De wereld een dorp
vj i =iwh m -
Wereldwijde samenwerking
voor bouw kernfusiereactor
Déja-vu ervaring
driedimensionaal
geheugenbedrog
Chimpansee produceert
zelf snij-gereedschap
Enorme uitbarsting Halley
verrast sterrenkundigen
'Interdependente wereld tilt conflicten naar beschaafder niveau'
Hoogleraar cadeau
WOENSDAG 6 MAART 1991
HOUSTON Ingenieur Gary Peters demonstreert een experi
menteel voertuig dat in april met een space shuttle in de ruimte zal
worden gebracht. Het zal worden gebruikt om in een toekomstig
ruimtestation bemanningsleden en apparatuur te vervoeren en bet
werkt als een ouderwets, handbediend railwagentje. (foto afp>
WASHINGTON (DPA) Al
Langer is bekend dat chimpan
sees stokken gebruiken om te
jagen op mieren in hun holen
of om een banaan te verschal
ken die net iets te ver weg
hangt. Een Amerikaanse on
derzoeker heeft echter het be
wijs gepubliceerd dat chim
pansees zelfs in staat zijn
steenmesjes te fabriceren. De
chimpansee maakt dus niet al
leen gebruik van gereedschap,
hij is in staat het te produce-
Van de mensapen staat de
chimpansee in zijn ontwikke
ling het dichst bij de mens. En
zoals de onderzoeksaap van
professor Nicholas Toth, an
tropoloog aan de universiteit
van Indiana (VS), een steen op
een andere steen werpt om een
scherpe schilver te krijgen, zo
moet de oermens dat twee mil
joen jaar geleden ook hebben
gedaan.
Toth maakt zijn onderzoeks
resultaten zaterdag in Was
hington bekend op een bijeen
komst van de Amerikaanse
wetenschappelijke vereniging
AAAS.
Toth heeft zijn informatie
niet in. het open veld verza
meld. Hij heeft de in gevan
genschap levende chimpansee
Kanzi Langzaamaan ertoe aan
gezet steenschilfers te produ
ceren. Toth stopte eerst een
lekkernij in een doosje en
bond daar een koord omheen.
Met behulp van een aangereikt
stukje scherpe scherf kon
Kanzi het begeerde verkrij
gen. Later werd de truc her
haald, maar de scherpe scherf
was vervangen door twee bot
te stenen. Toth: "Eerst raakte
Kanzi gefrusteerd omdat de
steen op de zachte bodem niet
wilde versplinteren. Na enige
tijd begon de chimpansee ech
ter te experimenteren door
beide stenen op elkaar te slaan
en produceerde zo de ge
wenste scherpe schilver".
Toth en zijn team willen de
prestaties van Kanzi nu verge
lijken met de vondsten van
menselijk gereedschap uit de
vroegste steentijd. Met name
met het "gereedschap" van de
homo habilis, die twee miljoen
jaar geleden in Oost-Afrika
woonde.
Kanzi kan trouwens nog niet
op zijn lauweren rusten. Toth
en zijn medewerkers willen
nu gaan onderzoeken of Kunzi
zijn kennis kan overdragen
aan zijn mede-apen.
MÜNCHEN/DEN HAAG
(ANP) Sterrenkundigen van
het Europese observatorium
ESO bij München hebben met
hun telescopen in Chili een
enorme uitbarsting ontdekt op
de komeet Halley. De hele as
tronomische wetenschappe
lijke wereld is daardoor zeer
verrast, omdat dit volgens de
tot nu toe geldende theorieën
niet mogelijk is. Een verkla
ring voor het vreemde ver
schijnsel heeft men nog niet
gevonden, aldus ESO.
De beroemde komeet was
vijf jaar geleden in de buurt
van de aarde. De Europese
ruimtevaartorganisatie stuur
de toen de satelliet Giotto er
op af om het hemellichaam,
dat eens in de 75 jaar in onze
richting komt, nader te bestu
deren. De komeet was toen
met het blote oog goed te zien
en had een spectaculaire
staart.
