want zoals hij schrijft in
'Triomf en tragedie', 'Stalin was er een
meester in om fouten, misrekeningen, mis
daden, de slechtste kanten van zijn karakter
te laten doorgaan voor prestaties en succes
sen. wijsheid en niet aflatende zorg voor het
volk'.
ttstisrhe heilstaat te vestigen met grwrid
gepaard gaan. is volgens Volkogonov een
re< htstnvks gevolg van de wrg die bewan
deld wordt naar die socialistische utopie,
namelijk de marxistische. „In de keus voor
het marxisme zit geweld ingebakken Een
van de centrale stellingen van de leer van
Mant is nameii)k de dictatuur van het prole
tariaat. En dat is een enorme fout. Want ie
dere dictatuur heeft geweld in zich. politiek,
economisch, cultureel, noem maar on In
Husland werd eerst de dictatuur van net
proletariaat gevestigd, daarna die van de
partij en daarna die van èën persoon Dat
heeft echter niets met socialisme te maken.
Doordat geprobeerd wordt socialisme via
de marxistische theorie in te voeren, heeft
het socialisme een grote historische neder
laag geleden
Volkogonov wil er echter zeker niet aan dat
het wereldwijd mislukken van 'socialisti
sche' experimenten ook betekent dat het
socialisme zHf geen perspectieven heeft.
WH moet je dan socialisme goed definir
ren ..Socialisme is nog nergens ter wereld
in de praktijk gebracht, voor zover ik weet.
Want het heeft te maken mei twee dingen:
sociale rechtvaardigheid en vrijheid. I >at
ideaal is weliswaar nergens verwezenlijkt,
maar je kunt het niet vergeten of wegwer
ken. want het is mensen eigen en dus van
alle tijden".
De nieuwe wee die de Sovjetunie moet in
slaan, moet volgens Volkogonov dat socia
lisme dichter bij brengen ..Wij moeten in
de Sovjetunie een marktmechanisme op
bouwen met elementen van sociale gelijk
beid. Dat betekent dus dat wij na zrvrntig
jaar waann alle* in de Sovjetunie beperkt
was wat je kon kopen, wat je kon heblxm.
wat je kon weten - nu gemelijke, politieke,
morele èn economische vrijheid moeten
veroveren
Een hele klus dus. die eigrnlijk niet door de
mensen die nu aan de leiding zijn. geklaard
kan worden In een speech voor het Russi-
s< he parlement stelde Volkogonos onlangs
dat d<- grootste crisis waar de Sovjetunie op
du moment mee te kampen heeft, een lei
dersensis Is. En hij is van mening dat de lei
ders die het land nodig heeft. nog tn de
sc hooihanken zitten De hedendaagse top
zit nc»g leveei vast aan het oude systeem
net als «orbatsjov Maar dat systeem had
dan ook zoveel tentakels dat niemand zich
eraan kon onttrekken Het nu In verval zijn
de systeem is ct dan ook oorzaak van dat er
geen wezenlijk alternatief voor Gorbatsjov
is De enige die het misschien kan redden,
is Boris feltsin niet in het minst door de
enorme populariteit die hij geniet Maar het
beste voor de Sovjetunie is toe h als IHtstn
en Gorbatsjov elkaar de hand reiken en sa
men gaan werken" Samen een nieuwe
bladzijde in de Russische geschiedenis
schrijven.
Gorbatsjov, de drager van deze prestigieuze
Nobelprijs voor de vrede prijs heeft volgens
Volkogonov te weinig toekomstvisie. Van
Gorbi zal de oplossing voor de problemen
in de Sovjetunie niet komen, zo meent hij.
Gorbatsjov is over zijn hoogtepunt heen.
