Op zoek naar de waarheid
omtrent de leugendetector
Gebruik van apparatuur in tv- programma leidt tot ruzie tussen psychologen
ZATERDAG 9 MAART 1991
PAGINA
Als je het Veronicaprogramma 'Berg
je voor Berg' mag geloven kan een
leugendetector door middel van een
analyse van het stemgeluid bepalen
of iemand de waarheid spreekt. Twee
psychologen van de Katholieke Uni
versiteit Tilburg deden onlangs in het
blad Psychologie een aanval op de in
het programma gebruikte Voice
Stress Analyzer. Ook de methode
van vragen stellen is volgens de au
teurs van dat artikel niet betrouwbaar.
Qp zijn beurt beticht 'huispsycholoog'
Kramer van de talkshow één van de
schrijvers van het voeren van een
persoonlijke hetze. De eerste recht
zaak is al aangespannen.
door Bart Kool
Is het mogelijk om met zekerheid te bepalen of
iemand liegt of de waarheid spreekt? Al meer
dan honderd jaar wordt onderzoek gedaan
naar lichamelijke reacties die kunnen aanto
nen dat iemand liegt. De Italiaan Cesare Lom-
broso begon in 1881 al met het meten van de
doorbloeding van de arm tijdens de ondervra
ging van verdachten van een misdrijf. Duitse
en Oostenrijkse wetenschappers kwamen aan
het begin van deze eeuw tot de ontdekking dat
de ademhaling verandert als iemand niet de
waarheid spreekt.
De politieagent en psycholoog John Larson
uit Californië maakte na de Eerste Wereldoor
log als één van de eersten gebruik van appara
tuur waarmee zowel de bloeddruk als de
ademhaling en de hartslag werd geregistreerd
tijdens het ondervragen van verdachten. De
Amerikaanse psycholoog Keeler ontwikkelde
het apparaat verder en voegde er het meten
van de zweetproduktie op de vingertoppen aan
toe. Hieruit onstond de Polygraaf. Dit betekent
letterlijk veelschrijver. Het apparaat wordt zo
genoemd omdat het tegelijkertijd verschillen
de lichamelijke reacties meet.
Toch is het volgens dr. A. Boelhouwer, uni
versitair hoofddocent van de vakgroep Psy
chologie van de Katholieke Universiteit Til
burg, niet juist om een dergelijk instrument
aan te duiden met de term 'leugendetector'.
"De leugendetector als ap"paraat bestaat niet.
De instrumenten die gebruikt worden, zijn de
zelfde als bij gewone medische onderzoeken.
Het gaat dan onder meer om het meten van de
hartslag en de bloeddruk. Dit soort meetappa
ratuur wordt pas een leugendetector als er
sprake is van gebruik in combinatie met be
paalde ondervragingstechnieken", aldus Boel
houwer.
Kritiek
Samen met de eveneens aan de Tilburgse vak
groep Psychologie verbonden dr. H. Soppe
schreef hij onlangs een artikel in het blad Psy
chologie over het gebruik van een leugende
tector in het tv-programma 'Bergje voor Berg'.
Met name de ondervragingstechniek die in het
Veronica-programma wordt toegepast moest
het in het artikel ontgelden. Maar ook de Voice
Stress Analyzer (VSA), die in het programma
wordt gebruikt om het waarheidsgehalte van
uitspraken van de gasten te testen, komt er
niet best vanaf.
Het apparaat, dat in het begin van de jaren
zeventig in Amerika is ontwikkeld, meet de
spanning van de stemband. Als de ondervraag
de liegt zou deze spanning veranderen. Vol
gens de auteurs van het artikel in Psychologie
zijn er nog nooit serieuze wetenschappelijke
publicaties verschenen over de VSA, die aan
tonen dat er leugens mee kunnen worden op-
Drs. W. Kramer met de omstreden Voice Stress Analyzer.
Er»in dp Leeuw)
Daarnaast zouden de programmamakers
met een totaal achterhaalde ondervragingsme
thode werken. De gast in de talkshow van pre
sentator Gert Berg krijgt zeven vragen voorge
legd. Hiervan hebben er maar twee betrekking
op hetgeen Berg echt wil weten. De andere vra
gen zijn controle-vragen als: 'Draag je een hor
loge?' en 'Is het vandaag donderdag?' Deze
methode wordt de Relevante-lrrelevante Vra
gen Techniek genoemd. Als de leugendetector
op de relevante vragen over bijvoorbeeld een
misdaad wel stress meet en op de irrelevante
controle vragen niet, dan wordt daaruit gecon
cludeerd dat de verdachte heeft gelogen op de
vragen over het misdrijf.