Vuile sneeuwbal
Op het ogenblik bevindt de
vuile sneeuwbal, zoals de as
tronomen de hoofdzakelijk uit
sneeuw en ijs bestaande ko
meet Halley noemen, zich
meer dan twee miljard kilo
meter van de zon. Het door het
hemellichaam gereflecteerde
zonlicht Is zo zwak dat de ko
meet zelfs met de grote en mo
derne telescopen nauwelijks
meer waargenomen kan wor
den. Het afgelopen jaar had
het Europese observatorium
nog een zwak beeld van Halley
kunnen opnemen.
De astronomen van ESO wa
ren volkomen verbaasd toen
zij vorige week zagen dat Hal
ley driehonderd keer helder
der was dan normaal het geval
had moeten zijn. Het is de des
kundigen een raadsel hoe dit
kan. De komeet is zover van de
zon verwijderd dat de tempe
ratuur van het hoofdzakelijk
uit water bestaande 15 kilo
meter lange object is gedaald
tot min 200 graden Celsius. Het
is dus niet mogelijk dat de ijs
massa aan het smelten is, zoals
het vijf jaar geleden het geval
was toen de komeet zich dieht
bij de zon bevond.
Het is volgens het Europese
observatorium niet eenvoudig
een verklaring voor het ver
schijnsel te vinden. Een van de
mogelijkheden is dat de ko
meet in botsing is gekomen
met een ander klein, onbekend
object. Er is weinig bekend
over de aanwezigheid van
kleine hemellichamen buiten
het zonnestelsel. Er kunnen er
meer zijn dan astronomen nu
weten, maar de kans dat een
voorwerp de betrekkelijk
kleine kern van Halley raakt,
is naar het oordeel van de des
kundigen uiterst gering.
Een andere mogelijkheid
zou kunnen zijn dat grote boe
veelheden energie vanuit het
binnenste van de komeet naar
buiten komen. Men weet niets
met zekerheid over de interne
structuur van het hemelli
chaam. Sterrenkundigen heb
ben een tiental theorieën
daarover, maar geen daarvan
kan verklaren hoe grote hoe
veelheden hitte of mechani
sche energie gedurende de na
dering van de zon opgeslagen
kunnen Morden en dan na zo
lange tijd losgelaten worden.
Een derde hypothese dat er
tussen de komeet Halley een
interactie plaats \indt met ho
ge energiedccltjcs in de zon
newind, lijkt evenmin waar
schijnlijk. Ofschoon de zon op
het ogenblik in een fase ver
keert van maximale activiteit
en regelmatig grote hoeveel
heden energiedeeltjes uit
stoot. is het naar de mening
van de astronomen te bewijfe-
len of deze genoeg energie
hebben om het oppervlak van
Halley's kern op zulk een af
stand van de zon zo te verhit
ten dat het huidige waargeno
men effect ontstaat.
Van onze correspondent
Herman Damveld
De Europese Gemeenschap, Japan,
de Sovjetunie en de Verenigde Sta
ten hebben besloten gezamenlijk
een nieuwe kernfusiereactor te ont
werpen. Voor dit ontwerp is zes jaar
en, omgerekend, 680 miljoen gul
den uitgetrokken. Daarna kan de
bouw beginnen. Een plaats hier
voor is nog niet gevonden, maar de
gedachten gaan uit naar Europa, Ja
pan of de Verenigde Staten.
De fusiereactor zal volgens voor
lopige schattingen zo'n 9 miljard
gulden kosten. De naam van de fu
siereactor is ITER. Dit staat voor In
ternationale Thermonucleaire Ex
perimentele Reactor. Met de ITER
moet de wetenschappelijke en tech
nische uitvoerbaarheid van kernfu
sie worden aangetoond.
Kernfusie is een proces, waarbij
door samensmelting van lichte
atoomkernen een zwaarder atoom
ontstaat. Bij deze samensmelting
komt energie vrij, die omgezet kan
worden in elektricteit. Atomen kun
nen niet zomaar smelten, omdat ze
elkaar afstoten. Daarom lukt kern
fusie alleen maar bij zeer hoge tem
peraturen: er is een temperatuur no
dig van maar liefst 100 miljoen gra
den.
Volgens het Internationale
Atoom Energie Agentschap (IAEA)
te Wenen is het moeilijk om een der
gelijke temperatuur te bereiken.
Maar nog moeilijker is het deze tem
peratuur vast te houden als men die
eenmaal heeft bereikt. Er is daarom
veel energie nodig om kernfusie op
gang te brengen en dat terwijl het
de bedoeling is om energie op te
wekken.
