Een referendum dat niets verandert
Lappendeken
valt uit elkaar
Jodenzending uit
kerkorde gehaald
'Zonder Unie heeft communistische partij geen bestaansrecht'
Gorbatsjov:
steun kerken
is hard nodig
Paus: tekort
aan priesters
beangstigend
REPORTAGE
UNIE VAN SOCIALISTISCHE SOVJETREPUBLIEKEN
ANP-correspondent Dicderik Kramers
DEN HAAG - De laatste jaren zijn de politieke ontwikkelingen
in de Sovjetunie steeds meer in het teken van nationale en
etnische tegenstellingen komen te staan. Met het Unieverdrag,
dat in een lossere band tussen Moskou en de republieken
voorziet, hoopt Sovjetpresident Michail Gorbatsjov de
Sovjetunie bijeen te houden. Zondag kunnen de Sovjetburgers
zich in een referendum over zijn plannen uitspreken.
Jarenlang konden de inwoners van
de Sovjetunie zich koesteren in de
veilige wetenschap dat alle Sovjet
volkeren kameraadschappelijk
naast elkaar leefden, met de
Russische broeders als eersten
onder de gelijken. Volgens de
ideologie moesten deze volkeren
op weg naar de communistische
heilstaat eerst naar elkaar toe
groeien en vervolgens
samensmelten tot eén Sovjet-volk,
dat nationaal van vorm maar
communistisch van inhoud moest
worden. t
Met de perestrojka kwam hier de
klad in. In het streven naar
onafhankelijkheid namen de
Baltische staten het voortouw. In
1988 ontstonden hier de eerste
Volksfronten, brede massa
organisaties die opkomen voor het
herstel van de onafhankelijkheid.
De Balten hadden daarbij een
goede uitgangspositie, doordat de
annexatie in 1940 door de
Sovjetunie door de meeste
Westerse landen nooit was erkend.
Nadat in maart de Volksfronten
aan de macht waren gekomen
riepen Estland, Letland en
Litouwen in het voorjaar van 1990
de onafhankelijkheid uit. die na
onderhandelingen met de
Sovjetunie feitelijk geëffectueerd
moest worden. Gorbatsjov slaagde
er niet het 'Baltische virus' te
isoleren, dat in andere republieken
eerst tot de oprichting van
Volksfronten leidde, en vervolgens
tot het afkondigen van de
soevereiniteit.
In de Oekraine. de graanschuur
van de Sovjetunie, klinkt de roep
om afscheiding steeds sterker, met
name in het westelijke deel dat tot
de oorlog bij Polen hoorde.
Moldavië voelt steeds meer voor
hereniging met Roemenië, maar
komt daarbij in conflict met de
minderheden in hun republiek, de
Russen en de Turkstalige
Gagaoeziërs. Toen deze groepen
afgelopen najaar hun eigen
republieken uitriepen reageerden
de Moldaviërs met strafexpedities
en blokkades, waarbij enkele
doden vielen.
Etnische tegenstellingen trekken
een zware wissel op de politieke
ontwikkelingen in de Kaukasus,
een mozaïek van volkeren die vaak
met elkaar overhoop liggen. Zo
gaat het onafhankelijkheidsstreven
van de Georgiërs ten koste van
minderheden als de Osseten, die
met wapengeweld in het
Georgische gareel worden
teruggebracht.
De meest dramatische uitbarsting
vond plaats in Nagorno-Karabach,
een door Armeniërs bewoonde
enclave in Azerbajdzjan, waarover
sinds eind 1988 een ware
burgeroorlog tussen die republiek
en Armenië woedt. In Armenië is
een voorman van het
nationalistische Karabach-comité
tot president gekozen, maar in
Azerbajdzjan heeft de
communistische partij de touwtjes
weer stevig in handen nadat het
Sovjetleger in januari 1990 het
Volksfront met grof geweld
uitschakelde.
In de Centraalaziatische
republieken (Kazachstan.
Oezbekistan, Toerkmenistan.
Tadzjikistan, Kirgizië) is het nog
betrekkelijk rustig, al maakt het
Kremlin zich al geruime tijd zorgen
over de heropleving van de Islam
en de grote bevolkingsgroei. Toch
is ook hier de vlam in de pan
geslagen, voor het eerst in
Kazachstan toen Gorbatsjov in
december 1986 een Rus benoemde
tot partijleider in plaats van een
Kazach. Nadien waren het meestal
moslems die onderling slaags
raakten: Turkstalige Oezbeken
tegen Perzischtalige Tadzjieken,
Oezbeken tegen shi'itische
Mescheten uit de Kaukasus.
