Referendum: tijdbom onder Kremlin
II
'Oekraine onafhankelijk en kernwapenvrij,dat is het uiteindelijke doel'
ZATERDAG 16 MAART 1991
mm
Aan de vooravond van het referendum over het toekomstige
staatsmodel van de Sovjetunie gaat het dagelijkse leven in de
Oekraine ogenschijnlijk z'n gewone gang. Sommigen proberen
dan wel kort Amerikaans te doen door de dansles te verwarren
met een modieuze hiphopstudie, voor het overige vertonen maar
weinigen buitensporig gedrag in de graanschuur van Europa.
Politiek schijnt hier geen hot item. Van referendumkoorts lijkt
vrijwel geen mens last te hebben. In werkelijkheid tikt evenwel
ook in Charkov, door de bolsjewisten onmiddellijk na de
Oktoberrevolutie uitgeroepen tot hoofdstad van de Oekraine, de
politieke tijdbom die het Kremlin op z'n grondvesten kan laten
trillen. Ook al lijkt de Oekrainse bevolking in het gelid van
Moskou te lopen, het onafhankelijkheidsstreven is zo groot dat
Gorbatsjov de uitslag van de volksstemming met enige vrees
afwacht.
door Hans Geleijnse
Zweetdruppels parelen op het voor
hoofd van Valentina Mironova. De arm
en beenbewegingen van de rap vreten
zelfs aan de energie van een gelouterde
danslerares. 'We don't want this bloody
powergame', schalt het door het snikhete
zaaltje. Valentina hiphopt in een strakke
zwarte broek, versierd met een fiks aan
tal ritssluitingen. Twintig meisjes en
twee jongens doen haar wat houterig na.
'Kom naar de eerste cursus repden-
sink. Heel Amerika doet het, dus wij
ook'. Het gekunstelde engelsrussisch op
Valentina's affiches mag dan komisch
aandoen, respons levert het wel op. Twee
klassen cursisten hebben zich al aange
meld. De Amerikaanse rap gedijt ook in
de Oost-Oekraine.
"Op Russische popmuziek kun je niet
dansen. Misschien wel omdat het geen
zwarte muziek is", zeggen twee 'rap-stu-
dentes'. Over de teksten hebben ze geen
mening, over Valentina's danskunst wel.
"Iedere vrijdagavond kijk ik naar de
MTV-clips die de Russische tv uitzendt.
Nou, wat zij doet, lijkt er niet op", oor
deelt Tatjana streng.
Met politiek hoef je bij deze 'rap-stu-
dentes' niet aan te komen. Wat dat be
treft, passen ze prima in het stadsbeeld
van Charkov. Vrijwel niets wijst, vlak
voor het referendum over het toekomsti
ge staatkundige model van de Sovjetu
nie, op powergames. Geen politieke
koorts, die zich vertaalt in een met affi
ches behangen stad. Geen demonstra-
Geen problemen
"Er wonen hier bijna evenveel Russen
als Oekrainers", zegt Tatjana over de an-
derhalf miljoen inwoners van deze in
dustriestad. "We hebben geen proble
men met elkaar. Dat laten we aan de poli
tici over. Voor iedereen zijn de winkels
even leeg. Dat schept een band".
Toch tikt in Charkov de politieke tijd
bom voor het Kremlin even hard als in de
rest van de republiek. Destijds, na de re
volutie, riepen de bolsjewisten Charkov
uit tot hoofdstad van de Oekraine. Stalin
liet die situatie tot 1934 voortbestaan.
Het Kremlin verdacht iedere Oekrainer,
communist of niet, van nationale sympa
thieën. Charkov, de kern van het 'gerus
sificeerde' Oosten, werd aangewezen als
administratief en politieke commando
centrale voor de hele Oekraine.
Ruim een halve eeuw later proberen
de nationaal-democraten, deels gehuis
vest bij de onafhankelijkheidsbeweging
Roech, Russische bewoners te winnen
voor een zelfstandige Oekraine. In de
Communistische Partij dreigt een breuk
tussen 'nationaal' en 'centrum'-commu-
nisten.
Vorig jaar zomer ondersteunden de
communisten in het republieksparle-
ment een soevereniteitsverklaring van
Roech. die onder meer de Oekrainse. wet
geving boven die van de Unie stelt. In ok
tober ging de communistische parle-
mentsfractie met instemming van de
communistische parlementsvoorzitter
Kravtsjoek akkoord met de eisen van
hongerstakende studenten in Kiev.
En recentelijk keerden de communis
ten een dertigtal dissidenten onder
aanvoering van partijchef en politbu
reaulid Stanislav Goerjenko uitgezon
derd zich met Roech tegen Gor-
batsjovs vraagstelling bij het referen
dum. Het kwam niet tot een boycot, wel
tot een compromis.