Maar Gorbatsjov heeft „een heel diep spoor
getrokken in de geschiedenis van de mens
heid op weg naar de civilisatie". „Gor
batsjov heeft de bijl gezet in de wortel van
het systeem van de Sovjetunie en Oost-Eu
ropa. Dat zal door de mensheid altijd ge
waardeerd worden. Maar als je praat over
de opbouw van een nieuwe samenleving,
dan moet je niet bij Gorbatsjov zijn. Hij is
daarvoor niet klaar. Hij weet niet wat hij
precies moet doen, hij heeft geen juiste
conceptie, hij twijfelt te veel. hij zoekt naar
compromissen om links en rechts tevreden
te stellen. Maar iemand die het iedereen
naar de zin wil maken, zal uiteindelijk nie
mand tevreden stellen".
Ook Lenin treft blaam
„Je moet natuurlijk hogere eisen stellen aan
leiders dan aan gewone mensen. Maar dat
hij geen uitgewerkte blauwdruk voor de
toekomst heeft, kun ie eigenlijk Gorbatsjov
niet verwijten. Net als iedereen die nu met
perestrojka bezig is, zit hij nog teveel vast
aan het oude systeem. En de schuld voor al
le problemen in de Sovjetunie ligt bij het
zeventig jaar oude systeem. En dat raakt nu
in vervaJ en wordt nu afgebroken". 'Geluk
kig', zegt Volkogonov.
Want over het Sovjetnissische systeem
heeft hij in de loop der jaren zijn mening
wel herzien. De man die als 25-jarige nog
dacht dat de wereld in zou storten, toen hij
hoorde van Stalins overlijden, bestempelt
diezelfde Stalin nu als „de wreedste dictator
aller tijden„een man die alleen met zwar
te verf geschilderd kan worden". En de man
die vijf jaar geleden Lenin nog beschreef als
een 'genie', iemand met een 'opmerkelijke
scherpzinnigheid', durft nu de stelling wel
aan dat het stalinisme rechtstreeks voort
komt uit het leninisme en dat Lenin zeker
ook blaam treft voor de Grote Terreur die
de Sovjetunie vanaf 1937 in een ijzeren
greep zou houden.
Model
Dmitri Volkogonovs eigen geschiedenis lijkt
haast model te staan voor wat er met een
Rus kan gebeuren als hij de waarheid over
het verleden leert kennen. Lange tijd be
stond er in de Sovjetunie een 'verbod op
herinnering'. Analoog aan de situatie in het
oude Rome werd alles wat de leiders niet
welgevallig was 'aan de vergetelheid prijs
gegeven'. Gebeurtenissen werden uit de ge
schiedenisboeken gehouden en waren dus
niet gebeurd. Mensen werden uit foto's
weggesneden en hadden dus niet bestaan.
Lenin. die volgens Volkogonov niets anders
wist bedenken dan de sociaal-revolutionairen
voor tribunalen te slepen en weg te werken.
ARCHIEffOTO
Maar, zo stelt Volkogonov in zijn boek Tri
omf en tragedie, een politiek portret van Jo
sef Stalingeschiedenis kent geen versie in
kladschrift. Zij wordt direct in het net ge
schreven. En in zijn Amsterdamse hotelka
mer licht hij toe: „Geschiedenis kun je nooit
meer terugdraaien. Wat gebeurd is, is ge
beurd. Je kunt wél de gedachten over histo
rie beïnvloeden. Bij voorbeeld door in de
geschiedschrijving passages weg te laten,
door zaken anders voor te stellen dan ze in
werkelijkheid waren. Aan de andere kant
kun je het denken over geschiedenis ook
Gorbatsjov heeft volgens Volkogonov een heel diep spoor getrokken In
de geschiedenis. wtao
tie helemaal niet goed: ik verloor mijn post
als onderdirecteur in het politieke hootddi-
rectoraat van de strijdkrachten (leger-ideo-
Ioog). Kritiek van links was er niet. mis
schien was dat wel goed geweest, maar ik
heb die niet ontvangen".
Volgens Volkogonov zijn het zuiver de toe
nemende openheid en de mogelijkheid vrij
elijk te publiceren die hem er toe hebben
jWnCH m In t tweede deel van zijn boek
aanzienlijk kritischer te zijn, dan in de eer
ste 500 pagina's.
„In het tweede deel stel ik duidelijk dat het
stalinisme voortkomt uit het leninisme.