Vijftien republieken, tientallen volken vormen te zamen de lappendeken die Sovjetunie heet. President Gor
batsjov probeert het uiteenvallen van de door de communistische partij bijeen gehouden deken tegen te houden.
De naar schatting 25 miljoen
Russen buiten Rusland voelen zich
steeds ongemakkelijker tussen hun
Sovjetbroeders. Steeds vaker
worden ze voor kolonisatoren
uitgemaakt en beschuldigd van alle
kwalen die het Sovjetbewind over
de republieken heeft uitgestort.
Veel Russen ergeren zich aan de
oproep tot dekolonisatie van de
deelstaten, omdat in hun ogen het
onderdrukkende volk evenveel te
lijden heeft van het regime als de
onderdrukten. De opstandige
randgebieden kosten meer geld
dan ze binnenbrengen, vinden ze.
De teloorgang van de
communistische staatsgodsdienst
en de groeiende onzekerheid over
de politieke en economische
toekomst zou op den duur tot een
felle Russische reactie kunnen
leiden. Maar van een grootschalig
nationalistisch réveil als in de
Kaukasus of de Oekraine is in de
Russische federatie nog geen
sprake.
MOSKOU Een referendum voor
elk wat wils. liet kost, zeggen de
organisatoren, zo'n 40 miljoen
gulden. Bijna de helft van de
stemgerechtigden begrijpt vol
gens opiniepeilingen de vraag
niet. En wat de uitslag ook mag
zijn, er verandert niets. Aldus po
litici.
Een dergelijke volksraadpleging
kan waarschijnlijk maar in eén land
worden gehouden. Zondag mogen
de bijna tweehonderd miljoen
stemgerechtigde Sovjet-burgers in
theorie beslissen over de toekomsti
ge staatkundige eenheid van hun
land.
Dit is de formele vraag, geïniti
eerd door president Gorbatsjov,
goedgekeurd door het nationale
parlement. "Denkt u dat het nodig
is de Unie van Socialistische Sovjet
Republieken te behouden als een
vernieuwde federatie van gelijk
waardige soevereine republieken,
waarin de rechten en vrijheden van
elk individu, ongeacht etnische af
komst. volledig worden gegaran
deerd"?
Zeventig procent van de kiezers
zal. voorspellen de opiniepeilers,
naar de stembus gaan. En de prog
noses voor de uitslag: een meerder
heid. tussen de zestig en zeventig
procent, beantwoordt de vraag met
'ju'.
Weigering
Niets aan de hand dus? Wel dege
lijk. Om te beginnen weigeren zes
van de vijftien Sovjet-republieken
aan het referendum mee te doen.
Dat plaatst de nodige vraagtekens
bij de bedoeling die Gorbatsjov met
dit referendum zegt te hebben: her
stel van de eenheid tussen de Sóv-
jet-republieken.
Ten tweede wordt over die een
heid niet per referendum beslist.
Zowel in republieksparlementen
als in het nationale parlement moet
nog worden beslist over een deze
week gepubliceerd ontwerp-Unie-
verdrag, dat de onderlinge relaties
tussen het centrum (Kremlin) en de
republieken regelt.
Ten derde is de inzet niet het
voortbestaan van de Sovjetunie als
eenheidsstaat, maar overleving van
het communisme. De vraagstelling
maakt dat ook duidelijk: behoud
van de Unie van Sovjets, ver
nieuwd. maar socialistisch. De Sov
jet-burger die om pragmatische re
denen, bijvoorbeeld vanwege de
onderlinge economische afhanke
lijkheid van de republieken, voor
een nieuw samenwerkingsverband
zou willén stemmen, haalt zich
meteen het socialisme op de nek.
Tatjana Zaslavskaja. directrice
van het Nationale Centrum voor
Publieke Opinie Onderzoeken,
heeft het woord 'behoud' dan ook
meteen getypeerd als het belang
rijkste uit de hele vraag. En tegelijk
het meest onduidelijke. Wat moet er
behouden worden en wat wordt er
dan wel vernieuwd?