Besloten werd om een tweede, Oek
rainse, vraag toe te voegen, aan die van
Gorbatsjov over de 'vernieuwde Unie
van Socialistische Sovjet-Republieken'.
'Bent u voor een onafhankelijke Oekrai
ne, een staat die zelf zijn binnen- en bui
tenlandse politiek bepaalt, in confedera
tie met de rest van de Unie?'
Noodlot
De Oekraine dreigt, ook al loopt men
ogenschijnlijk in het gelid. Deze repu
bliek is als geen andere getroffen door
het Sovjet-noodlot. In 1932-'33 een mil
joenen slachtoffers vergende hongers
nood als gevolg van Stalins collectivisa
tie van de landbouw. Enkele jaren later
sloeg de dictator opnieuw toe, nu met
een campagne tegen de intelligentsia,
die opnieuw de Oekraine zwaar trof. En,
veel recenter, was er de kernramp van
Tsjernobyl.
"De politieke macht", zegt partijchef
Goeijenko in zijn hoofdkwartier te Kiev,
"ligt nog steeds in dit gebouw. Dat is het
resultaat van onze geschiedenis". Goer
jenko, met de arrogantie van die macht
die communisten eigen is, klaagt dat de
partij de verantwoordelijkheid voor het
bestuur niet uit handen kan geven. Zelfs
al zou daartoe de wil bestaan. "Dat maakt
het makkelijker voor onze opponenten.
Als er iets mis gaat, is er altijd wel een
communist om de schuld te geven".
Zo is het maar net. Maar als het in de
Oekraine mis gaat, kunnen Gorbatsjov
en zijn centristen het wel vergeten. Dit is
het nietige Georgië niet, of het Aziatische
achterland. Dit is de tweede republiek
van de Unie, direct na de Russische Fe
deratie. Zo groot als Frankrijk, ruim vijf
tig miljoen inwoners.
Gaat het voor 'centrum'-communisten
als Goerjenko mis met de Oekraine? Die
vraag, zegt Vladimir Grinjov uit Char
kov, kan zelfs na het referendum nog niet
worden beantwoord. Waarom? "Er zal
een 45 procent minderheid voor Gor-
batsjovs vraag stemmen, en een 65 pro
cent meerderheid voor de Oekrainse.
Dat verandert weinig, want Gorbatsjov
zal met zijn politieke lenigheid een over
winning voor het Oekrainse referendum
als een principieel 'ja' voor de Unie-ge
dachte uitleggen".
Grinjov gelooft dat de referendum-uit
slag niets zal veranderen aan de strijd
voor een onafhankelijke Oekraine. "Het
parlement zal doordiscussiëren over het
Unieverdrag. Ik denk dat er een meer
derheid is te vinden, ook onder de 11 mil
joen Russen, voor een onafhankelijke
Oekraine binnen een Sovjetunie als een
confederatie van onafhankelijke staten".
Verkleedpartij
Grinjov is Rus, was lid van Roech, was
lid van de Communistische Partij, van
het Democratisch Platform binnen de
CP, en is thans vice-voorzitter van het re-
publieksparlement en mede-voorzitter
van de Oekrainse Partij-voor Democrati
sche Hergeboorte. Een opmerkelijk rap
pe politieke verkleedpartij voor een
hoogleraar wiskunde die zich beschrijft
als een "niet professioneel politicus".
Vrije boer Gennadi Chlan: "Ik ben doodziek van een leven aan de economische zelfkant. Dat tast de menselijke
waardigheid aan".
Wilde Westen
De ëchte doorzetters wonen in wat de
communistische pers snerend 'het Wilde
Westen' noemt. Boer Gennadi Chljan bij
voorbeeld. Eens een gewaardeerd chef
van de tractorbrigade op de kolchoze
Pravda in het gehucht Dovgomostiska,
Dichter Ivan Dratsj: "Het gaat erom dat we een eind maken aan het kolo
nialisme vanuit Moskou. Of dat nu onder ons dak gebeurt of als afzonderlijke
politieke partij, dat maakt geen verschil".
Een straatbeeld dat menige Oekrainer intussen vertrouwd is. Met de verkoop van nationalistische attributen kan aardige zaken worden gedaan, (foto gpd>
"Zelfs mijn politieke tegenstanders er
kennen een constante factor in mijn per
soon: de strijd voor democratie en vrije
markt", zegt de oud- communist, die
zelfs niets meer moet hebben van het eti
ket sociaal-democraat, maar de liberale
beginselen is toegedaan.
Zijn partij is geen lid van Roech. Grin
jov: "We zijn geen politieke vijanden, we
werken samen. Maar ik vind dat het na
tionalistische element binnen Roech
heeft overwonnen. In hun stellingen
worden de algemene mensenrechten on
dergeschikt gemaakt aan die van de na
tionale staat, dat kan niet".