Weliswaar een leninisme dat aJ door Stalin
was verwrongen, maar toch leninisme Wat
je Lenin kunt aanwrijven, is de fout die hij
al in 1918 heeft gemaakt. Tot juni 1918 ken
de Rusland een tweepartijen stelsel De re
volutie was uitgevoerd door de sociaaJ-re-
volutionauen n de bolsjewu ken Desoci
aal-revolutionairen waren in de meerder
heid, maar toen er onenigheid ontstond,
onder meer over de beëindiging van de oor
log. kon l-enin niets anders bedenken dan
de sociaal-revolutionairen voor tribunalen
te slepen en weg te werken. Op dat moment
ging er een historische kans verloren om in
de Sovjetunie een democratisch socialisme
te creefen. Als er een tweepartijenstelsel
was blijven bestaan, dan had een figuur als
Stalin nooit een kans gekregen Want «-en
tweepartijenstelsd geeft stabiliteit kijk
maar naar I ngeland. In zo n stelsel heb je
De eerste barsten in het beeld kwamen,
toen Volkogonov archieven indook op zoek
naar materiaal over Russische revolutionai
ren - Stalin, Trotski. Lenin. Hij wijdde op
dat moment zijn beste krachten aan de
'verwezenlijking van de communistische
utopie' en maakte een glanzende carrière.
Als beroepsmilitair bracht hij het tot kolo
nel-generaal en bekleedde hij diverse hoge
legerfuncties. Zo was hij tussen 1983 en
1988 de eerstverantwoordelijke voor de
ideologische scholing van het leger (een
functie die Leonid Brezjnev in de jaren '50
bekleedde). Op het moment dat hij jonge
soldaten schoolde in de zegeningen van de
Sovjetunie, had hij zelf al geen enkele illusie
meer over die heilstaat Hij had tijdens de
opbouw van zijn militaire carrière ook nog
een doctorsgraad in de filosofie en de ge
schiedenis weten te behalen en had inmid
dels zoveel uit archieven opgedoken, dat hij
nu durft te stellen dat de manier waarop
men in de Sovjetunie het socialisme dacht
in te voeren „een historische nederlaag"
voor dat socialisme betekent.
Dat hij wat eerder dan het gros
van de Sovjet:bevolking tot dat
inzicht is gekomen, dankt hij
geheel en al aan het in Rusland
gevestigde systeem waar - his
torische nederlaag of niet - ie
dereen gelijk was, maar sommi
gen toch een beetje meer gelijk
dan anderen. In het bijzonder
hoge militairen. „Vanwege mijn
positie had ik veel mogelijkhe
den, niemand kon mij eigenlijk
wat verbieden. Omdat ik zo be
kend was. gaf iedereen mij toe
gang als ik een archief binnen
kwam lopen".
Toch schreef hij niet al zijn ken
nis neer in zijn portret van Sta
lin. Met name Lenin komt er. in
het eerste deel van Triomf en
tragedie zeer genadig af. Vol
kogonov: „Dat deel was al voor
1985 klaar, nog voor glasnost en
perestrojka begonnen. Ik kon
dus bij voorbeeld niet schrijven
wat ik van Lenin dacht, als ik
mijn boek uitgegeven wilde krij
gen".
Na 1985 kwam die mogelijkheid
er wel en dat kan ook de verkla
ring zijn voor de onevenwich
tigheid die in Triomf en trage
die' valt te constateren. In het
eerste deel (dat de periode tot aan de Twee
de Wereldoorlog behandelt) wordt Lenin
nog bepaald op een voetstuk gezet en valt
niet aan de indruk te ontkomen dat Vol
kogonov weliswaar de persoon Stalin tot in
het diepst veracht, maar zijn bewind nog
verworvenheden toedicht
Kritiek
De Rusland-kenner en medewerker van het
Oost-Europa instituut Rolf Binner schreef
onlangs in NRC/Handelsblad dat er na
voorpublikatics in het blad Uteratumaja
Gazeta in 1987 felle kritiek op Volkogonov
kwam van perestrojka aanhangers. Volgens
hen wilde Volkogonov Stalin opofferen om
het stalinisme te redden en probeerde hij
Stalins misdaden te bagatelliseren om die te
laten opwegen tegen de verworvenheden
van het Sovjetvolk in de jaren dertig en
veertig.