Deze hoge temperatuur geeft ook
andere problemen. Het kernfusie-
materiaal kan niet door een reactor
vat worden omgeven Bij een tem
peratuur van 100 miljoen graden
smelten metalen of andere materia
len. Daarom heeft men naar andere
oplossingen gezocht. Sinds een jaar
of dertig wordt het onderzoek ge
richt op insluiting van de atomen
die moeten samensmelten in een
sterk magnetisch veld.
Het internationale onderzoek is
nog lang niet klaar. De Europese
Gemeenschap heeft sinds 1978 zo'n
2,6 miljard gulden uitgegeven voor
een Engelse proefreactor, de JET.
Deze proefreactor heeft echter on
voldoende kennis opgeleverd om
alle wetenschappelijke en techni
sche vragen te kunnen oplossen. In
ternationaal is de afgelopen jaren
het besef gegroeid, dat samenwer
king nodig is om de beschikbare
gelden zo efficient mogelijk te be-
ElNDREDACTlE HANS S0NDERS
steden. Vandaar deze unieke inter
nationale samenwerking.
Aan kernfusie wordt een grote
veiligheid toegeschreven. De ato
men die moeten samensmelten,
worden naar behoefte toegevoegd.
De hoeveelheid energie die bij een
storing vrij kan komen is daarom
beperkt. Minder dan bij een kern
centrale die op uranium werkt Een
kernsmelting zou uitgesloten zijn.
De belofte van een veilige reactor is
een van de zwaartepunten van het
ITER-project. Een andere belangrij
ke kwestie is de radioactiviteit van
de reactor door het gebruik van de
radioactieve stof tritium en door de
neutronenbombardementen. Bij
kernfusie komen neutronen vrij die
met grote vaart tegen de wanden
om de reactor botsen. Door dit neu
tronenbombardement worden deze
reactorwanden zelf radioactief en
bros. Ze moeten om de twee laar
vervangen worden.
Waarom leidde de
verovering van Kuwayt
door Irak tot een oorlog van
grote omvang, maar bleven
andere oorlogen beperkt tot
een regioneel conflict?
Interdependentie is een
begrip uit de politieke
wetenschappen waarmee de
wereld wordt gezien als een
ingewikkeld web van
wederzijdse
afhankelijkheid. De wereld
als één groot dorp, waarbij
een gebeurtenis aan de ene
kant van de aardbol effect
sorteert aan de andere kant
van de wereld. Onlangs
promoveerde aan de
Rijksuniversiteit Groningen
de polemoloog Jaap de
Wilde op interdependentie
(onderlinge
afhankelijkheidsl-theorieën
uit de eerste helft van deze
Met het begrip interdependentie
kunnen structurele verbanden in de
wereld worden bestudeerd. Tijdens
het gesprek maakt De Wilde duide
lijk dat inzicht niet wil zeggen dat
gebeurtenissen te voorspellen zijn.
"Je weet nooit precies wat wel of
niet zal escaleren. Dat is een pro
bleem. Neem de Eerste Wereldoor
log: er hebben twee Balkanoorlo
gen plaatsgehad die lokaal zijn ge
bleven. Daarna vond een 'terroristi
sche aanslag' plaats in Sarajevo: de
moord op prins Frans Ferdinand,
en opeens escaleert een regionaal
conflict tot een wereldoorlog.
Het was de eerste keer in de ge
schiedenis dat een conflict op we
reldschaal losbrak. Deze oorlog
toonde aan dat er een complex net
werk van wederzijdse relaties be
stond. Voor velen, ook wetenschap
pers die beter hadden moeten we
ten, kwam deze oorlog echter als
een volslagen verrassing. Men was
zich niet bewust van deze nieuwe
structuur.
De Wilde: "Ramsay Muir, hoogle
raar in de Moderne Geschiedenis,
zat daags voor het uitbreken van de
Eerste Wereldoorlog in Duitsland.
Hij las de kranten en hield de boe
ken bij, maar werd volstrekt over
vallen door deze oorlog. De 'Frank
furter Allgemeine' schreef nog na
het Sarajevo-incident dat een oor
log ondenkbaar was. Op dat mo
ment kreeg hij een telegram van zijn
bezorgde broer uit Engeland en
Muir ging terug. Eenmaal thuis las
hij de Engelse kranten die volstrekt
iets anders vertelden. Muir ging
hierover nadenken. Hoe had hij zo
blind kunnen zijn? Dit bracht hem
op het thema interdependentie.
