'De dikken
de dunnen
slanken af,
gaan dood'
Bulgarije
staat er
beroerder
voor
dan ooit
ZATERDAG 2 FEBRUARI 1991
PAGINA 35
Protest van een Bulgaarse moeder tegen het martelen van haar dochter.
"De partijbonzen logen ons
veertig jaar voor en wij lieten ze
geloven dat we werkten", zegt
Snejana, een Bulgaarse onder
wijzeres. "Dat was een onge
schreven overeenkomst, een
spel eigenlijk, en als je de regels
naleefde had je geen proble
men. Vrijwel iedereen schikte
zich daarin en dat kwam de par
tij goed uit. Dat consolideerde
haar macht".
door Taco Slagter
Oude vrouwen maken de stoep sneeuwvrij voor het gebouw van de BSP.
Tot blubber vertrapte sneeuw zuigt
zich aan de schoenzolen vast. Be
jaarden, maar ook jongeren met af
getrapte sportschoenen houden
zich met moeite overeind. Toch
krioelen ook die dag overal mensen.
In rijen voor de staatswinkels, voor
de toonbanken van de textiel- en
speelgoedafdeling van de Tsum
(een warenhuis), op de vrijmarkt in
de hoofdstraat en in de voetganger
tunnels onder het Leninplein van
Sofia. Op het eerste gezicht is de
Bulgaarse hoofdstad dynamisch.
Het lijkt er een vrolijke boel.
Maar het is met Bulgarije als met
de ijskristallen die op de drukbe
volkte straten samenhang zoeken,
maar door schuifelende voeten tot
smurrie worden getrapt. Vrijheid
en democratie dwarrelen als slo
gans van de oppositie al een jaar
lang op de bevolking neer, maar de
politiek sterk verdeelde Bulgaren
pletten ze tot drab.
Doordat de communisten onder
de versluierende naam 'socialisten'
na algemene vrije verkiezingen dit
jaar aan de macht bleven, verander
de er niets. Evenals in de overige
landen van het Oostblok die vorig
jaar van het dwingende marxisme
werden verlost, zijn in Bulgarije
doeltreffende economische hervor
mingen uitgebleven, stagneert de
produktie overal, zitten regering en
parlement in een politieke impasse
en overheerst de mentaliteit van 'ie
der voor zich en de staat voor ons al-
Smaakvor
En toch, in Sofia is hiervan ogen
schijnlijk maar weinig te merken.
De mensen kleden zich in verhou
ding smaakvol, lopen fier en uiten
zich zelfbewust. In tegenstelling tot
in steden in Tsjechoslowakije en
Roemenië zijn in Sofia de etalages
met beperkte materialen en enige
scheppingsdrift wel 'aangekleed'.
Kortom, van het straatbeeld valt 40
jaar communistische dictatuur niet
direct af te lezen.
Maar ook hier bedriegt de schijn.
Miljoenen Bulgaren immers zijn
buitengewoon somber over de toe
komst. Ook Nikolai Girginov (40,
huisschilder), en zijn vrouw Sneja
na (48, onderwijzeres). Voor de ze
kerheid hadden we zaklantaarns
meegenomen naar hun bovenwo
ning in Sofia. Snejana had gewaar
schuwd dat door de energieschaar-
ste de elektriciteit regelmatig uit
valt. Maar we hebben geluk.
Een voormalige communistische
partijbons van de Bulgaarse Socia
listische Partij (BSP) behaagt het
die avond zich via de tv tot het volk
te richten. Niemand die naar zijn ge
zwets luistert, maar de energie die
de fel omstreden BSP in haar ge
loofwaardigheid wil steken, heeft
wel tot gevolg dat het licht bij de
Girginov's blijft branden en dat de
elektrische tegelkachel in de huis
kamer de warmte in de stenen man
tel kan opslaan voor de volgende
dag.
De kou in huis weerhoudt Sneja
na er niet van een vlammend betoog
te houden over oorzaken van de po
litieke, sociale en economische mi
sère in haar land. Haar analyse komt
er op neer dat de socialisten in het
parlement nog als communisten
denken en doen; de oppositie, ver
enigd in de Unie van Democrati
sche Krachten (SDS), niet weet hoe
ze dat moet bestrijden en de Bulga
ren, met uitzondering van een hand
jevol studenten en de leden van de
onafhankelijke vakbond Podkrepa,
zelf te laks zijn om daar tegen in op
stand te komen.
