'Ze zetten hun verleden bij de vuilnisbak'
ROEKEN
'Oostduitsers worden gezien als de nieuwe Turken'
Vormgever Michael Kolf werkt
met gehate Oostduitse design
J B IJ L A G E
Van onze redacteur
Homme Siebenga
Het begon allemaal in november
1989. De Bloemendaler Kolf, die
een jaar eerder zijn geboorteland
West-Duitsland verruilde voor Ne
derland, zat aan de buis gekluisterd
om de historische beelden van de
val van de Berlijnse muur te volgen.
De emotionele taferelen grepen
hem zo bij de strot, dat hij nog de
zelfde dag naar Berlijn afreisde om
het allemaal van dichtbij mee te ma
ken en op super 8-film vast te leg
gen. "Ik werd er als een magneet
naar toe getrokken. Ik móest zien
wat voor veranderingen er plaats
grepen. Ik heb daar echt in een tran-
ce-achtige toestand rondgedwaald
tussen de feestende mensen."
Kolf is student aan de grafische
afdeling van de Amsterdamse Riet
veldacademie en vanuit die achter
grond wilde hij eenmaal terugge
keerd in Nederland een tentoon
stelling wijden aan de omwente
ling. Daarvoor bleek hij echter over
te weinig materiaal te beschikken
Het meest spectaculaire
souvenir van zijn reis door het
voormalige Oost-Duitsland
staat bij grafisch vormgever
Michael Kolf voor de deur:
een lichtblauwe 26 jaar oude
Wartburg. Een enorme
stationcar waar nog geen
roestplekje op zit en die door
de oerdegelijke vormgeving in
een oogopslag herkenbaar is
als een Oostblok-produkt. De
koop werd op de markt van
Weimar beklonken met een
simpele handklap. Kolf: "De
eigenaar moest hem kwijt
omdat hij net een nieuwe
Toyota had gekocht. Alle
Oostduitsers schaffen
Japanse en Westduitse
wagens aan. Nu ze de kans
krijgen, willen ze zo snel
mogelijk van het verleden af".
werkje van het ministerie van bin
nenlandse zaken met daarop het
stempel Vertrauliche Sachen,
prachtig drukwerk uit de grafische
stad Leipzig, een handleiding voor
lijkschouwers, een Oostduits un
dergroundblad, Russische kinder
boeken. Kolf: "Ik had echt auto's
vol van dit soort boekjes mee kun-
Kolf was in eerste instantie van plan
zijn indrukken en zijn materiaal te
verwerken in een boek met zowel
beeld- als tekstfragmenten. Inmid
dels heeft hij het roer drastisch om
gegooid en werkt hij aan een serie
van 15 affiches, afgedrukt op blik
ken platen. Het wordt zijn eindexa
menproject aan de Rietveldacade
mie. "Ik heb me nu ten doel gesteld
mijn indrukken samen te ballen in
hele sterke beelden en op die ma
nier een tijdsbeeld te schetsen. Ik
ben tenslotte vormgever".
Kolf zit nog middenin het creatie
ve proces, maar uit zijn schetsen en
eerste proeven blijkt al enigszins
wat hem voor ogen staat. Elk affiche
zal bestaan uit twee sterk contraste
rende beeldelementen die de bot
sing tussen het oude en het nieuwe
symboliseren. Een voorbeeld: on
der een levensgroot beeldmerk van
een bekend sigarettenmerk wordt
in plaats van het gebruikelijke
hoofd van een cowboy het portret
afgedrukt van een werkeloze Tra-
bant-arbeider met een ontredderde
blik in de ogen. Kolf: "Ik ben niet in
politiek geïnteresseerd, maar in
mensen en hoe die uit het politieke
proces te voorschijn komen. Dat wil
ik in essentie weergeven".
Naast de affiches wil Kolf toch
ook een begeleidend boekwerkje
uitgeven met teksten, foto's en an
dere materialen. Om dat deel van
het project af te ronden is hij van
plan naar Duitsland terug te keren
waarschijnlijk komende zomer.
Kolf: "Ik heb drieënhalve week
rondgereisd en in die tijd ben ik op
getrokken met mensen uit alle la
gen van de bevolking: arbeiders,
studenten, kunstenaars. Daar heb
ik hele diepe contacten aan overge
houden; dat blijkt wel uit de brie
ven die ik nog steeds ontvang. Ik ga
dus niet alleen terug om nog meer
materiaal te verzamelen, maar ook
om te zien hoe het er nu met de men
sen voorstaat"
en miste hij nog de vereiste afstand
tot het onderwerp. Exact een jaar na
zijn eerste reis, keerde Kolf dit
maal zorgvuldig voorbereid terug
naar Duitsland en reisde hij naar
Berlijn, de Poolse grens, Cottbus,
Senftenberg, Dresden, Karl-Marx-
Stadt Weimar en Leipzig. "Ik trof
een land aan dat als het ware in een
draaikolk verkeerde door de ra
zendsnelle verwesterlijking die
plaatsvond. De bevolking leek vol
komen ontredderd door het moor
dende tempo waarin de veranderin
gen zich voltrokken. Van de euforie
was niets meer over."