Naïef
Na de Eerste Wereldoorlog was
Muir niet de enige die wilde weten
hoe zo iets had kunnen gebeuren.
De behoefte aan een analyse was al
gemeen aanwezig. De door De Wil
de behandelde auteurs uit deze pe
riode kwamen tot de conclusie dat
de wereld fundamentele verande
ringen had doorgemaakt, maar dat
de politieke structuren hierbij wa
ren achter gebleven.
De oude staatkundige principes
van soevereiniteit, waarbij de natio
nale veiligheid voorop stond, moes
ten worden losgelaten. Collectieve
veiligheid en vorming van interna
tionale organisaties zoals de Vol
kenbond in 1918, vormden de nieu
we principes. De auteurs zagen in
interdependentie een middel om de
wereldvrede te bevorderen. De gro
tere onderlinge afhankelijkheid
bleek uiteindelijk toch niet vol
doende om de Tweede Wereldoor
log te voorkomen. Critici beschul
digden de aanhangers van interde
pendentie-theorieën van naïviteit
waardoor deze theorie lange tijd in
diskrediet raakte.
Volgens de auteur was niet de in
terdependentie hieraan schuldig.
Amerika had zich na de Eerste We
reldoorlog weer teruggetrokken op
haar eigen werelddeel en dAor veel
Europese landen werd een wereld
politiek als een luxe beschouwd.
Zolang men zich niet bewust was
van de structuren van de wereldsa
menleving vormde interdependen
tie inderdaad een gevaar voor de
vrede.
Ook volgens de Wilde zijn de vei
ligheidsrisico's van een grote on
derlinge verwevenheid enorm:
"Oorlogen kunnen door kettingre
acties wereldoorlogen worden. In
Indonesië bijvoorbeeld, bestaat een
kans op een binnenlandse crisis
door de Golfoorlog in het Midden-
Oosten. De regering is neutraal,
maar van de 180 miljoen inwoners
zijn er 160 miljoen moslim en die
vinden dat ze eigenlijk partij voor
Irak moeten kiezen. Voor de rege
ring zijn er dan een paar opties. Ol
ze kiest inderdaad voor Irak, of je
krijgt allerlei binnenlandse onlus
ten. Dat soort verbanden zijn onver
mijdelijk. Als de Indonesische rege
ring zich bewust is van dit soort ver
banden dan weet ze dat ze gebaat is
bij rust in het Midden-Oosten. Indo
nesië zou een potentiële vredestich
ter kunnen zijn".
Falen
Gebrek aan inzicht in de interde
pendentie heeft ook geleid tot falen
ten aanzien van Irak, aldus De Wil
de: "Jarenlang hebben we Irak be
wapend met een blindheid voor de
wederkerigheid van ontwikkelings
hulp. Het klinkt heel cynisch, maar
deze hulp is een geslaagd stukje
ontwikkelingssamenwerking. We
hebben daar de vierde wereldmacht
op aarde weten te creëren, als je de
bronnen mag geloven. Dat heeft ge
volgen, dat krijg je een keer terug".
In de jaren zeventig werd de theo
rie van wederzijdse afhankelijkheid
opnieuw geformuleerd. "De olie
crisis in 1973 was één van de oorza
ken. De OPEC. een niet-statelijke
organisatie, wist met een econo
misch wapen een behoorlijke dreun
uit te delen. Dit speelde tijdens een
traditioneel conflict. Voor de Ver
enigde Staten was dit nieuw. Jaren
lang werd gedacht dat het in de we
reld ging om de machtsbalans, be
paald door militaire middelen,
'high-politics' genoemd. Nu bleek
een zogenaamde 'low-politic' als
economie een machtig wapen. Op
nieuw stelden wetenschappers zich
de vraag hoe ze zo blind hadden
kunnen zijn voor de grote interde
pendente relaties die de wereld
blijkbaar beheersen".