"U vraagt zich af', zegt ze met
vuur schietende ogen, "waarom al
die mensen in de stad lopen te ban
jeren en niet op hun werk zijn. Dat
is heel simpel. Ze beseffen voor de
lege winkels dat ze in juni op de ver
keerde partij hebben gestemd, dat
die tot socialisten getransformeerde
communisten oplichters zijn die de
hervormingen rekken totdat ze hun
eigen zaadjes hebben veilig gesteld.
Veertig jaar lang dronken de Bulga
ren onder werktijd in een restaurant
koffie met een kennis, regelden ze
hun inkopen of andere zaakjes en
was het usance een film te gaan be
kijken. Het is dus maar ten dele
waar dat ze weigeren te werken uit
protest tegen 'die rode zwijnen'.
Spel
In die kille huiskamer van Snejana
en Nikolai met een bakje zouteloze
zoutjes (zout is op de bon), een fles
Bulgaarse brandy, een schaaltje
verschrompelde appels en een bord
met plakjes worst op tafel, valt een
korte stilte als dit verschijnsel ter
sprake komt. "Die partijbonzen lo
gen ons veertig jaar voor en wij lie
ten hen geloven dat we werkten",
zegt Snejana. "Dat was een onge
schreven overeenkomst, een spel
eigenlijk, en als je de regels maar
naleefde had je geen problemen.
Vrijwel iedereen schikte zich daar
in. En dat kwam de partij goed uit,
het consolideerde haar mabht".
Ook Nikolai geeft toe dat hij de af
gelopen 20 jaar niet in werkijver
heeft uitgeblonken. "In de bouw
was vaak geen verf en kon ik niet
aan de slag", zegt hij somber. "Ik
ging dan wat klussen voor mezelf'.
Volgens Nikolai deed iedereen dat.
De resultaten van zijn zelfwerk
zaamheid zijn zichtbaar in de wo
ning. Bij binnenkomst had hij zich
al tegenover ons verontschuldigd
voor de 'rommel in de keuken', de
laatste fase in de renovatie. In ruim
tien jaar verbouwde de huisschilder
het oude huis tot een redelijk onder
komen. Deels in werktijd en met
materialen die van de bouwplaats
waren meegenomen.
"Ja, gestolen, zou je kunnen zeg
gen", reageert Snejana fel. "Maar
het was soms de enige manier om er
aan te komen. Wat wij als arbeiders
in de loop der jaren van de staat
hebben afgepakt, is nog geen fractie
van wat het partijkader bij elkaar
heeft gegraaid". Vermoedelijk zal
niemand haar tegenspreken.
Plotseling staat Snejana op, vliegt
naar de boekenkast en smijt met
verachting een paar exemplaren
van het 31 delen tellende standaard
werk van voormalig partijleider To-
dor Zjivkov op tafel. Op hagelwit
glanzend papier zijn de toespraken
voor het plenum van de partij, be
schouwingen over het onderwijs (ti
tel: 'De zaak van het onderwijs is
een zaak van het volk') en uiteenzet
tingen over de 'ware uitleg van het
marxisme' afgedrukt.
Ter vergelijking van de uiterlijke
kwaliteit gooit de nog steeds zie
dende onderwijzeres boeken van
De Balzac en Stendhal op de ge
schriften van de kleine dictator. Die
zijn vervaardigd van veredeld toi
letpapier. "Ik heb die zieke onzin
van Zjivkov allemaal gelezen", zegt
ze bijna hysterisch. "Ik wilde weten
wat dat ventje beweerde om niet de
zelfde fouten te maken en om die
debiele communistische kamera
den op school er mee om de oren te
slaan. Maar nooit, nooit heb ik een
fatsoenlijk antwoord gekregen op
de vraag wat al die nonsens bete-
Sneeuw
Bulgarije staat er beroerder voor
dan ooit tevoren. Dat maakt een
week in Sofia wel duidelijk. De drei
ging van achtereenvolgende hon
gerwinters en jaren van economi
sche malaise - indien hulp van het
westen uitblijft is voor de Bulga
ren vele malen groter dan voor de
inwoners van de Sovjetunie. Dit ge
duldige. snel tevreden volk, waar
van wordt gezegd dat het een haas
vangt met een ossekar, is ook te
volgzaam, te passief en vooral poli
tiek naïef.
Het wordt tijd dat de Bulgaren de
zotteklap van het communisme
doorkrijgen. Anders wordt de cyni
sche grap van Snejana Girginov be
waarheid deze winter zullefi de dik
ken afslanken, de dunnen dood
gaan en wie het overleeft heeft daar
sput van.
schuivers de stoepen rond het ge
bouw sneeuwvrij. De enige plek in
Sofia waar dat gebeurt.