Met zijn vormgeversoog viel het
Kolf onmiddellijk op dat de bevol
king zich in allerijl van alle voorwer
pen ontdeed waaraan het gehate
verleden kleefde. In de steden trof
hij midden op straat defecte Tra-
bantjes aan, inderhaast achtergela
ten door eigenaren die het niet de
moeite waard vonden het wrak zelfs
maar weg te slepen. Straatnaam
bordjes met communistische na
men bleken overgekalkt, en de eer
ste Beate Uhse pornoshops waren
in de vorm van stalen containers als
noodwinkels in de straten neer ge
poot. De prachtige neonlichtrecla
mes boven winkels werden in hoog
tempo weggesloopt, om plaats te
maken voor een overdaad aan king
size reclame-affiches van Westerse
sigarettenmerken.
Kolf beschouwt het als een groot
schalige vernietiging van waarde
vol cultuurgoed. "Ik kan me heel
goed voorstellen dat de mensen wil
len afrekenen met hun verleden en
dat ze de waarde van al die objecten
niet inzien. Maar ik weet zeker dat
het te snel gaat en dat ze er spijt van
zullen krijgen. Daarom heb ik ge
probeerd om zoveel mogelijk vast te
leggen van wat voorgoed dreigt te
verdwijnen".
In de stad Zwickau zag Kolf de
laatste Trabant cabriolet van de lo
pende band rollen. Hij maakte uit
gebreide interviews met de arbei
ders en legde hun portretten vast op
de gevoelige plaat. Hij zwierf door
de steden en fotografeerde het ver
val van het Oostduitse stadsbeeld
en de oprukkende Westerse beeld
cultuur. Rijke vindplaatsen tijdens
zijn speurtocht waren de vuiniscon-
tainers waarin de Oostduitsers alles
dumpten wat ook maar iets met het
oude regime had uit te staan. Een
willekeurige greep uit de oogst van
Kolfs strooptochten: een boek-
Michael Kolf naast zijn Wartburg-stationcar, die hij in de voormalige DDR aanschafte.
In zijn binnenkort te
verschijnen boek Over de
Muur laat schrijver Joost
Niemöller dertig zeer
uiteenlopende voormalige
DDR-burgers aan het woord
komen. Van een door de
Russen gehersenspoelde ex-
SS-er tot een voormalige
directrice van een
staatsbedrijf. Niemöller reisde
vorig jaar naar Duitsland om
de gevolgen van de
Wiedervereinigung op te
tekenen uit de mond van
ontredderde mensen. Over
het politiek opportunisme van
de Duitse ziel en de
vernederingen die de nieuwe
tweederangsburgers moeten
slikken.
Van onze medewerker
Bert Kuipers
"Het gevoel voortdurend vernederd
te worden, is groot." constateert
Joost Niemöller. Hij reisde vorig
jaar september door de voormalige
DDR op zoek naar voetnoten bü de
eigentijdse geschiedschrijving. Hij
voerde talloze gesprekken met de
meest uiteenlopende Oostduitsers,
noteerde levensbeschrijvingen van
geslagen, en in verwarring verke
rende, mensen.
"Ik heb getracht me heel terug
houdend op te stellen tijdens de ge
sprekken", zegt Niemöller. "Mijn
openingsvraag was steeds dezelfde
en volstrekt neutraal: 'Waar bent u
geboren en wanneer?' Het blijkt
dan dat mensen beginnen te vertel
len en dat hun verhaal een heel na
tuurlijk verloop krijgt, sterker nog,
literaire trekken begint te verto-
"Al die verhalen hebben een be
paalde tijdsduur. Drie uur onge
veer, en dan is het op. Een leven sa
mengebald en verteld in zo'n korte
tijdsduur vond ik heel interessant.
Ik hoefde er achteraf ook weinig
aan te sleutelen omdat je bij de
meeste mensen die ik ondervroeg
allerlei literaire dingen in hun ver
haal aantreft: ze maken vanzelf
vooruitwijzingen, houden spanning
achter, verwijzen terug, enzovoorts.
Het zyn dingen die mensen blijk
baar automatisch doen. Je moet op
passen dat je dan niet in een politie
ke discussie verzeild raakt. Wat bij
sommigen natuurlijk wel gebeurde
en dat haalt dan niets uit. Ik heb ge
probeerd alles binnen het raam
werk van hun eigen leven te zien en
het anekdotische daaruit te bena
drukken".
Hitlerjugend
Het beeld van de Oostduitser zoals
dat in Niemöllers boek naar voren
komt, is natuurlijk allesbehalve re
presentatief voor een volksaard.
Duidelijk wordt wel dat het in de
meeste gevallen om mensen gaat,
bu wie de grond onder de voeten is
weggeslagen.
