'Alleen doorzetters redden het'
'We laten zelfs dino's zien met reumatiek'
Tandartsboor 200 jaar
geleden uitgevonden
ra 4 =imh m •-
Onderzoek Indische Oceaan
door Golfoorlog vertraagd
Nieuwe kunststof ontwikkeld
met bijzondere eigenschappen
Dinosaurus-expositie in Twente aanvulling op'Leiden'
Technologiebeleid landbouw minder richten op boer
VRIJDAG 15 FEBRUARI 1991
EINDREDACTIE HANS SONDERS
Wie kent ze niet, die ijselijke
verhalen over de tandarts?
Hoe bloederig het was en hoe
vreselijk. Verhalen over krij
sende patiënten die door
zwaar gebouwde tandartsen in
een soort elektrische stoelen
werden geperst, waarna het
karwei met 'de boor' dan wel
met 'de tang' dusdanig grondig
werd afgemaakt dat men zich,
na een martelend half uurtje,
met bebloed gelaat en scheef
getrokken kakement wanke
lend een weg naar buiten
baande.
Alleen de dappersten ver
mochten, al dan niet met
doodsverachting, de drempel
tussen de wacht- en de behan
delkamer te overschrijden om
het domein van 'de beul' te be
treden. Diens aanblik, dat van
'die stoel' en vooral die tros
aan het plafond bevestigde
martelwerktuigen waren vol
doende om het laatste restje
moed te doen vervliegen.
Je hart sloeg over als, na een
korte, zwijgende inspectie van
de mond, naar één der boren
werd gegrepen of als een fon
kelende injectienaald in je
blikveld verscheen ter voorbe
reiding van het met wortel en
tak rooien van een tand of een
kies, Het ligt ook allemaal zo
ontzettend gevoelig: je ziet
niet wat er gebeurt. Het is een
kwestie van horen, voelen en
vooral: mond wijd open.
Gaatje
Is bovenstaande voor het over
grote deel zwaar overdreven,
in enkele gevallen gingen der
gelijke verhalen vroeger mis
schien wel op. In de praktijk
van de moderne tandarts anno
1991 gaat het heel anders "toe.
In veel wachtkamers is het
'zoemertje' verdwenen; er
hangen luidsprekers waaruit
zacht muziek klinkt en het is
veelal de tandarts zelf die je
komt halen. Uitgebreid wordt
verhaald over wat er in de
mondholte allemaal te zien is
en, vooral, wat er aan gedaan
zou kunnen worden. 'Ach, een
gaatje'. Heel even klinkt een
hoog gillend geluid. Zelfs de
minste gevoeligheid kau wor
den uitgebannen met of zon
dereen lichte verdoving.
De "heul' is niet meer. De
moderne tandarts rooit zo min
mogelijk en poogt zelfs de
meest radeloze patiënt ("trek
hem er toch alsjeblieft uit,
dokter") die zijn of haar hoofd
sufbcukte tegen muren en
deurposten, ervan te doordrin
gen dat tegenwoordig ook echt
grote gaten kunnen worden
gedicht.
Goed, de boor dus...
Tanden zijn betrekkelijk
klein en de plaatsen waar ca
ries (tandbederf) doorgaans
toeslaat zijn vaak moeilijk be
reikbaar. Dat vereist een heel
buigzame boor met een kleine
boorkop waarmee ook in de
mondholte gemakkelijk ge-
manoevreerd kan worden. Bo
vendien gaat het boren met
warmte-ontwikkeling ge
paard en wel des te meer naar
mate het toerental hoger ligt.
Behalve de trillingen draagt
ook warmte bij tot het algehe
le gevoel van pijn. Reeds zeer
geringe trillingen kunnen in
de tandzenuw reacties oproe
pen die in de hersenen als pijn
worden vertaald.
Maar het boren is noodzake
lijk omdat het de beste be
strijding biedt van aangetast
tandglazuur en -been.
Voetpedaal
Voor zover bekend was het de
'lijf-tandarts' van de Ameri
kaanse president George Was
hington, John Greenwood, die
voor het eerst daadwerkelijk
een extern aangedreven tand
artsboor gebruikte. Voor goed
geld herstelde Greenwood
aangetaste tanden en hij ge
bruikte daarvoor tanden van
nijlpaarden en het ivoor van
olifantstanden. Die sleep en
bewerkte hij tot een soort kro
nen. Begin 1791 gebruikte
Greenwood het spinnewiel
van zijn moeder om, via een
voetpedaal, de tandartsboor
een betrekkelijk hoge snel
heid te geven.