De dichter Ivan Dratsj, voorzitter van
het nu twee jaar oude Roech, bagatelli
seert de uitlatingen van Grinjov. "Roech
is nooit een eenheidsworst geweest. Het
gaat erom dat we een eind maken aan het
kolonialisme vanuit Moskou. Of dat nu
onder ons dak gebeurt of als afzonderlij
ke politieke partij, dat maakt geen ver
schil".
Volgens Dratsj is Roech als volksbe
weging met naar zijn zeggen 5 miljoen
sympathisanten en een half miljoen le
den, er klaar voor om in verschillende
partijen op te splitsen.
Fel
De voormannen van waarschijnlijk de in
potentie grootste politieke groepering,
de Republikeinse Partij, zijn stuk voor
stuk felle anti-communisten, mensen
zoals partijvoorzitter Levko Loekjanen-
ko, die 27 jaar van hun leven doorbrach
ten in communistische gevangenissen
en werkkampen.
Bovendien heeft de Republikeinse
Partij de meeste aanhang in de West-
Oekraine, het vroegere Galicië. Daar
heerst de Grieks-Katholieke kerk, met
als kerkvorst de paus, maar een Byzan
tijnse liturgie. De Republikeinen/Grieks
katholieken beschouwen de autokhefa-
len (aanhangers van een orthodoxe ge
loofsgemeenschap) als een uitvinding
van de KGB, ook al is de kerkleider een
onlangs uit de VS overgekomen 94-jarige
patriarch.
Dratsj maakt dit web van tegenstellin
gen ondergeschikt aan het ene gemeen
schappelijke doel. "Binnen de Narodna
Rada (de Nationale Raad, niet-commu-
nistische minderheid in het parlement;
HG) kwamen we tot overeenstemming
met de radicale communisten over een
eigen Oekrainse vraag. Die gaat over een
Oekraine binnen een confederatieve
Unie, ja. Maar ons einddoel blijft de Oek
raine als volledig zelfstandige, neutrale
en kernwapenvrije staat".
In Dratsj' eenheidsstrategie passen
ook loftuitingen op radicalere medestan
ders. De Republikeinse Partij promo
veert hij tot de "voorhoede van Roech",
haar voorzitter Loekjanenko is door de
wereld ten onrechte over het hoofd ge
zien. "Hij zat net zo lang in de gevangenis
als Nelson Mandela. Als hij net zo zwart
zou zijn geweest, was hij nu wereldbe
roemd".
De souplesse van de politici heeft in
tussen de angel uit het studentenverzet
gehaald. Vorig jaar oktober dwongen de
studenten met een wekenlange honger
staking parlement en republieksrege
ring op de knieën. De behoudende pre
mier Masol werd vervangen door de her
vormingsgezinde communist Fonik, een
ongehoord succes voor de 'straatdemo
cratie'.
Maar het verenigde parlement stemde
in met vijf eisen van de studenten. De an
dere gingen veel verder; Een referendum
over de wenselijkheid van vrije verkie
zingen, geen dienstplicht voor Oekrai
ners buiten de republieksgrenzen.
Onhaalbaar
In het centrum-linkse kamp, waar Dratsj
en Grinjov thuishoren, worden die zaken
nu op de lange baan geschoven. Onhaal
baar. De studenten lijken de moed te
hebben opgegeven. Geen politieke
schotschriften, maar kale muren in lange
gangen. Een kreet op een ervan geeft de
stemming weer: Fuck yourself.
"Ach, die lui van Roech zijn geen haar
beter dan de communisten", zegt Taras,
student internationale journalistiek.
"Neem het referendum, de vraag zou
moeten zijn: wil je in de Sovjetunie leven
of niet. Dat is duidelijk. Ik denk dat 65
procent van de studenten niet aan het re
ferendum meedoet. Die hongerstaking
had grote betekenis, maar nu, vijfmaan
den later, heb ik geen hoop meer", zegt
hy.
Studentes van de faculteit internatio
nale literatuur zijn wat minder extreem.
"Het is zo moeilijk, we hebben geen
macht. Misschien moeten ze opnieuw
strijden", zegt Tatjana Koezjmenka.
"Maar ik wil wel een onafhankelijke
Oekraine".
Politicus Grinjov is teleurgesteld over
zoveel apathie. "Het vuur is eruit, we
hebben van de studenten niets te ver
wachten. Toen hun leider Sergej Doni
werd gearresteerd, verwachtte ik pro
testacties. Er gebeurde niets. Notabene
dankzij ingrijpen van de communist
Kravtsjoek kwam hij weer vrij".