Volgens Boelhouwer en Soppe zijn de be
zwaren tegen deze methode duidelijk. "Als ie
mand is opgepakt door de politie en hij krijgt
als vragen voorgelegd of hij een horloge om
heeft en of hij de moord heeft gepleegd, dan zal
het wel duidelijk zijn dat hij op deze laatste
vraag met meer spanning reageert dan op de
eerste. Zelfs al is hij onschuldig".
Dilemma
Al in de jaren veertig werd gezocht naar een be
tere methode. Dat werd de Relevante Controle
Vragen Techniek. Hierbij worden er naast een
aantal vragen die betrekking hebben op de
misdaad ook vragen gesteld die bij iedereen
stress op zouden roepen.
"Als je aan iemand vraagt of hij ooit iets
heeft weggenomen wat niet van hem of haar
was, dan zal vrijwel iedereen daarop met ja
moeten antwoorden. De ondervraagde staat
dus voor een dilemma. Als hij in alle eerlijk
heid met ja antwoordt, dan kunnen de onder
zoekers hem aan gaan zien voor iemand die
dus in staat is een misdrijf te begaan. Redt hij
zich eruit door met nee te antwoorden, dan
liegt hij. In beide gevallen roept de vraag stress
op. Onderzoekers gaan dat iemand die on
schuldig is sterkere lichamelijke reacties zal
vertonen bij het beantwoorden van controle-
vragen. De werkelijke dader zal zich echter
meer zorgen maken over de vragen die betrek
king hebben op het misdrijf. Voordeel van
deze methode is dat enige stress die gemeten
wordt bij de vragen over de misdaad, niet auto
matisch tot het oordeel leugenaar leiden. Het
gaat er om of de relevante vragen meer stress
oproepen dan de controle-vragen".
In een verder ontwikkelde variant op de Re
levante Controle Vragen Techniek worden in
plaats van op de persoon toegesneden contro
le-vragen, algemene controle-vragen gesteld.
De verdachte wordt geïnstrueerd deze vragen
ontkennend te beantwoorden. Uiteraard zijn
de controlevragen zo gekozen dat een ontken
ning in feite een leugen betekent, hetgeen ook
aan het ondervraagde persoon wordt verteld.
Een voorbeeld van een controle-vraag vol
gens deze Geïnstrueerde Leugen Techniek
luidt: "Heeft u voor uw vijfentwintigste ver
jaardag zelfs ooit maar één leugen verteld?"
Het idee achter deze methode is eveneens dat
een onschuldige zich het meest bekommert
om zijn (gedwongen) leugenachtige antwoor
den op de controle-vragen. De schuldige zal
zich het meeste zorgen maken over de vragen
die betrekking hebben op het vergrijp.
Betrouwbaar
De modernste techniek, en volgens de auteurs
ook de meest betrouwbare, is de zogenaamde
Schuldige Kennis Techniek. Hierbij wordt aan
de ondervraagde een aantal meerkeuze-vragen
voorgelegd, waarbij telkens één van de moge
lijke antwoorden ook werkelijk met het mis
drijf te maken heeft. Alleen de dader, de politie
en de onderzoeker zijn op de hoogte van de
juistheid van dat alternatief.
Als er bijvoorbeeld een groene tas met veel
geld is gestolen, dan kan éen van de vragen be
trekking hebben op de kleur van de tas. Iedere
ondervraagde wordt geïnstrueerd om op alle
alternatieven ontkennend te antwoorden. Al
leen de schuldige zal lichamelijke reacties ver
tonen op de vraag of de tas groen was. Omdat
alle vragen van tevoren tot in detail met de on
dervraagde worden doorgenomen, kan boven
dien worden gemeten in hoeverre de verdach
te spanning opbouwt bij het naderen van de
kritieke vraag. Deze techniek is alleen bruik
baar als niemand anders dan politie en schul
dige (bijvoorbeeld via de media) d^deteils van
het misdrijf kennen.
Boelhouwer en Soppe benadrukken dat
geen van de vragentechnieken 100 procent ze
kerheid biedt. Veel hangt ook af van de kwali
teit van de ondervrager. Duidelijk is voor de
beide auteurs wel dat de methode die in het
programma 'Berg je voor Berg' wordt ge
bruikt, totaal heeft afgedaan. "Het stellen van
afwisselend relevante vragen en neutrale vra
gen levert geen betrouwbare uitslag op. Mits
onder deskundige begeleiding zou je met de
Schuldige Kennis Techniek wel betrouwbare
resultaten kunnen behalen".