De echte doorbraak van de
tandartsboor kwam in 1829
toen de uitvinder van onder
andere de stoomhamer, de
Schot James Nasmyth, gebruik
maakte van een spiraalvormi
ge veer in een lange, buigzame
huls en de draaiende beweging
van de veer, via enkele kleine
tandradertjes, ook om een
rechte hoek kon krijgen. In
1864 gebruikte de Engelsman
George Fellows Herrington de
eerste door een motor aange
dreven tandartsboor.
Hoeveel toeren die eerste
boren maakten is niet bekend.
Eén ding staat wél vast en dat
is dat het, bij gebrek aan af
doende koeling, in die tijd toch
echt wel behoorlijk 'zeer' zal
hebben gedaan.
De allermodernste boren
kunnen duizelingwekkende
toerentallen bereiken tot om
en nabij de 450.000 omwente
lingen per minuut. Omdat
daarbij gebruik wordt ge
maakt van een heel precies ge
richte waterstraal wordt de
warmteontwikkeling binnen
de perken gehouden.
Mede daarom is een behan
deling met 'de boor' vele ma
len korter dan vroeger. En
voordat je het weet is het voor
bij!
DEN HAAG (GPD) Het Ne
derlandse zee-onderzoek in de
Indische Oceaan heeft door de
Golfoorlog zeker een half jaar
vertraging opgelopen. Met de
uitvoering van het Nederland
se onderzoeksprogramma kan
au op zijn vroegst in oktober
worden begonnen. Het verze
keren van het onderzoeks-
vaartuig 'Tyro', met name voor
de vaart door het Suezkanaal
en de Rode Zee, is onbetaal
baar geworden.
Dat zei dr. J. van der Land,
voorzitter van de Stichting
Onderzoek der Zee (SOZ), op
een bijeenkomst ter afsluiting
van de eerste grote Neder
landse Antarctiea-expoeditie.
Het 'Indische Oceaan Pro
gramma' (1990-1995) is opgezet
in samenwerking met Pakis
tan en Kenia, naar het voor
beeld van de Indonesisch-Ne-
derlandse Snellius-II-expedi-
tie halverwege de jaren tach
tig. Het centrale onderzoeks
thema is ditmaal het klimaat.
Kennisuitwisseling en de op
bouw van een infrastructuur
voor onderzoek zijn belangrij
ke doelstellingen. De vertra
ging behoeft opzet en doelstel
ling niet te schaden, aldus dr.
Van der Land.
Dr. Van der Land kondigde
aan dat het budget voor An
tarctisch onderzoek de ko
mende jaren ongeveer zal
moeten verdrievoudigen om te
kunnen voldoen aan de ver
plichtingen die Nederland is
aangegaan door stemgerech
tigd lid te worden van het An
tarctisch Verdrag. Er zijn on-
derzoekvoorstellen geformu-
léerd voor een nieuw, tot het
jaar 2000 reikend Nationaal
Antarctisch Plan. De kosten
van het huren van faciliteiten
(schepen, stations) voor eigen
expedities worden daarin ge
schat op 21 miljoen gulden.
AMSTERDAM (ANP) - Shell
heeft een nieuwe kunststof
met bijzondere eigenschappen
ontwikkeld. De stof, die onder
de naam 'carilon' op de markt
gebracht wordt, is milieu
vriendelijk.
Ofschoon de onderneming
erg terughoudend is met me
dedelingen over het nieuwe,
veelbelovende produkt, heeft
Shell International Chemical
Company in Londen de uitvin
ding bevestigd. De vinding
werd gedaan op het Konink
lijk Shell Laboratorium in
Amsterdam (KSLA).
kunststof is een
thcrmoplast. die volgens Shell
ook interessante toepassings
mogelijkheden in dc verpak
kingsindustrie biedt. Tevens is
carilon bijzonder geschikt
voor de vervaardiging van
kunstvezels, Shell heeft in
middels een sterke octrooi-
positie met betrekking tot de
nieuwe polymeer opgebouwd.
Een proefinstallatie op het
Shell-laboratorium in Am
sterdam bevestigde de ver
wachting dat een commerciële
produktie van de nieuwe
kunststof mogelijk is. Carilon.
zo zei een woordvoerder van
Shell in Londen, zal zowel tij
dens de produktie als in het
gebruik minimale schade aan
het milieu toebrengen.