Wat betekent interdependentie
voor een onafhankelijke politiek
van de afzonderlijke staten0 Vol
gens De Wilde past in een interde
pendente wereld het streven naar
soevereiniteit en onafhankelijkheid
niet langer: "Tijdens de dekolonisa
tie zijn veel landen onafhankelijk
geworden. Maar ondanks deze for
mele soevereiniteit bleken ze nog
wel lid van de wereldeconomie om
daar de meest vervelende plaatsen
in te nemen. De economische af
hankelijkheid maakte het onmoge
lijk een eigen politiek te bedrijven".
Een nationale, onafhankelijke po
litiek voeren is een illusie, in de
ogen van de polemoloog. Geen land
kan volledig zijn eigen gang gaan.
Een uitzondering is Albanië. De
Wilde: "Dit land is een van de meest
soevereine landen van Europa.
Maar als je kijkt naar het soort wel
vaart, de politieke onvrijheid en ge
brek aan ontwikkeling die haar
heersen, dan is dat de prijs die be
taald wordt voor onafhankelijk
heid".
Is de wereldvrede gediend met
een ingewikkeld netwerk van rela
ties? Volgens de Wilde zijn de voor
oorlogse auteurs op een aantal pun
ten naïef en te idealistisch geweest,
maar hun analyse van de wereld
was nuchter. "Uiteindelijk betekent
een interdependente wereld niet
het einde van conflicten, maar tilt
deze op een beschaafder, minder
gewelddadig niveau. Door grotere
onderlinge afhankelijkheid zal
Frankrijk minder snel geneigd zijn
de marine in te zetten bij een con
flict met Duitsland. De regering zal
trachten een conflict met andere
middelen op te lossen.
(Jaap de Wilde: "Saved from oblivion:
Interdependence theory in the first
half of the twentieth century. A study
on the cusality between war and com
plex interdepence. Darmouth Go-
werhouse, Engeland ISBN 1 85521
141 6.)
AMSTERDAM (GPD) - De
Amsterdamse psychiaters H.
Sno en D. Linszen hebben een
nieuw licht geworpen op de
mysterieuze wereld van de déja-
vu. De plotselinge en tegelijker
tijd onmogelijke gewaarwor
ding een gebeurtenis al eens
eerder precies zo te hebben
meegemaakt, zou volgens hen
verklaard kunnen worden
vanuit het principe van het
hologram in de fotografie. Een
vorm van 'geheugenbedrog' als
gevolg van een misleidende
koppeling tussen waarneming
en - vage - herinnering.
De meeste mensen hebben wel eens
een déja-vu. Onderzoekers kwamen
tot percentages die uiteenlopen van
30 tot 96 procent. Jonge mensen
hebben er vaker een dan ouderen,
en psychische problemen, ver
moeidheid, emoties en overmatig
drugsgebruik maken de kans op
een déja-vu groter. Voor sommige
epileptici is een déja-vu een voorte
ken van een aanval. Om onopgehel
derde redenen. Want hoewel het
verschijnsel al honderden jaren on
derwerp van bespiegelingen is, is er
nooit een steekhoudende weten
schappelijke verklaring voor ge
vonden. Dat heeft er alleen maar toe
bijgedragen dat het fenomeen sterk
tot de verbeelding is blijven spre
ken. Dat iemand op een plaats waar
hij voor het eerst is een onbekend
iemand tegenkomt, maar in zich de
sensatie voelt opwellen dat hij tijd,
plaats en gebeurtenis al eens eerder
heeft beleefd, is voor sommigen
zelfs het bewijs van reïncarnatie,
het voortleven na de dood. Die her
innering moet immers wel uit een
vorig leven komen?
'Mis-match'
Sno en Linszen stellen dat iemand
die een déja-vu beleeft het slachtof
fer zou kunnen zijn van zijn eigen,
niet goed functionerende geheu
gen. Ze volgen daarin bestaande
'technische' theorieen. De man die
ROTTERDAM (GPD) - Unilever
zal de Erasmus Universiteit in Rot
terdam komende jaren mét 1,5 mil
joen gulden in staat stellen jaarlijks
een gasthoogleraar aan te trekken
die een internationale reputatie
heeft op het gebied van marketing.