In het onderdanigheid afdwin
gende gebouw is sinds enige tijd
een club gevestigd, zoals in rode
swingende letters wordt aangege
ven bij de hoofdingang. De sociëteit
blijkt een ontmoetingsplaats voor
hoofdzakelijk oudere mannen, ver
moedelijk onverbeterlijke stalinis
ten, die in leren fauteuils op fluister
toon herinneringen uit die 'goede
oude tijd' ophalen.
Maar de BSP richt zich niet alleen
op de oude garde. Leep als al die
omgeturnde communisten zijn,
proberen ze met cola de jeugd naar
de club te trekken om ze vervolgens
enthousiast voor de partij te maken.
En dat lukt aardig. Als wij er zijn, lo
pen jongeren met schooltassen en
rugzakken in en uit om zich te laven
aan deze voor hen magische fris
drank waarvan ze jarenlang alleen
konden dromen. Nergens anders in
Sofia is deze kapitalistische versna
pering zo gemakkelijk te koop voor
zo weinig geld.
Propaganda
Het kwetst rechtgeaarde Bulgaren
diep, dat het ex-communistisch
partijkader jongeren verleidt met
cola om hen vervolgens z'n propa
ganda op te dringen. Het krenkt ze
dat zo weinigen tegen de machina
ties van de BSP in verzet komen.
Petko Pamoetchieva, een 52-jarige
koeltechnicus en bevriend met het
echtpaar Girginov, merkt op het
'immoreel' te vinden. "Een paar jaar
geleden verdween je nog in de ge
vangenis als je naar Amerikaanse
popmuziek had geluisterd of een
westerse spijkerbroek had gedra
gen. Maar diezelfde lieden die nu
met cola aan de macht proberen te
blijven, zijn ook degenen die de por
no op straat brengen. Alleen zij heb
ben het geld ervoor, alleen zij heb
ben de contacten om er aan te ko-
Petko, Snejana en Nikolai erge
ren zich er ook mateloos aan dat nog
honderdduizenden Bulgaren partij
lid zijn van de BSP. Wanneer Pet-
ko's zoon Luutmil (14) ons een mid
dag door de stad rondleidt, maakt
hij een treffende opmerking bij het
zien van een legerkolonel die het
centrum afstruint naar voedsel.
"Begrijp je dat nou", zegt de jongen,
"die man stapte op 9 november vo
rig jaar het bed in als een overtuigd
communist. De volgende dag werd
dictator Todor Zjivkov afgezet, de
partij veranderde de 'c' van commu
nistisch in een 's' van socialistisch
en die kerel ging slapen als een
overtuigd democraat".
Vroeger zat Zjivkov, de trouwe
stadhouder van Moskou, in het mid
den van een ragfijn spinneweb en
kleefde iedereen er aan vast die
zelfs maar naar hem knipoogde.
Royaal strooide hij met gunsten
redelijk gevulde winkels (de artike
len waren aangekocht met geleend
buitenlands geld), betrekkelijke ho
ge lonen en krankzinnig hoge subsi
dies op eerste levensbehoeften en
daardoor was hij in staat rust en sta
biliteit in het land voor lange tijd te
handhaven. Nu de kleine dictator
uit dat web is gesneden hangen de
draden er los bij, heerst er chaos.
Hoe de heers- en verdeelpolitiek
van Zjivkov bijvoorbeeld de ar
beidsmoraal van de Bulgaren ver
morzelde, wordt midden op de dag
aangetoond door de lange rijen voor
de loketten van theaterbureaus en
bioscopen (Emanuel 3, softporno,
trekt de meeste belangstelling) in
Sofia. Ze zijn nog langer dan de
mensenslierten voor de winkels
waar zo af en toe enkele kratten met
uien of broden arriveren.
Het lijkt wel of geen mens meer
naar z'n werk gaat. Personeel van
staatswinkels sluit de deuren als het
lunchtijd is. Ook al staan een paar
honderd mensen in de rij te wach
ten voor een paar verrotte vissen-
koppen of van kopvlees vervaardig
de worsten. Ze doen het gewoon,
zonder scrupules.
En waarom eigenlijk niet? Met
wie en wat zouden ze solidair zijn?
