'Als vrouw ben ik rustiger'
Hoe serieus is de travestie van Maarten 't Hart?
PAGINA 27
'Een makkelijk wapen voor tegenstanders'
BIJLAGE VAN HET LEIDSCH/ALPHENS DAGBLAD
De schrijver Maarten 't Hart als
vrouw. Het is geen grap, het is geen
komische verkleedpartij, het is bloed
serieus. De aanleiding was een wed
denschap, maar de reden zit dieper.
Sinds de schrijver in vrouwenkleren
verschenen is op het Boekenbal, en
op televisie bij Jan Lenferink en Son-
ja Barend, wil hij er best over praten,
in zijn ruime, sober ingerichte huis
Teylingerhof, aan de rand van War
mond.
Om er te komen moet je tussen een
rooms-katholiek bejaardentehuis en
de ruïne van een kerk door. De verstil
de begraafplaats ernaast vervult de
bezoeker onontkoombaar met een ge
voel van tijdelijkheid en vergeefs
heid. De werkelijkheid is weer eens
betekenisvoller dan een romanschrij
ver het zou kunnen bedenken. Om me
dat nog eens goed in te peperen, kwet
teren en kwinkeleren de vogels in
Warmond nadrukkelijker dan elders.
't Hart woont er al negen jaar.
"Vroeger, tijdens m'n studie in Lei
den, zat ik hier op kamers. Ik had toen
een hele strenge hospita van wie ik
bijna niks mocht. Daarna is het huis
nog eens afgebrand. Toen het uitein
delijk te koop stond wilde ik die kans
niet laten lopen. Het was heerlijk om
hier alles te kunnen doen wat ik wil
de. Een soort wraak, ja".
Hachelijk
De vraag of hij verkleed als vrouw op
het Boekenbal verscheen om een ta
boe te doorbreken, beantwoordt 't
Hart volmondig bevestigend. Hij ver
telt dat hij al een kleine twintig jaar
betrokken is bij TenT, een Amster
damse werkgroep van travestieten en
transseksuelen.
"Ik zat vorig jaar op de Uitmarkt in
Amsterdam te signeren. Toen kwam
er iemand naar me toe van TenT die ik
al veel langer ken. Hij zei: 'Je moet er
wat mee doen, ermee naar buiten tre
den. Voor jou houdt het niet zoveel ri
sico's in, het zal je je baan niet kosten,
hooguit een paar lezers'. Travestieten
zitten maatschappelijk nog steeds in
een moeilijke positie, er rust een ta
boe op. Ik heb er dan ook lang over lo
pen nadenken, ik vond het een beetje
hachelijk om ermee naar buiten te ko
men".
Door het toch te doen hoopt 't Hart
hetzelfde te bereiken als Gerard Reve
indertijd met het naar buiten brengen
van zijn homoseksualiteit: het ver
schijnsel bekender en meer geaccep
teerd maken bij het grote publiek. De
reacties op zijn optreden als vrouw
waren overwegend positief, zegt hij.
"Dat viel me onzettend mee. Ik had
gedacht dat ik me hier in het dorp niet
meer zou kunnen vertonen. Ik had
van tevoren voor dagen inkopen ge
daan. Maar de mensen deden er heel
gewoon over. Je weet natuurlijk nooit
wat ze achter je rug roddelen, maar
vaak begonnen ze er zelf over te pra
ten. Ze zeiden dat ik er zo leuk uitzag,
dat ik als vrouw veel knapper ben dan
als man, jonger ook".
"Alleen oudere lezeressen, van bo
ven de zestig, die vinden het ver
schrikkelijk. Zij schrijven me woe
dende brieven. Voor die mensen ligt
de man-vrouw-rol zo vast dat ze niet
kunnen accepteren dat je zoiets
doet".