"Ik ben niets meer," zegt bijvoor
beeld de directrice van een voorma
lig staatsbedrijf. Een tamelijk on
schuldig geval, met minieme
schaamte en schuld. Maar waar de
een zichzelf probeert te rechtvaardi
gen, legt de ander een ongelooflijk
aanpassingsvermogen aan de dag,
een eigenschap die misschien wel
eigen is aan de Duitse ziel. Vandaag
zus, morgen zo. Hitleijugend-pak-
kie uit, FDJ-kieltje an, en nu weer
democraat. De moraal wordt versja
cherd, politieke stelsels worden als
jasjes aan- en uitgetrokken.
Een door de Russen gehersen
spoelde ex-SS-er bijvoorbeeld,
leider van een landbouwcollectief
ten tijde van Ulbricht en Honecker.
Mein Kampf staat bij hem thuis in
de boekenkast. Ten overstaan van
zijn interviewer stapt hij met gemak
over zijn verleden heen, alsof het de
Ondanks die vernederingen be
speurde Niemöller een toenemende
interesse voor zelfonderzoek bij de
Oostduitsers. "Men is nog steeds ge
neigd om alles wat in feite met psy
chologie te maken heeft als ideolo
gie te benoemen. Aan psychologi
sche factoren die je kunt aanwijzen
in de levensbeschrijvingen van de
mensen die ik gesproken heb, werd
nooit aandacht geschonken. Ze zijn
in het verleden eigenlijk onderge
waardeerd, zoals de psychologie in
zijn algemeenheid ontzettend on
dergewaardeerd werd in de DDR.
Dat was iets voor het decadente
Westen. De Amerikanen gingen
naar de therapeut. De socialistische
mens deed dat niet".
Dit Tussenlanding van Tim Krabbé.
'Me/ de wind in de rug dogen
we hel haven/je binnen,
gadegeslagen door een grote
groep zeilers op hel dijkje,
zeilers van hel Ihuisblijfsoorl,
die hel uilvaren beschouwen
als vragen om moeilijkheden
en die de lijd doorbrengen
aan de vasle wal, hopend da!
er veel ongelukken gebeuren,
zodat ze gelijk krijgen.
Dit Koffers van G. L. van Lenncp.
r Joost Niemöller: "Volgens een enquête wil veertig procent van de West-Berlijners de n
gewoonste zaak van de wereld is.
Niemöller: "Het fascisme bevat al
lerlei elementen die samenhangen
met de Duitse volksaard. Al of niet
gehersenspoeld, hebben ze een so
cialistische staat ingericht. Ze heb
ben helemaal niet gezien dat ze ei
genlijk op een behoorlijk fascis
tische manier die staat hebben zit
ten invullen. Verbijsterend".
"Alles wat in feite met psycholo
gie, met de mens zelf dus, te maken
heeft, heeft men door de jaren heen
met ideologie proberen af te doen.
Het psychologische effect van de
muur bijvoorbeeld. Je zit er achter,
je voelt je gevangen en dan moet je
dus allerlei dingen inbouwen die
maken dat je hem niet ziet. Dat
geldt ook voor andere dingen. Met
behulp van de ideologie zijn aspec
ten van psychologische aard steeds
naar de achtergrond verdrongen.
Dat komt er bij zo'n SS-er nog eens
bovenop".
Nieuwe Turken
Maar de muur is gevallen. De eufo
rie die volgde op de vreedzame re
volutie is snel weggeëbd en de har
de realiteit van de toenemende wer
keloosheid, het gevoel economisch
in de steek gelaten te worden, de
eerste confrontatie met het kiezers
bedrog in een democratie en vooral
de vernedering door de Westduit
sers hebben de nieuwe 'staatbur-
gers' uit het oosten wantrouwend
en soms bitter gemaakt. Niemöller:
"Ze worden gezien als de nieuwe
Turken. In West-Berlijn hoorde ik
dat er een enquête was gehouden en
daar kwam uit dat veertig procent
van de West-Berlijners de muur te
rug wilde!"
'De deur van onze bus wil
niel meer sluiten. Eenoog
rijdl door. Zo 'n vaart neemt
2ijn bus nu ook weer niel, wij
rijden hooguit dertig
kilomeier per uur. Nu de
wind zo ongehinderd
binnenkom!, moeten wij ook
brillen op en sjaals voorde
monden. Na een uur rijden en
staren in bruine mist merk ik
dat er lussen mijn borst en
knieën een kleine zandheuvel
Dit Een barbaar in China van Adriaan
van Dis.
'Nauwelijks had de bus
Reykjavik verlaten of de
chauffeur zette de radio aan
En nooit klonk er muziek,
het leek of op Jfjsland een
eeuwigdurend hoorspel bezig
was. Terwijl de bus langs een
grij2e baai en blauwige,
sn eeu wgeslreeple
bergwanden naar hel
noorden holste, vochten
gezwollen en barse stemmen
hun conflicten uit met
medeklinkers als stompen
tegen je oor. 'Net alsof Hitler
de waterstanden voorleest',
had Nicole eens t