Bij Shell in Moerdijk staat al
een kleine proeffabriek voor
de produktie van de nieuwe
polymeer. Deze is nu in wer
king. Op grond van de tot nu
toe opgedane ervaringen heeft
Shell onlangs besloten een
grote fabriek te bouwen.
In de serie De Wetenschappers gaan
we in op het werk van mensen die
zich aan verschillende universiteiten
bezighouden met wetenschappelijk
onderzoek. Vandaag ir. Arjan Mulder
en zijn onderzoek bij het revalidatie
centrum Het Roessingh in Enschede
naar de mogelijkheden om ernstig
verlamde mensen weer te laten lo
pen.
"Over elektrostimulatie zijn
de meest fantastische
ideeën gepresenteerd, maar
vaak onvoldoende
wetenschappelijke gegrond.
Op die manier geef je
mensen hoop die nergens
op is gegrond".
Ir. Arjan Mulder relativeert de mo
gelijkheden van elektrostimulatie,
maar zegt tegelijkertijd dat functio
nele toepassing ervan voor dwarsle-
asie-patiënten een stapje in de goe
de richting is. Kortgeleden promo
veerde hij aan de Universiteit
Twente.
Een mijlpaal in een wetenschap
pelijke carrière, zou je zeggen.
"Zo'n doctorstitel is natuurlijk
mooi meegenomen", zegt Mulder in
zijn werkkamer op de derde verdie
ping van het revalidatiecentrum,
"maar het werkelijke onderzoek
vind ik veel belangrijker. Daar haal
ik mijn motivatie vandaan".
Met elektrostimulatie kan gedeel
telijk de werking van het zenuwstel
sel worden overgenomen. Dat biedt
perspectief voor dwarslaesie-pa-
tiënten. Een dwarslaesie is een be
schadiging van zenuwen in de wer
velkolom, meestal ontstaan als ge
volg van een verkeersongeluk of
een duik in ondiep water. De gevol
gen van niet functionerende zenu
wen zijn ingrijpend: de signalen die
de hersenen sturen om bepaalde li
chaamsdelen in beweging te bren
gen, bereiken hun doel niet meer.
Spieren en zenuwen in de ledema
ten zijn echter meestal nog intact en
die mogelijkheden wil Mulder be
nutten.
Door zenuwen elektrische schok
jes te geven, kunnen spieren kunst
matig worden geactiveerd. "Dat
moet dan wel op een zorgvuldige
manier gebeuren", benadrukt Mul
der. "Als je iemand onder 220 volt
zet, gaat zijn hele lichaam bewegen.
Maar dan wel een beetje erg wild.
Het is de kunst om het gecontro
leerd te doen. Je moet dus de juiste
zenuw de juiste prikkel geven om
spieren een bepaalde functie te ver
schaffen. Op die manier heb je er
daadwerkelijk wat aan".
Complex systeem
Het is geen eenvoudige zaak om het
menselijk been een loopbeweging
te laten maken. Het gaat om een
grote diversiteit aan bewegingen
van de beenspieren. "Het is een in
gewikkelde zaak om dat allemaal
goed te laten functioneren", vertelt
Mulder. "Voor het lopen is een com
plex besturingssysteem nodig. Elke
Ir. Arjan Mulder: verlamde mensen via elektrostimulatie op de been
Dr. ir. Arjan Mulder op revalidatiecentrum het Roessingh bezig elektrostimulatie toe te passen bij een patiënte.
spier moet op de go
den aangestuurd om de gewenste
totaalfunctie te krijgen".
Zelf doet Mulder onderzoek naar
de terugkoppeling van een bewe
ging. Dreigt een gezond iemand bij
voorbeeld door de knieën te gaan,
dan wordt dit automatisch geregi
streerd en trekken de spieren fors
aan tot het gevaar is geweken. Dat
mechanisme functioneert niet bij
iemand met een dwarslaesie. "Daar
om moeten er oplossingen worden
gevonden. Als je informatie over
wat er gebeurt terug kunt brengen
naar stimulatie-apparatuur, kan
daarop worden gereageerd. Op die
manier krijg je een intelligenter sys
teem".
Onderzoek bij Het Roessingh be
tekent dat met patiënten kan wor
den 'geëxperimenteerd'. "Ik vind
dat erg belangrijk", aldus Arjan
Mulder. "Dit soort onderzoek kun je
onmogelijk aan de universiteit
doen. Je hebt nu eenmaal mensen
nodig die iets uitproberen, bij voor
keur in een ziekenhuis".