Volkogonov zelf ontkent dat hij zijn visie op
Stalin en het stalinisme heeft bijgesteld on
der druk van deze kritiek. „Na aie voorpu
blikatie heb ik eigenlijk alleen maar kritiek
van rechts gekregen, de Stalin-adepten. Ik
werd voor verrader uitgemaakt, voor re
negaat. En ook in het leger viH die publika-
ook constant de keu/e uit twee alternatie
ven. Maar toen Lenin krx* voor het oprui
men van zijn tegenstanders, begon in feite
aJ de jacht op de macht en de monopolise
ring van die marht door èen p.ini) hi«-in
«lelijk werd dat de macht in
handen van één man. Daarom
wil ik leninisme en stalinisme
ook niet scheiden. Ze zijn niet
hetzelfde, maar wel zeer hecht
met elkaar verbonden".
Heilstaat
Dat de Russische rrvohitie uitliep op lemur
en dat alle pogingm om ergens een socia
De kritiek die Volkogonov nu
op lenin Uil. vaU in /i|n
slechts na enige moeite tussen
de regels door te lezen. Ook een
geruime tijd geleden al van zijn
illusies beroofde Rus lijkt toch
nog zozeer vast te zitten aan
het oude systeem' dat kritiek
pas in tijd gedoseerd geventi
leerd kan worden. Maar Vol
kogonov blijft dan ook een ze
kere sympathie voor lenin
koesteren In tegenstelling tot
een schüdenng van de figuur
van Stalin die alleen in zwart
kan worden gedaan, kun je bij
„Lenin en Trotski (onderwerp
van twee volgende boeken) het
hele palet van blauw tot zwart
gebruiken". „Ik vind Lenin nog
steeds een groot revolutionair.
Op dit moment wordt er in de
Sovjetunie heel veel kritiek op
Lenin geuit, zijn monumenten
worden afgebroken en er gebeurt heel veel
wat VToegrr ondenkbaar was Maar I «Tim
was nooit een god of een supermens, hij
maakte veel fouten, leed daaronder en
maakte nieuwe fouten Do tragedie un
lenin was dat hit na de revolutie te kon
heeft geleefd Ik neb schnftHijke bewijzen
dat Lenin al in 1922 en '23 begreep dat hfl
een maatschappij aan het creëren was. die
hij zó niet bedoeld had Lmd 1922 zri hij al
Ms we kapot gaan. dan gaan we kapot aan
de bureaucratie'. Dat zijn naar mijn mening
de woorden van een profeet Hij begreep
dat hij een staat gebouwd had op basis van
totalitarisme, maar ht| kon er niets meer
aan veranderen. Lenin heeft ook teneur uit
geoefend en daar is terecht veel kritiek op,
maar alle leiders van de revolutie waren |a-
cobijnen. Dat is zowel hun fout als hun
noodlot en Lenin was geen uitzondering
Kijk. een man aLs Stalin kun je op geen en
kele manier verdedigen, daar is totaal geen
rechtvaardiging voor, maar Lenin en T rotsld
hebben toen meer nuances"
IHmitri Volkngonov* Triomf en Trage
die' - ren politiek portret van losef Sta
lin - heeft een voorgeschiedenis die op
een ongekende manier weergeeft hoe
het In de Sovjetunie gesteld Is met glas
oost en perestrojka. \J In dr |ami ijftig
dook oikopHxrv de archieven in. Sta
pels materiaal wist hij weg te siepen uit
het Ontraal Ihirtij \nrhlrt. de privé ar
chiesen van Mal In. het archief van de
KGB. Deuren die anders hermetisch gr
riolen bleven. openden rich wanneer
Volkogonov in het uniform van kolonel
generaal kwam aanwandelen.