Uit feministische hoek daarentegen
krijgt hij veel positieve reacties. Een
aardig kaartje bijvoorbeeld van Step
hanie de Voogd, feministe van het
eerste uur en ooit een geharnast vijan
din. Ook Hanneke Groenteman, met
wie 't Hart in het verleden flink in de
clinch lag, reageerde blij verrast. In
het radioprogramma in 'Met het oog
op morgen', feliciteerde ze de schrij
ver met zijn optreden bij Rur. Cisca
Dresselhuys, gevreesd hoofdredactri
ce van Opzij, zocht hem zelfs op voor
een interview.
Maar hoe zit het met de directe fa
milie?
"Mijn moeder heeft Rur niet gezien,
maar wel Sonja Barend, waar ik overi
gens niet in vrouwenkleding was, er
alleen over praatte. Ze reageerde er
heel makkelijk op. En mijn zus wist
het al jaren. Elke travestiet heeft na
melijk af en toe de neiging z'n spullen
weg te doen. Dan beklemt het je, dan
wil je ervan af, van die drang. Ik heb
toen alles aan m'n zus gegeven. Want
ik vond het zonde om weg te gooien,
zo zuinig ben ik dan ook wel weer".
Zijn vrouw Hanneke, die in Leiden
als wetenschappelijk bibliothecares
se werkt, is altijd op de hoogte ge
weest van Maarten's zucht naar
vrouw-zijn. "Zij vindt het acceptabel,
mits ze het maar niet hoeft te zien. Dat
is ook wel begrijpelijk, zij is met een
man getrouwd, niet met iemand die
een vrouw wil zijn".
Makkelijk wapen
In de essaybundel 'Een dasspeld uit
Toela' betoogt Maarten 't Hart dat een
literaire carrière niet bevorderlijk is
voor de reputatie van een weten
schapper. Hij spreekt uit ervaring,
want hij combineerde jarenlang een
baan als bioloog met het schrijver
schap. Is hij niet bang dat ditmaal zijn
optreden als travestiet zijn naam als
literator nadelig zal beïnvloeden?
"Ik kan nog helemaal niet overzien
hoe dat zal lopen. Je geeft je vijanden
natuurlijk wel een makkelijk wapen
in handen. Maar ik denk dat mensen
die er flauwe, gemene of boosaardige
opmerkingen over maken, alleen
zichzelf laten zien. Daarmee tonen ze
hoezeer ze nog vol vooroordelen zit
ten."
Maarten 't Hart verscheen
onlangs op het Boekenbal
met pruik en in een enkel-
lange glitterjurk en bij Rur in
een fraai pakje van Frank
Govers. Wekenlang was hij
in literaire kringen het ge
sprek van de dag. Hoe seri
eus is de travestie van
Maarten 't Hart en waar
komt die drang om in vrou
wenkleding te lopen van
daan?
Op naar Warmond voor een
gesprek met een van de
best verkopende schrijvers
van Nederland, die in zijn
recent verschenen 'Een
dasspeld uit Toela' grondig
de vloer aanveegt met de
Nederlandse literatuurcritici.
door Inge van den Blink
"En ik heb als schrijver nu wel een
zodanige positie dat ik een stootje kan
velen. Ik kan me wel wat veroorloven.
Bovendien zijn ze allemaal al boos op
me vanwege 'Een dasspeld uit Toela'.
Erger kan het toch al niet".
In deze essaybundel zet Maarten 't
Hart zich af tegen de literaire kritiek
zoals die zich in Nederland de afgelo
pen tien, twintig jaar heeft ontwik
keld. De groeiende invloed van neer
landici met hun eenzijdige aandacht
voor vorm en structuur is 't Hart een
doorn in het oog. Zijn grootste vijand
in dit verband is Carel Peeters, litera-
tuurredacteur van Vrij Nederland. Hij
schreef, zegt 't Hart, over 'Een das
speld uit Toela' een buitengewoon
flauw stuk. "Kinderachtig en lullig.
Het is best te begrijpen dat hij het niet
met me eens is en zich aangevallen
voelt, want in feite richt alles wat ik
over literaire kritiek beweer zich te
gen Carel Peeters. Maar hij verzwijgt
zijn motieven".