Formulering
De president van de republiek Ka-
zachtstan, Nazarbajev, een steeds
meer op de voorgrond tredend poli
ticus, is het met haar eens. Hij bekri
tiseerde de hele procedure: het
Unieverdrag had eerst door het na
tionale parlement moeten worden
besproken, daarna had een referen
dum de zaak moeten bekrachtigen.
Natuurlijk heeft hij gelijk. In het
ontwerp-verdrag wordt bijvoor
beeld afwisselend over 'staten' en
'republieken' gesproken. Boven
dien spreekt het ontwerp over een
'Unie van Soevereine Republieken'.
Nazarbajev heeft daargm in Ka
zachstan de referendumvraag iets
anders laten formuleren: bent u
voor een bond van onafhankelijke
staten.
De discussie over de relatie tus
sen Kremlin en republieken zal,
zoals gezegd, na het referendum
volop doorgaan. Die draait om het
voortbestaan van de Sovjetunie als
socialistische, nucleaire eenheids
staat en wereldmacht. Of zoals Vla
dimir Grinjov, vice-voorzitter van
het Oekrainse parlement, het for
muleert: "Gorbatsjov gokt. Met één
klap. dit referendum, wil hij de hele
winst binnenhalen. En dat is voort
bestaan van het systeem, enigszins
aangepast, gemoderniseerd, maar
wel degelijk het systeem".
Gorbatsjov zelf blijft ook volgens
het ontwerpverdrag in dat systeem
de machtigste man. Opperbevel
hebber van het leger bijvoorbeeld,
tevens belast met de hoogste uit
voerende en regeringsmacht.
Jeltsin
Geen kiezer die zich daarvoor heeft
uitgesproken, het referendum heeft
derhalve ook de functie van legiti
mering van Gorbatsjovs bevoegd
heden. En is daarmee een wapen in
de strijd tegen Bons Jeltsin, de pre
sident van de Russische Federatie,
de grootste republiek.
Jeltsin heeft tot nog toe gezwegen
als het graf over de wenselijkheid
van het referendum of een 'stemad
vies' gegeven. Waarschijnlijk zou
dat een gecompliceerde uitleg wor
den. In Rusland is, ondanks de late
'nee'-campagne van de democrati
sche oppositie, een absolute meer
derheid voor het voortbestaan van
de Sovjetunie als staatkundige een
heid. Geen Rus die 'het rijk' laat val
len: de Sovjetunie is Rusland.
Jeltsins tegenwapen is de 'Russi
sche vraag' die in de grootste repu
bliek aan de Unie-vraag wordt toe
gevoegd. Jeltsin wil een uitspraak
van de Russen over de wenselijk
heid van een direct gekozen Russi
sche president. Als het antwoord
'ja' luidt (en daar twijfelen de opi
niepeilers niet aan), is Jeltsin de
kandidaat voor die post. De geko
zen president van de machtigste re
publiek kan de door het ja-knikken-
de parlement benoemde Gor
batsjov niet negeren.
Jeltsin, die vorige week de 'oor
log' aan het Kremlin verklaarde en
die term woensdag als 'onverstan
dig' weer introk, zou dan ook het
liefst zijn standpunt uitvoerig aan
de tv-kijker uitleggen. Maar tot gis
teravond gaf de door Gorbatsjov be
noemde directeur van de staatstele
visie, Kravtsjenko, geen krimp:
Jeltsin zorgt voor confrontatie, eist
het aftreden van de president, die
man komt niet voor de camera.
Het tekent de harde strijd die in
de media wordt uitgevochten voor
Gorbatsjov, de exponent van het
'humane communisme' versus Jelt
sin als kampioen van de 'zogenaam
de democraten'.
Eenheidsstaat
Een overtuigend 'ja' betekent een
voorlopige overwinning voor Gor
batsjovs zaak. Dus wordt in referen
dum-campagne en -organisatie
geen middel geschuwd. "Een 'nee'
tegen de eenheidsstaat betekent
kans op een zonder toestemming af
gevuurde nucleaire raket", zei de
commandant van de 'strategische
nucleaire strijdkrachten' Joeri
Maksimov woensdag in een televi
sie-interview.
Nucleaire chantage dus. Zoals
ook bij het doorzetten van het refe
rendum in republieken die niet wil
len meedoen met machtsmiddelen
gepaard gaat. In boycot-republiek
Moldavië zijn de reservisten zondag
voor oefeningen opgeroepen, rap
porteert het agentschap Postfac-
tum. De stembureaus zijn in de ka
zernes. Zo ronsel je kiezers.