Uiteindelijk /ette hij de /aak i»p papi< r
Hoewel hij langzamerhand zo zijn rigrn
gedachten had over Stalin, het stallnis
me, lenin. de Russische revolutie en de
sovjet - heilstaat, hegon hij te schrijven
op een moment dat Brezjnev nog strvig
in het zadel zat. Dus ais hij kans wilde
maken zijn hoek gepubliceerd te krij
gen, kon hij niet het achterste van rijn
tong laten zien.
Het eerste deri was klaar, torn Andro
pov als tussenpaus fungrerdr. kritiek op
Stalin was al wel mogriljk. maar kon
niet te ver gaan. In 1985 trad (.orbaUjov
aan en In de Sovjetunie ging een nieuwe
wind waaien. Volkogonov was bezig met
het tweede deel (de jaren na '40) en pro
fileerde van de glasnost door explicieter
te rijn in zijn oord cel over Stal In en het
stalinisme, en ook lenin niet langer tr
sparen. Het eerste deel herzag hij echter
riet. Ilrt voorwoord van het totair hoek
werd gepubliceerd in Uteratumaja (a-
zrta en kwam hem op kritiek van recht»
maar ook van link» tr staan.
\i>llu»gMmiv h.td inmiddels bet l*ilri|t
Novosti (waartoe ook het gelijknamige
persbureau behoort) hemd gevonden
nel boek uit tr geven. I>rie jaar grirdrn
werd het werk aangeboden op de Frank
furter Buchmesse. Er wa» grote Interes
se voor het werk. dal rnkrie maanden
Lit. r hikh.i.ir /i»u zijn. \«N>r Ncd« r
land kocht uitgeverij De liaan d. BM b
ten. Maar wat er ook na verloop van tijd
uit de Sovjetunie kwam. geen ma
nuscript van Volkogonov
Reilen met Moskou leverde weinig re
sultaat op rti zelfs ren gang naar de Rus
sische hoofdstad bleek vruchteloos.
Maar uiteindelijk kn*cg IV ll.i.ui tt b<>
ren dat het bock nu Ccht klaar was. lm
vriend de uitgever reisde n»nd die tijd
naar de Sovjetunie en verklaarde zich
bereid het manuscript op tr halen bij
Nmostl.
Op de afgesproken tijd meldde de
vriend zich hij het concern en kreeg
daar tr horen dat het boek nog niet
klaar was Maar binnen ren half uurtje
zou dat wel zo zijn en hij kon wachten.
Tot zijn verbijstering zag hij een dame
In ren oude stofjas langs siapHt je* Vol
kogonov scharrelen, lm stapeltje voor
Duitsland, cm voor Frankrijk, een voor
I ngrland. De dame had een papiertje In
haar handen met wfjziglngrn. In hia
drrde de stapels door. Pagina SAS; ander
woordje, Ze streepte met potlood hel
woordje door rn vermeldde het juiste.
Zo werden alle stapels doorgewerkt
Uiteindelijk was het manuv rij>t klaar
m kon mee naar Nederland. Daar onl
«lekte mm bij ultgrvrri| I>r Maan dal
slecht» deri I meegekomen was. Nu w a»
er tussen de Duitse, de 1 ranse m de Ne
derlandse uitgev er van Triomf rn trngr
die' al regelmatig contact geweest over
de praktijk van de perestrojka. Toen Dr
Haan dus alleen deri I ontving, werd
weer de telefoon gegrepen. De Dullsrr»
bleken slechts deri li te hebben, de
Fransen hadden helemaal niet». Waarna
m rl.iml en Duitsland de G>|w< r
machines begonnen te draaien m leder
een tenslotte aan het vertalen kon slaan.
Dr Duitse vertaling kwam het eerst uit.
Nederland volgde een half jaar later m
had dus dr kans de wijzigingen dlr Vol
kogonov aanbracht mee te nemen: het
ging dan vooral om het stukken scherp
er formuleren v an een aantal conclusies.
olkogonnv zrif vindt het jammer dat
Nederland niet kon wachtm np dr En-
grise vertaling want die Is hei meest uil
K-' bri id lm nu toe 11<«r «ie SwJsbill ver
sle eruit zal zien b onbekend.