Lang niet alle laesie-patiënten
zijn overigens geschikt voor het on
derzoek. "Wij doen alleen aan elek
trostimulatie van 'de onderste ex
tremiteiten', of in gewoon Neder
lands, de benen. Daarbij is het erg
belangrijk dat patiënten hun armen
nog kunnen gebruiken. Ze moeten
zich vast kunnen houden aan een
looprekje en zelf de knopjes kun
nen bedienen".
Een voorwaarde is ook dat patiën
ten goed gemotiveerd moeten zijn.
"Veel mensen komen heel erg en
thousiast binnen, maar als ze na een
tijdje merken dat ze er erg veel voor
moeten doen, is voor een groot deel|
de lol er af. Ze haken dan af. Alleen
de echte doorzetters blijven over".
Op een video die Mulder laat zien,
loopt een vrouw met een rekje tien
meter van haar rolstoel naar een ge
wone stoel en gaat daar vervolgens
in zitten. Haar benen lijken op lede
maten van robots. Dat komt door de
'wirwar' van beugels, draden en
elektroden. Op haar buik draagt ze
het kastje waarmee de apparatuur
wordt bestuurd. Ze bedient het hele
spul zelf met knopjes die zijn beves
tigd aan het looprek.
"Die tien meter hebben heel veel
pijn en moeite gekost", vertelt de
onderzoeker bij de beelden. "Elek
trostimulatie is in feite een heel on
natuurlijke manier om spieren te
activeren. Daardoor zijn patiënten
snel oververmoeid. Spieren moeten
getraind worden en dat kost heel
veel uren fysiotherapie".
Als het dan voor de eerste keer
lukt om een eindje te lopen, is dat
voor de patiënt vaak een intens ge
lukkige ervaring. "Dat is natuurlijk
zeer begrijpelijk. Wij waren ook
heel erg blij toen het zes jaar gele
den bij een patient voor de eerste
keer lukte", zegt Mulder.
Toen hij aan zijn onderzoek be
gon, had Arjan Mulder prachtige
theorieën over wat er allemaal zou
moeten gebeuren. "Gaandeweg
kom je er toch wel achter dat het
niet zo gemakkelijk gaat als het
lijkt. Ik was in het begin zo'n jonge
onderzoeker, een jonge hond. Nu,
na vier jaar hard werken heb ik die
ideeen van toen nog steeds niet vol-
>ledig uitgewerkt. Om tot goede toe
passingen voor de problemen te ko
men, moetje ontzettend veel funda
menteel wetenschappelijk onder
zoek doen".
Van onze correspondent
Jan Bengevoord
Na het enorme succes van de dino
saurus-expositie in Leiden vorig
jaar wordt in het Twentse Dene
kamp vanaf zaterdag 15 maart een
grote expositie over hetzelfde on
derwerp gehouden. In Natura Do-
cet, het oudste natuurmuseum van
Nederland, zijn tot en met 20 okto
ber tientallen skeletten en andere
sauriër-vondsten uit de gehele we
reld te zien. De expositie, waaraan
ruim drie jaar is gewerkt, vormt vol
gens directeur drs. Ad Wittgen een
aanvulling op de tentoonstelling
van nagebouwde dino's in Leiden,
die 367.000 bezoekers trok.
"In Leiden waren nagebouwde
exemplaren te zien, terwijl wij juist
dieper op het leven van dino-sau-
riërs willen ingaan. Bezoekers kun
nen bij ons kennis nemen van
authentiek materiaal en replica's uit
de gehele wereld. We waren be
vreesd dat 'Leiden' roet in het eten
zou gooien. Nu zien we het meer als
een 'opwarmer' voor mensen die
meer willen weten van dino
sauriërs. We verwachten in Dene
kamp 100.000 tot 150.000 bezoe
kers", zegt Wittgen.
Publiekstrekker in Denekamp
wordt het nagebouwde skelet van
een reusachtige Brachiosaurus, die
in bruikleen is afgestaan door het
voormalige Oostberlijnse Museum
für Natur. Dit skelet met een hoogte
van 12 en een lengte van 23 meter
wordt opgebouwd in een grote tent
achter het geheel verbouwde muse
um. Dit grootste dinosaurus-skelet
ter wereld werd gereconstrueerd
aan de hand van materiaal dat begin
deze eeuw werd gevonden in Tanza-
Andere skeletten zijn te zien van
een 4 meter hoge Iguanodon uit Bel
gië, een 7 meter hoge Stegesaurus
uit Amerika en een 6 meter hoge
Megalosaurus. Kleiner materiaal is
te zien van vele tientallen andere
soorten. Geoloog drs. Jaap Veen-
vliet benadrukt dat vooral veel aan
dacht zal worden besteed aan speci
fieke bijzonderheden van de sau
riërs die 250 miljoen jaar geleden op
aarde verschenen en 35 miljoen jaar
geleden plotseling uitstierven.