Luitenant-generaal Popov zei gis
teren in Moskou ervan overtuigd te
zijn dat de ruim vier miljoen geregi
streerde militaire kiezers voor ne
gentig procent voor de Unie en Gor
batsjov zullen steunen. Het leger, zo
voegde hij er aan toe, zal het in heel
de Sovjetunie mogelijk maken dat
iedereen die dat wil, kan gaan stem
men.
Derde vraag
In sommige republieken was die
gang van zaken voorzien. Daar is
geen boycotbeslissing genomen,
maar wordt een eigen vraag toege
voegd. Zoals in de Oekraine, waar
de kiezer in een ook ingewikkelde
formulering wordt gevraagd of de
republiek als zelfstandige staat,
maar wel in eenheid met andere
Sovjet-staten, moet blijven. In het
radicale en nationalistische weste
lijke deel van de Oekraine is er zelfs
een derde vraag: wilt u de Oekraine
in de Sovjetunie of niet.
Een referendum voor elk wat
wils. Gorbatsjov noemt het een keu
ze voor democratie en eenheid. Op
veel lager partijniveau wordt dat
iets anders uitgelegd. "Zonder Unie
heeft de partij geen bestaansrecht
en wij ook niet", citeert het Moskou-
se dagblad Koeranti een lokale par
tij-ideoloog tijdens een wijkverga
dering. Koeranti: Bij het sluiten van
de bijeenkomst vroegen gepensio
neerden: En waarvoor moeten wij
dan wel stemmen0 "Voor de Unie
en tegen privé-bezit", was het ant
woord.
Leeuwendeel hervormde synode
DOORN (ANP) - De her
vormde synode heeft gisteren
de zending onder de joden uit
de kerkorde geschrapt. De
kerk zoekt het gesprek met
het jodendom en richt zich er
niet op de joden tot het chris
tendom te bekeren. Van de
ongeveer 110 synodeleden
stemden er 23 tegen de wijzi
ging.
In de kerkorde van de Hervormde
Kerk uit 1951 stond dat "de kerk
zich in het gesprek met Israël
richt tot de synagoge en allen die
bij het uitverkoren volk behoren,
om hun uit de Heilige Schrift te
betuigen dat Jezus de Christus
is". Deze tekst riep onder meer in
joodse kring kritiek op, omdat
zending onder de joden in hun
ogen te veel werd toegelaten. Vol
gens de nieuwe tekst zoekt de
Hervormde Kerk "het gesprek
met Israël inzake het verstaan van
de Heilige Schrift, in het bijzon
der betreffende het Koninkrijk
Gods en het getuigenis dat Jezus
de Christus is".
Omdat het om een wijziging
van een der zogenaamde Romein
se artikelen in de Kerkorde ging.
die het belijden van de kerk weer
geven, kwam voor de bespreking
in tweede lezing een verdubbelde
synode in Doorn bijeen.
De classes (regionale kerkver
gaderingen) die de afgelopen
maanden het voorstel tot wijzi
ging hebben besproken, waren in
meerderheid positief. 15 van de 54
classes waren tegen. Zij vonden
dat het getuigende karakter van
de dialoog met de joden moest
worden gehandhaafd. Andere
classes, zoals Amsterdam, von
den het voorstel te vaag. De kri
tiek klonk door in de bespreking
donderdag.
De synode verwierp een voor
stel van ds. J.L. Brevet uit Tiel om
Christus te vervangen door de
Messias. Dit voorstel was door de
Hervormde Raad voor de verhou
ding van Kerk en Israël bepleit.
"We moeten verdragen, dat de
joden ons tegenspreken op het
punt dat ons het meest dierbaar
is, namelijk dat Christus de Mes
sias is," zei dr. H. Vreekamp, se
cretaris van de raad. Bovendien
wilde de raad het woord Schrift
vervangen door het woord Schrif
ten dat in joods kring beter wordt
begrepen. Het voorstel van Bre
vet kreeg 21 van de 57 stemmen
van de enkelvoudige synode.
Voorstellen van onder meer ds.