Uit de reactie van drs. W. Kramer, als psy
choloog verbonden aan het programma 'Berg
je voor Berg', blijkt dat de onenigheid over de
vermeende onbetrouwbaarheid van de test in
middels hoog is opgelopen. "Boelhouwer
voert gewoon een persoonlijke hetze tegen het
programma. Hij heeft zelf gesolliciteerd naar
de functie die ik nu heb. Nadat hij is afgewe
zen, is hij begonnen met het leveren van kri
tiek op ons programma. Hij heeft op tv bij Son-
ja enkele uitspraken gedaan die gewoon niet
kloppen. We gaan dan ook juridische stappen
tegen hem ondernemen. Hij berokkent ons be
drijf toch schade, ook al is het niet direct finan
cieel".
Aangepast
Het bedrijf waarover Kramer spreekt is
Schreuder Psychologie in Houten. Deze Firma
levert de Voice Stress Analyzer (VSA) voor het
programma. "Wij hebben de VSA speciaal
voor dit programma uit Amerika laten komen.
Het is voor ons niet mogelijk om met een poly
graaf te werken. De gasten zouden dan onder
de electrodes geplakt moeten worden. Dat be
tekent dat de kleding uit moet. Daardoor is
deze methode al niet geschikt voor televisie.
Bovendien zitten de gasten onder hete lampen
waardoor ze gaan zweten. De electrodes blij
ven dan toch niet plakken".
"De procedure die wij volgen is geheel aan
Met deze êmonêmeTer' wordt de zweetafscheiding in de vingertoppen gemeten.
gepast aan de beroepscode voor psychologen.
Wij hanteren dezelfde normen als bij een psy
chologische test. De gasten doen geheel vrij
willig mee. Er wordt vooraf een schriftelijke
overeenkomst met de gast opgesteld. Hierin
staan ook de vragen die gesteld gaan worden al
vermeld. Alleen de antwoorden op die vragen
worden geanalyseerd. Hiervoor wordt ruim
een kwartier uitgetrokken. De kijkers zien dat
nooit omdat het programma niet live wordt
uitgezonden. Er wordt ook schriftelijk toe
stemming gevraagd om de uitslag van de test
openbaar te maken".
"Alle materialen worden direct na de opna
me van het programma vernietigd. Het is dus
niet zo dat u naar mij toe kunt komen om te
vragen of ik u de uitslagen wil verkopen. De
Schuldige Kennis techniek die Boelhouwer en
Losse propageren is mischien toe te passen bij
een politieverhoor, maar niet in een talkshow.
Ook de andere methodes zijn niet geschikt
voor een tv-programma. Als wij de gasten ook
nog eens moeten gaan vragen of ze weieens
hebben gestolen, blijven ze weg. In het pro
gramma gaat het in de eerste plaats om het
amusement. Een echt VSA-onderzoek duurt
zeker een dag. Zeven vragen kunnen ook nooit
voldoende uitsluitsel geven over de vraag of ie
mand liegt. Feitelijk gaat het bij Berg je voor
Berg dus puur om de show", zo geeft Kramer
toe.
"Eigenlijk is het maar vreemd dat veel men
sen zo moeilijk doen over een leugendetectie-
test, aldus Kramer, "dat is weer zo typisch Ne
derlands. Hier zeggen de meeste mensen: 'Het
werkt niet of ik heb er wat tegen'. In Amerika
en Italië worden al veel langer leugendetectors
gebruikt in tv-programma's. Het gaat er daar
ook veel harder aan toe. In de Verenigde Sta
ten worden mensen publiekelijk opgehangen.
Ondanks dat ons programma veel softer is,
roept het nog steeds veel reacties op. Alleen
niet van vakgenoten, vreemd genoeg. Er is nog
nooit een psycholoog bij mij gekomen om te
vragen: Hoe werkt dat apparaat nu? Iemand
als Boelhouwer levert wel kritiek, maar hij
heeft het apparaat nog nooit in werkelijkheid
gezien. Boelhouwer schrijft in opdracht van
.wie dan ook, ieder verhaal dat je maar hebben
wil".