"Renate Rubinstein heeft me nog
tegen hem verdedigd: een van haar
laatste daden voor ze gestorven is. Ik
ben een maand voor haar overlijden
bij haar op bezoek geweest. Toen heb
ben we gelachen, geroddeld en lelijke
dingen over Carel Peeters gezegd.
Een week voor ze stierf heb ik haar
nog aan de telefoon gehad. Ze was
toen heel monter en opgewekt, er was
niets aan haar te merken. Moedig,
hoor".
Donkerblonde pruik
Wie het werk van 't Hart heeft ge
volgd, weet dat het thema travestie ei
genlijk al veel langer speelt. In de
spannende en aangrijpende roman 'Ik
had een wapenbroeder', uit 1973,
heeft de ik-figuur, Ammer Stol,
dienstplichtig soldaat, een homo
seksuele verhouding, en trekt vrou
wenkleren aan.
Een citaat: "Ik neem de donker
blonde pruik van de kop en laat hem
voorzichtig op mijn hoofd neerko
men. Voor de spiegel trek ik de pruik
recht. Het elastische materiaal waar
op de haren zijn ingeplant sluit om
mijn hoofd. Ik ervaar een diep geluk
zalig gevoel als ik mezelf in de spiegel
bekijk".
Zijn de gevoelens van Ammer Stol
in travestie te vergelijken met die van
Maarten 't Hart?
"Ja, in feite is dat deel van de roman
volstrekt autobiografisch. Ik geloof
ook nog steeds dat het een van mijn
beste boeken is. Maar ik heb het ver
schijnsel toen in een homoseksuele
context geplaatst, en dat heeft hele
maal niks met mezelf te maken. Ik
wilde mijn ervaringen verder van me
zelf afzetten, door te fictionaliseren de
indruk geven dat het niks met mij te
maken had. Ik durfde er toen nog he
lemaal niet voor uit te komen".
"Het is zo, dat je heel graag een an
der wilt zijn. Dat kun je ook bereiken
door een roman te schrijven, dan
kruip je ook in een andere huid. Maar
aan de basis van de travestie ligt, dat
ik heel graag een vrouw wil zijn. Als
kind van vier of vijf jaar wilde ik al
een meisje zijn. Daar zaten allerlei
voordelen aan vast. Je hoefde niet
kaal te worden, je hoefde niet in
dienst, wat me vreselijk leek, en je
Maarten als Maartje: "Een echte vrouw word je natuurlijk nooit. Je kunt het proberen, maar het lukt je nooit.
Als je 's avonds in de spiegel kijkt zie je weer datje groot en lomp bent. Dat is dan weereen tegenvaller. Daarom
wil ik me ook niet laten opereren, want je weet van tevoren datje nooit een echte overtuigende vrouw wordt.
(Foto Kltu Koppel
leefde langer. Want vrouwen worden
gemiddeld zes jaar ouder". Na de op
merking dat dat toch eigenlijk opper
vlakkige dingen zijn, waar genoeg
praktische nadelen van het vrouw
zijn tegenover staan, probeert 't Hart
uit te leggen dat het verlangen dieper
zit. Het is veel meer dan een verkleed
partij.
"Waar het vandaan komt weet ik
niet. Freud heeft het begrip penisnijd
geïntroduceerd, maar ik heb last van
baarmoedernijd. Het aller-, allerleuk
ste dat er is, een kind krijgen, dat is je
als man ontzegd. Zelf een kind krij
gen, dat moet toch een ongelooflijke
ervaring zijn".
Jaloezie
Maar hij heeft juist altijd geschre
ven dat hij geen kinderen wilde, 't
Hart: "Ja, dat is een beetje tegenstrij
dig. Maar ik weet zeker dat ik, als ik
een vrouw was, het absoluut zou wil
len. Misschien komt mijn standpunt
wel voort uit jaloezie: als ik ze niet zelf
kan krijgen, dan maar helemaal niet".