R. van Kooten (Soest) om in de
tekst meer te onderstrepen wat de
christen gelooft, kregen evenmin
een meerderheid. Het voorstel
van ds. A. Tromp (Krimpen aan
de Lek) om wijziging uit te stel
len, haalde het evenmin. Tromp
wees op de verdeeldheid in de
classes en pleitte ervoor de for
mulering af te wachten van de
werkgroep die de grondleggende
artikelen van de toekomstige Sa
men op Weg-kerk opstelt.
De synode stelde ook een nieu
we taakomschrijving voor de
Raad voor de verhouding van
Kerk en Israël op. Zij wees een
voorstel van ds. Sj. van der Zee
(Oosterhout) af om ook de bestrij
ding van het anti-judaisme tot de
taak van de raad te rekenen. De
synode volgde het advies van de
Commissie voor Kerkordelijke
Aangelegenheden, dat deze term,
die doelt op de christelijke wor
tels van het antisemitisme, te
vaag is.
Beheersregeling. De hervorm
de synode heeft gisteren in twee
de lezing ingestemd met een be
heersregeling die de drie huidige
vormen van beheer van de kerke
lijke goederen moet vervangen.
Slechts zeven van de ongeveer
110 synodeleden stemden tegen.
De synode moet zich echter nog
wel over de hekele onderdelen
van de kwestie buigen, zoals de
vraag, welk orgaan de begroting
vaststelt: de kerkvoogdij (finan
ciële deskundigen) of de kerke-
raad.
MOSKOU (KATHPRESS) -
Gorbatsjov heeft een beroep op
de kerken en andere religieuze
gemeenschappen in de Sovjetu
nie gedaan om mee te helpen bij
het oplossen van het nationalitei-
tenvraagstuk en bij de instand
houding van de Sovjetunie.
De veelgeplaagde Sovjetpresi
dent deed deze oproep bij een
ontvangst vari patriarch Aleksej,
hoofd van de Russisch-Ortho-
doxe Kerk, en van andere reli
gieuze leiders. Het is volgens Gor
batsjov nodig dat er "een verbond
van gelovigen en niet-gelovigen
komt in het belang van de bin
nenlandse vrede, de eenheid on
der de bevolking en de nationale
consensus".
Aleksej verklaarde na afloop
voor de Sovjet-tv dat Gorbatsjov
en de religieuze leiders eensge
zind van mening zijn dat het in ve
le honderden jaren opgebouwde
verband van volkeren en naties
moet blijven bestaan.
VATICAANSTAD (ANP) - Het
'beangstigende' tekort aan pries
ters kan volgens paus Johannes
Paulus II voorlopig het beste wor
den opgelost doordat er priesters
worden uitgewisseld. Hoewel het
totaal aantal priesterroepingen
weer stijgt, zijn er nog steeds bis
dommen waar een priester ver
antwoordelijk is voor tiendui
zend gelovigen of meer heeft.
Zonder het met zoveel woorden
te zeggen, doelde de paus onder
meer op initiatieven zoals van het
aartsbisdom Utrecht, dat Poolse
priesters naar Nederland heeft
gehaald.
"De opbloei van het aantal
priesterroepingen kan het tekort
aan geestelijken slechts ten dele
compenseren", zo schrijft de paus
in zijn jaarlijkse boodschap ter
gelegenheid van Witte Donder-
Het priestertekort kan er ook
toe bijdragen dat de identiteits
crisis inzake het priesterschap
wordt overwonnen. "De ervaring
van de laatste jaren heeft steeds
duidelijker aangetoond hoe zeer
wij in kerk en wereld priesters no
dig hebben".
Voor de bijna 900 miljoen
rooms-katholieken in de wereld
staan er 401.479 priesters ter ver
voeging; gemiddeld één priester
.per 2.250 gelovigen. Dit is iets
gunstiger dan het Nederlandse
gemiddelde: één per 2.450.
Intrede ds. Rog-Pronk. Zon
dag doet C. K. J. Rog-Pronk intre
de in de hervormde gemeente 'De
Rank' in Katwijk. In de dienst,
die om twee uur begint (Pieter
Groen College), zal ds. L. J. de
Leeuw de kandidaat bevestigen.
Beroepingswerk
Hervormde Kerk: beroepen te Apel
doorn G. D. Kamphuis Hoevelaken;
aangenomen naar Langezwaag mw. A.
H. C. Brugman-Kuipers kand. Spaarn-
Gorbatsjov en patriarch Aleksej.