Maffia
"Het is gewoon maffia", zo reageert dr. Boel
houwer. "Eigenlijk zou ik een proces aan moe
ten spannen. Er zijn drie redenen waarom ik
dat niet doe. Ik moet het zelf betalen, maar dat
zou nog niet zo'n probleem zijn als ik zou win
nen. Ze hebben echter in pulpbladen een las
tercampagne tegen me gevoerd, waardoor
mijn geloofwaardigheid is aangetast. Daarbij
willen de programmamakers veel te graag dat
het tot een proces komt. Dat levert weer de no
dige publiciteit op die het programma best kan
gebruiken. Ik heb begrepen dat het aantal kij
kers nogal te wensen over laat", zo sneert hij.
"Van het verhaal dat ik zou hebben gesollici
teerd om als psycholoog mijn medewerking
aan het programma te verlenen, klopt niets
Enige tijd voordat het programma van start
zou gaan werd ik opgebeld met de vraag of ik
mee wilde werken. Er werd me verteld dat er
stress zou worden gemeten. Dat idee leek mij
op zich wel aardig en ik maakte een afspraak
voor een gesprek. Tijdens mijn samenkomst
met onder andere producer Perucel en Gert
Berg, bleek dat het ging om het werken met
een leugendetector, maar het zou wel om iets
geheel nieuws gaan. Dit nieuwe bestond dus
uit de Voice Stress Analyzer. Een paar dagen
na het gesprek heb ik afgezegd, omdat ik mijn
naam niet ten grabbel wil gooien. Later ben ik
nog opgebeld met de vraag of ik niet iemand
anders wist. Ze waren wanhopig op zoek naar
een psycholoog om de Voice Stress Analyzer
te legitimeren".
"Na de eerste uitzending van Berg je voor
Berg, vorig jaar oktober, werd ik door de re
dactie van het programma van Sonja Barend
gevraagd om mijn mening te geven over het
gebruik van de VSA. Ik wilde wel. maar van
Veronica wilde er niemand meewerken. Daar
door vermoedde ik al dat er iets aan de hand
was. Later dook er opeens een fax van Rienk
H. Kamer aan Veronica-directeur Rob Out op".
Kamer is vooral bekend geworden door het
American Land Program, waarbij vele beleg
gers financieel het schip zijn ingegaan. Hij was
de eerste gast die bij Berg een test aan de leu
gendetector onderging. "Kamer waarschuwde
Out voor de ondeugdelijkheid van de VSA.
Het apparaat had bij hem eerlijke antwoorden
als leugens geregistreerd en andersom. De leu
gendetector zou zelf eens aan een goede leu
gendetector gelegd moeten worden", zo
schreef hij.
Boelhouwer: "De woensdag na de uitzen
ding van Sonja werd ik gebeld door Perucel.
Hij vroeg of ik de avond daarna te gast wilde
zijn bij Berg, omdat zij konden aantonen dat
mijn uitspraken over de VSA niet klopten. Als
ik niet zou komen zouden ze me kapot maken.
Ik heb het 'verzoek' afgewezen, maar het is pu
re maffia. Ze hebben me wel gewoon als gast in
het programma op teletext aangekondigd".
Ondanks alle onenigheid zijn Boelhouwer en
Soppe enerzijds en Kramer anderzijds het over
één ding eens. De leugendetector kan. mits
goed gebruikt, een rol vervullen in de Neder
landse rechtspraak. Losse en Boelhouwer zijn
het ogenblik samen met een advocaat aan een
artikel bezig dat de discussie hierover weer
wat moet aanzwengelen.
"Er zijn wel gevallen bekend waarbij de ver
dediging gebruik heeft gemaakt van een leu-
gendetectie-test. De verdediging mag in prin
cipe alles aanvoeren waarmee het de verdachte
vrij kan pleiten. Voor justitie ligt de zaak wat
moeilijker. Tegenstanders gingen er altijd van
uit dat lichamelijke reacties op vragen onvrij
willig zijn. Dit zou dan in strijd zijn met de wet
die bepaalt dat een bekentenis vrijwillig moet
worden afgelegd".
Kramer doet op het ogenblik ook samen met
een advocaat onderzoek naar eventuele juridi
sche toepassingen van de VSA. "Men zit in Ne
derland met het probleem dan men altijd is
aangewezen op getuigen en getuigendeskun-
d'gen. Een ooggetuige is natuurlijk heel sub
jectief en ook een deskundige is niet echt ob
jectief. Uit een leugendetector komt een
strookje papier met daarop een uitslag. Dat is
nog altijd beter dan wat vijf deskundigen zeg
gen".