"We willen veel laten zien, maar
ook ingaan op vragen zoals wat
dinosauriërs aten, hoe ze leefden en
onder welke omstandigheden ze
Directeur Ad Wittgen (links) en geoloog Jaap Veenvliet van het 'oudste natuurmuseum van Nederland'. Natura
Docet in Denekamp, bij de schedel van Tyrannosaurus. (foio gpdi
hun kostje bij elkaar scharrelden, zoals beenverminkingen, waaraan De belangstelling voor de tentoon-
Ook van het onderzoek naar ziekten je kunt afleiden dat het dier aan reu- stelling, die mede werd gefinan-
onder sauriërs latep we iets zien, matiek leed", aldus Veenvliet. cierd door het ministerie van WVC
DEN HAAG (ANP) Als ons land de technische
voorsprong van de landbouw op andere landen wil
behouden moeten de inspanningen in onderzoek en
ontwikkelingen versterkt worden. Dat stelt de We
tenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
(W'RR) in een ongevraagd advies aan de regering.
De W'RR pleit ervoor het beleid op een andere
leest te schoeien. De raad vindt dat het zich minder
moet richten op de boeren zelf en meer op de toele
verende. verwerkende en afzetverzorgende secto
ren binnen de landbouw. Dit moet gepaard gaan
met een verschuiving van het onderzoek naar wat
genoemd wordt collectieve behoeften en belangen
zoals, milieuproblematiek, natuurbeheer, kwali-
teits- en veiligheidsaspecten van de voedselvoor
ziening en onderzoek naar dc maatschappelijke ge
volgen van technologische ontwikkelingen.
Volgens een van de deelstudies, waarop het W'RR-
rapport is gebaseerd, is de Nederlandse positie op
het gebied van wetenschap en technologie ondanks
de toegenomen inspanningen niet verbeterd.
en de provincie Overijssel, is reeds
erg groot. Een record-aantal van
ruim 10.000 leerlingen van 200 scho
len in Oost-Nederland nemen deel
aan een speciaal dino-project dat
door museum en Dagblad Tubantia
is opgezet. Verschillende reisorga
nisaties nemen een 'Dino-dagje' in
hun programma op en regionale
busmaatschappijen zijn bezig met
het opzetten van een 'Dino-pendel-
dienst' tussen Denekamp en de sta
tions van Hengelo en Oldenzaal.
"We liggen inderdaad niet cen
traal in het land, maar we verwach
ten veel bezoekers die de expositie
combineren met een uitstapje in de
Twentse natuur", zegt Wittgen. Om
de verwachte stroom bezoekers met
eigen auto's op te vangen, wordt
zelfs een nabijgelegen voetbalveld
verhard om als parkeerplaats te die
nen. 'Tachtig extra parkeerplaat
sen moeten voldoende zijn, maar op
topdagen? Het is voor ons en de ge
meente een grote zorg. We hebben
in Leiden gezien dat de binnenstad
op sommige dagen gewoon onbe
reikbaar was".
Meer vorstschade door
luchtverontreiniging
Jaarlijks lijden land- en tuinbouw
aanzienlijke schade als gevolg van
vorst Een andere vorm van stress
waaraan planten en gewassen
blootstaan, is luchtverontreiniging.
In de gebruikelijke normstelling 11
alleen rekening gehouden m-t
schade als gevolg van luchtveront
reiniging. Maar luchtverontreini
ging brengt ook indirecte schade te
weeg door het verlagen van de
vorstweerstand van planten. Met
name ammoniak, ozon en zwavel-
erbindingen hebben dit effort
Vermoedelijk verstoren ze het af-
hardingsproces. dat in de herfst on
der invloed van de kortere dagleng
te en lager wordende temperatuur
optreedt.
Tijdens de afharding bouwt de
plant een zekere vorsttolerantie op.
onder andere door het accumuleren
van stoffen die ijsvorming tegen
gaan - hetzij door vriespuntverla
ging, hetzij door onderkoeling.