Dat ook zijn, soms rabiate, soms wat
subtieler verwoorde anti-feminisme
in wezen voortkwam uit jaloezie op
vrouwen, geeft Maarten 't Hart nu
royaal toe. Hij zei het ook letterlijk in
het programma van Jan Lenferink,
waarvan hij me tijdens het interview
een video laat zien. Geert, een fraai
opgetuigde relnicht die ook aan het
televisiegesprek deelnam, merkte op
dat hij in kleding zoals *t Hart tijdens
de uitzending droeg, hooguit de aard
appels zou schillen.
"Hmpfzegt 't Hart tijdens het kij
ken een beetje beledigd, "een pakje
van Frank Govers van tweeduizend
gulden!" En hij voegt er aan toe dat hij
het bijbehorende jasje helaas niet
aankon omdat het patroon daarvan
met het beeld interfereerde, wat een
hinderlijk glittereffect gaf.
Over het effect dat het dragen van
vrouwenkleren op hem heeft, zegt hij:
"Ik voel me veel minder nerveus,
minder opgejaagd. Ik ben als vrouw
veel rusteriger. En ook minder gees
tig, denk ik als ik mezelf bij Lenferink
zie. minder ad rem. Dat zal er wel mee
te maken hebben dat ik in vrouwen
kleding minder het gevoel heb dat ik
me moet waarmaken, dan hoef ik niet
zoveel te bewijzen".
"Het voelt alsof er in mezelf een
kant zit die normaal gesproken niet
naar buiten komt. een kant die onder
drukt wordt en die zich door een an
dere uiterlijke verschijningsvorm kan
uiten".
Thuis, als hij zit te schrijven, trekt 't
Hart geen vrouwenkleren aan. Het
lijkt alsof het gevoel vrouw te zijn pas
goed kan opbloeien als er toeschou
wers zijn. Zo vond hij het heerlijk,
vertelt hij, om na de opnamen voor
Rur over straat te gaan in zijn mooie
kleren, en als vrouw gezien te worden.
'Toen ik op het Boekenbal was had
ik het ontzettend warm, dus ging ik
steeds naar buiten om even af te koe
len. Alle mensen die me daar zagen lo
pen dachten dat ik gewoon een vrouw
was, en dan voel je je ook een vrouw.
Het is moeilijk uit te leggen waarom
dat zo prettig is, maar het is gewoon
zo. Dat rusteloze is dan helemaal weg.
dat gevoel dat er nog zoveel moet ge
beuren, dat je nog zoveel boeken
moet schrijven".
"Maar een echte vrouw word je na
tuurlijk nooit. Je kunt het proberen,
maar het lukt je nooit. Als je 's avonds
in de spiegel kijkt zie je weer dat je
groot en lomp bent. Dat is dan weer
een tegenvaller. Daarom wil ik me
ook niet laten opereren, want je weet
van tevoren dat je nooit een echte
overtuigende vrouw wordt. Bij TenT
zie je wel mannen bij wie het heel
goed lukte, maar als je groot bent.
zoals ik, moet je er sowieso niet aan
beginnen".
Schuldgevoel
In het werk van Maarten 't Hart dui
ken voortdurend de woorden 'schuld'
en 'schuldgevoel' op. Ook in een stuk
over de overleden bioloog Dick Hille-
nius, uit 'Een dasspeld uit Toela'.
Heeft dat schuldgevoel, zijn religieu
ze opvoeding, iets te maken met zijn
verlangen naar vrouw-zijn?
"Ja. Het lijkt alsof ik, als vrouw ver
kleed, mijn hele gereformeerde verle
den van me afwerp. Dat ben ik dan in
één klap kwijt. Want het is natuurlijk
iets dat helemaal tegen het woord des
Heren ingaat. In de bijbel wordt er zo
nadrukkelijk tegen gewaarschuwd,
mannen die vrouwenkleren aantrek
ken. In Leviticus staat dat mannen
die dat doen gedood moeten worden.