Dit is het vijfde en laatste
deel in de serie over
Oost-Europa. Eerder ver
schenen: De ingekapsel
de vrijheidsdrang in Roe
menië - Het verdriet van
Hongarije - De natuur is
dood in Tsjechoslowakije
- Het Oostblok op het hel
lende vlak. Vandaag: de
sombere situatie in Bul
garije.
Met gevoel voor humor hebben
de 'blauwen' in hun favoriete kleur
de tekst 'Ik wil terug naar Moskou'
op de strak gevormde sokkel ge
klad. Maar het laat de meeste Bulga
ren koud dat deze versteende dwin
geland een jaar na de zouteloze re
volutie nog in hun midden is. Alleen
de natuur lijkt de spot met hem te
drijven. Gejaagd door de wind heb
ben sneeuwvlokken zich op het
rechter oog van Lenin afgezet, als
het ooglapje van eer. zeerover.
Glorie
Ook het partijgebouw van de voor
malige communisten, recht tegen
over de beeltenis van Lenin, staat er
nog in volle glorie bij. Een kolossaal
bouwwerk dat veertig jaar geleden
in dezelfde gezwollen socialistisch-
realistische stijl werd opgetrokken
als die wanstaltige sculptuur. Tot
halverwege dit jaar prijkte op een
torentje bij de hoofdingang ooR nog
een reusachtige rode ster. Maar toen
opstandige studenten dreigden dat
gehate symbool er desnoods met
een zelfgemaakt kanon af te schie
ten, liet de regering het gevaarte
door een helikopter verwijderen.
Ter compensatie voor dit zware ver
lies wappert op het dak aan de ach
terzijde van het BSP-hoofdkwartier
nu een rood vlaggetje, waarop de
hamer en de sikkel nauwelijks
zichtbaar zijn. 'Laat maar waaien',
denkt het overgrote deel van de
Bulgaren.
Sjiek geklede partijbonzen strui
kelen hier nog dagelijks uit hun dik
ke Mereedessen. Bij een zij-ingang,
want ze beseffen dat een 'democra
tie' een ietwat bescheidener opstel
ling vereist. Maar ze hoeven niet te
vrezen bij het betreden van de oude
vertrouwde vesting< door het pu
bliek onder de voet te worden gelo
pen, terwijl er ook geen gevaar be
staat dat ze voor het oog van het
volk een uitglijer maken - dat doen
ze binnen wel. Met een rood koord
.is het trottoir voor deze ingang afge
zet en oude. gekromde vrouwen
houden de hele dag met ijzeren
Een geslacht varken is
op dit moment een zeld
zaamheid in Bulgarije.
In de rij wordt begerig
naar het vlees gekeken.
(foto's GPD)
Het Bulgaarse proletariaat verdomt
het voor die rode zwijnen te wer-
Rood
De 'roden' en de 'blauwen', het zijn
in Bulgarije de politieke kleuren
van de BSP en de SDS. De Bulga
ren stemden massaal 'rood' in juni.
Op het platteland belandden de
meeste rode briefjes in de stembus.
Bang als landarbeiders en bejaar
den waren voor het verlies van hun
schamel pensioentje indien de
'blauwen' een meerderheid in het
parlement zouden behalen.
Dat hadden de ex-communisten
deze veelal ongeletterde stumpers
wijs gemaakt. Het werkte, evenals
de discreet in de handen van bejaar
den geduwde enveloppen met vijf
tig leva (30 gulden) een halve
maand pensioen als ze het 'rode'
briefje in de gleuf hadden laten zak
ken, Kiezersbedrog dat het handje
vol westerse waarnemers ontging
en waartegen de oppositie zich
blauw protesteerde.
Snejana wordt rood van woede
als ze over de politieke intriges van
de BSP spreekt. Haar vocabulaire
in het Duits schiet te kort om het ge
marchandeer van de ex-communis-
ten te benoemen. De verdeeldheid,
de verlegenheid met de democratie
en de onverschilligheid voor de
machtsstructuren en symbolen van
het communisme vinden eveneens
hun weerspiegeling in het straat
beeld van Sofia.
Voor het bezoek aan Snejana en
haar man hebben we dagen door het
centrum van de stad 'gesopt' en
kunnen waarnemen wat de onder
wijzeres en de huisschilder bedoe
len. Het bombastische beeld'van
Lenin bijvoorbeeld staat nog ponti
ficaal overeind op het naar deze bol
sjewistische leider genoemde plein.
Als een van God gezondene (lees:
Marx) wijst de profeet ferm de rich
ting van de heilsweg. Stoer en zelf
verzekerd is de blik. Een macho
avant la lettre.