Dratsj: "We bewonderen de moed van
de studenten. Maar het was natuurlijk
wel een beweging van politieke begin
ners die moesten opboksen tegen een er
varen establishment. Sluwe politici, die
even deden of ze het met de studenten
eens waren. En wij, ja, wij wilden geen
doden onder deze jonge mensen, geen
slachtpartijen met oproerpolitie en
tanks".
tussen Lvov en de Poolse grens.
Sinds kort kan hij zich 'vrije boer' noe
men. De volledig door niet-communis-
ten beheerste districtsraad van Lvov
gunde hem 30 ha land. Met recht op over
dracht aan een van zijn beide zoons. Al
leen particulier verkopen kan niet. Chl
jan nam de gok. stak zich voor 50.000 roe
bel in de schulden, bouwde een huis, een
grote stal en kreeg een tractor in
bruikleen. Hij is optimistisch. "Vijftig
duizend roebel lijkt veel. Maar een var
ken brengt duizend roebel op. Nu heb ik
acht zwangere zeugen, in het voorjaar
dus een kapitaal", rekent hij zich rijk.
Zijn vroegere vrienden in de kolchoze
doen hetzelfde. "Ik word als kapitalist
beschouwd, heb nog maar weinig vrien
den. Maar wel de toekomst. Als het een
beetje gaat lopen, verdien ik tweedui
zend roebel per maand, dat is wel wat an
ders dan de 160 in de kolchoze. Ik ben
doodziek van een leven aan de economi
sche zelfkant. Dat tast de menselijke
waardigheid aan", zegt hij.
Van Chljan geen kwaad woord over de
nieuwe machthebbers in zijn district.
"Wij zijn vrije Oekrainers. En het refe
rendum? Twee keer nee, ëën keer ja".
'Klein Praag'
Dat vraagt om uitleg. Tussen het Ooste
lijk en Westelijk deel van de Oekraine,
waarvan Lvov de onofficiële hoofdstad
is, bestaan door de geschiedenis veroor
zaakte tegenstellingen. Het Westen werd
overheerst door Polen. Litouwers, Oos
tenrijkers, Hongaren, Duitsers, en, soms
Russen.
"Wij behoren tot het centrum van Eu
ropa", zegt Ivan Gel, vice-voorzitter van
de districtsraad. De radicalen in het Wes
ten konden niets aan met het in Kiev tus
sen Roech en communisten gesloten
compromis. Dus kwam er in de drie
grootste Westoekrainse districten een
derde vraag, eentje waar student Taras
mee uit de voeten kan: moet de Oekraïne
binnen of buiten de Sovjet-Unie staan?
In Lvov is dan ook wel degelijk politieke
spanning voelbaar.
Vanuit de communistische pers in
Kiev wordt de indruk gewekt dat er tota
le anarchie heerst. Geen wonder, want in
dit 'kleine Praag' zoals de inwoners het
noemen, hebben de verkiezingen vorig
jaar een wel heel dramatisch resultaat
opgeleverd: de communisten verloren al
hun zetels in de districts- en gemeente
raad.
Maar in het gebouw van de districts
raad zitten ze nog steeds. Op de derde
verdieping, met achter een dichte deur
een waakzame politieman. Gel: "We heb
ben geen illusies. Er is nog een lange
strijd nodig. Ons eigen referendum is
niet bedoeld om het Oosten tegen het
Westen op te zetten, maar juist als een
voorbeeld, als een impuls voor hef den
ken over de afbraak van het rijk".
Dat heeft zo zijn risico's. Er werden
eind vorig jaar al extra troepen naar de
regio gestuurd, de beruchte Omon-een-
heden zijn er eveneens present. Gel:
"Onze veiligheid hangt van de stabiliteit
in de hele Sovjetunie af. Als er iets ge
beurt, zullen wij de volgende slachtof
fers van het leger zijn". Met Dratsj ver
wacht ook hij dat het Gorbatsjov-refe-
rendum gaat winnen. "Ze hebben er het
apparaat en de media voor. Als het niet
lukt, zal er gefraudeerd worden, daar ben
ik van overtuigd".
In Kiev moet partijleider Goerjenko
hard lachen om dit soort beschuldigin
gen. "Overal zullen mensen van Roech in
de stemlokalen zijn om te controleren.
Fraude is uitgesloten. Nee, ik denk dat
Dratsj en de zijnen vast een voorschot
nemen op hun nederlaag".
En uw belofte van vrije verkiezingen
dan? Goerjenko: ."We hebben een ont-
werpwet klaar liggen. Maar de anderen
willen er niet aan". Zich dan realiserend
dat dit wat onwaarschijnlijk klinkt met
een communistische meerderheid in het
parlement: "Ach nee, natuurlijk hebben
we geen haast. Alles heeft tijd nodig"