Het is nog net hiet opgenomen in de
tien geboden, maar het is wel iets dat
volstrekt verworpen wordt"
"Verkleden en toneelspelen, dat
mocht ik als kind allemaal niet, dat
was zondig. Alles dat zweemde naar
uiterlijke verfraaiing was verboden:
ijdel vertoon, wereldse wuftheid. Er is
in mijn jeugd dus nooit enige uitlaat
klep voor zulke gevoelens geweest.
Dan wordt de drang om die neiging in
het geniep uit te leven natuurlijk
steeds sterker".
"De travestie heeft bij mij niks met
een seksuele kick of bevrediging te
maken. Maar dat is heel verschillend.
Bij TenT zeggen ze dat een travestiet
iemand is die seksuele gevoelens ont
leent aan het dragen van vrouwenkle
ding, en dat iemand die het liefst een
vrouw zou willen zijn, zoals ik, een
transseksueel is".
Opvallend is dat vrouwen die zich
als man kleden, zoals Andreas Bur
nier of Elly de Waard, weinig opzien
baren, terwijl een man in vrouwenkle
ding nog vaak gek gevonden wordt en
lacherige reacties oproept. Hoe zou
dat komen?
"Ik weet het niet. Toen vrouwen in
1920 voor het eerst broeken gingen
dragen waren de reacties ook heel fel.
En zelfs in de jaren vijftig zag je het
nog heel weinig. Mijn moeder trok als
het heel koud was weieens een broek
onder haar jurk aan, maar dat mocht
niemand zien".
"Het heeft misschien ook te maken
met het feit dat mannen een dominan
te rol in onze maatschappij vervullen.
Het zou heel goed kunnen dat je als
man als het ware een stap terugdoet
wanneer je vrouwenkleding aantrekt,
dat je dan je dominerende functie ver
loochent".
"Andreas Burnier beschrijft in 'Een
tevreden lach' hoe ze ernaar verlangt
om een man te zijn. Dat komt gek ge
noeg veel minder voor. Maar toen ik
dat las, kon ik het me heel goed voor
stellen. Zij beschrijft hoe erg ze het
vond om voor het eerst te menstru
eren. Ik had hetzelfde toen ik me voor
het eerst moest scheren. Ik vond dat
zo vreselijk!"
Nadelen
Gevraagd waarom hij niet altijd vrou
wenkleding draagt, als dat hem zo'n
prettig gevoel geeft, wijst 't Hart op de
praktische nadelen. Het is bijvoor
beeld erg warm. zo'n pruik op. Maar
ook valt tijdens het gesprek meer dan
eens het woord 'hachelijk'. Maarten 't
Hart is er dan wel voor 'uitgekomen',
maar het is zeker geen probleemloze
zaak. Zo wil hij ook liever niet 'als jon
gedame', zoals hij dat noemt, op de fo
to. "Want je weet nooit wie er aan de
deur komt". Toch zegt hij, gevraagd
hoe vaak hij zich wil verkleden: "De
zin is er altijd. Maar ik probeer het een
beetje te bestrijden en er niet aan toe
te geven. Anders wil je het de volgen
de dag weer, en dan weer".
Travestie, zegt 't Hart, komt voor in
alle milieus: "Het is een volstrekte
dwarsdoorsnede uit de Nederlandse
bevolking: arbeiders, intellectuelen,
van alles door elkaar. Het zijn in het
algemeen wel een beetje bedeesde,
bange mensen".
Dat veel travestieten afschuwelijke
kleren dragen, gedateerde bloeme
tjesjurken en wanstaltige ouderwetse
handtassen, dat is de schrgver zonder
meer met me eens: "Ze hebben vaak
een slechte smaak, en kleden zich dan
ook heel overdreven, met hele grote
oorbellen, netkousen, en veel te hoge
hakken. Ik hou daar helemaal niet
van. Het gaat er juist om dat je bgna
onzichtbaar de grens overschriidt".