De bouw van het nieuwe hoofdkan
toor aan het Weena was voor Unile
ver aanleiding voor dit geschenk.
voor het eerst in New York aan
kwam en tussen de wolkenkrab
bers overvallen werd door de over
tuiging dat hij de stad al kende moet
onbewust een oude, vage herinne
ring hebben gekoppeld aan de nieu
we, overweldigende ervaring. "Mo
gelijk dat hij als kind eens iets soort
gelijks beleefde toen hij voor een
huizenwand stond". De slechte
koppeling van het geheugen, de
'mis-match' tussen waarneming en
herinnering, zou volgens Sno en
Linszen kunnen worden verklaard
aan de hand van theorieën over de
'holografische' opbouw van het ge
heugen.
In eerdere wetenschappelijke ex
perimenten is de - verbazingwek
kende - ontdekking gedaan dat het
geheugen niet in een bepaald deel
van de hersenen is ondergebracht
(in de temporaalkwab) zoals lang is
gedacht, maar verspreid over de
hersenmassa. Tijdens die experi
menten bleek dat de herinneringen
van een patiënt niet waren verdwe
nen nadat zijn eigenlijke 'geheugen'
voor een groot deel operatief was
uitgeschakeld. Als de chirurg elek
trische stroomstootjes gaf aan de
omringende hersendelen beleefde
de patiënt heel sterk gebeurtenis
sen van vroeger. Als een film, com
pleet met geuren, kleuren en in het
zelfde tempo als waarin de dingen
oorpronkelijk waren gebeurd.
Dubbele waarneming
Herman Sno koppelde het ver
schijnsel déja-vu aan de opvatting
dat het geheugen net zo zou kunnen
werken als een hologram in de foto
grafie: een driedimensionale figuur,
waarvan elk onderdeel ook het
complete beeld weergeeft, zij het
iets vager. Elke cel of vezel van de
hersenen zou dus al iemands herin
neringen bevatten. Zoals ook bij
voorbeeld in het DNA onmetelijk
veel erfelijkheids-informatie zit op
geslagen. Net als in een hologram
zou de opgeslagen informatie vager
worden naarmate de 'invalshoek'
ongunstiger is.
Sno illustreert zijn theorie met
een afbeelding van Abraham Lin
coln. In het fotootje zou voor het
zelfde geld Sigmund Freud te her
kennen zijn, als je het beeld maar
grover, vager maakt. Zo zou ook de
waarneming van de Newyorkse
wolkenkrabbers via een verkeerde
invalshoek in het geheugen gekop
peld kunnen zijn aan de - vage
indruk van een huizenrij.
De psychiaters, werkzaam in het
Amsterdamse Academisch Me
disch Centrum (AMC), hebben hun
theorie gepubliceerd in het gezag
hebbende wetenschappelijke tijd
schrift American Journal of Psychi
atry. In de literatuurstudie destille
ren ze uit de 44 gangbare theorieen
over déja-vu drie groepen verklarin
gen. Een stroom theorieën gaat er
van uit dat tussen waarneming en
geheugenopslag een milliseconde
tijdsverschil kan optreden die een
misleidende 'dubbele waarneming'
veroorzaakt in de hersens. De 'psy-
cho-dynamische' stroming gaat er
vanuit dat iemand déja-vu's onbe
wust gebruikt als 'angstwering'. Als
mechanisme om nieuwe of angst
aanjagende situaties het hoofd te
bieden in de trant van ik heb het al
lemaal eerder beleefd en toen liep
het ook goed af. De technische
groep probeert het verschijnsel te
verklaren uit fysiologische stoornis
sen in de hersenen
Geschrokken
Sno en Linszen zijn geschrokken
van de felle reacties op een 'sensa
tionele' presentatie van hun onder
zoek in het dagblad NRC Handels
blad. De psychiaters werden verge
leken met de Tilburgse hoogleraar
Buck (die vorig jaar aan de schand
paal werd genageld na vermeende
manipulaties met een anti-Aidsmid-
del). Sno: "Het enige nieuwe van
onze theorie is dat we in een be
staand verklaringsmodel de deja-vu
koppelen aan holografie. We bewe
ren absoluut niet de ontknoping
van het raadsel te leveren of iets
dergelijks, maar willen alleen een
gedachten-stimulerende theorie
biedenSno heeft een onderzoek
aan de hand van déja-vu-ervanngen
in voorbereiding.
Het hologram-model illustreert de deja-ru ervaring Links Abraham Lit
coin, rechts Sigmund Freud, naarmate de beelden vervagen lijken ze met
op elkaar iioto <.pi
