'Nijhoffprijs werd
voor mij een nachtmerrie'
Olga Krijtova
vertaalt
Nederlandse
literatuur
met succes
in Tsjechisch
DEJTE SE
ZATERDAG 2 FEBRUARI 1991
PAGINA 33
Olga Krijtova groeide op in Nymburg
aan de Elbe, een stadje in Tsjechoslowa-
kije dat in de twaalfde eeuw door Neder
landers werd gesticht. In zekere zin is dat
er de oorzaak van dat zij nu Nederlands
doceert aan de universiteit van Praag en
daarnaast met haar vertalingen tal van
Nederlandse schrijvers een ongekend
groot aantal Tsjechische lezers bezorgt.
"De geschiedenis van Nederland heeft
mij in mijn jeugd altijd geïnteresseerd.
Bovendien was*ik in die tijd verliefd op
Vincent van Gogh. Ik wilde naar de aca
demie, kon aardig tekenen. Ik ging naar
Praag om te leren schilderen, maar al
gauw lieten ze me weten dat ik niet veel
talent had. Ik dacht bij mezelf: als ik dan
niet net als Van Gogh mag schilderen,
dan leer ik zijn taal. Toen wist ik nog niet
dat hij het grootste gedeelte van zijn brie
ven in het Frans heeft geschreven. Hans,
mijn man, gaf in die tijd lessen Neder
landse conversatie. Ik nam les bij hem,
samen met twee andere meisjes. Zij had
den al een scharrel, dus ja, toen heb ik
Hans gestrikt".
Perfect
Olga Krijtova spreekt perfect Neder
lands, zij het met een wat Indisch accent.
Vindt ze het leuk om met een Nederlan
der getrouwd te zijn? "Zeker niet. Maar
ik vind het wel leuk om met Hans ge
trouwd te zijn. Met hem is het nog steeds
mooi en spannend. Toen ik hem pas ken
de en hij mij op m'n kamer in Praag be
zocht, moest hij bij binnenkomst altijd
zijn naam zetten in het boek van de huis
bewaarder. Dat was een prima controle
voor de overheid. Aan het eind van de
avond deed Hans of hij wegging, sloeg
hard met de deur en kwam dan terug.
Maar echt rustig slaapje dan toch niet".
"Hans is en blijft natuurlijk een bui
tenlander en dat heeft in het verleden de
nodige problemen met zich meege
bracht. Mijn zoons waren altijd verdacht:
mijn ene zoon moest bijvoorbeeld hier in
het leger, maar hij mocht geen wapen
dragen omdat zijn vader uit een kapita
listisch land kwam. Dat was eigenlijk
nog mooi meegenomen".
"Maar nadat Hans ontslag had moeten
nemen bij de Tsjechische televisie om
zijn Nederlanderschap te behouden, is
het wel moeilijk geworden. We moesten
leven van mijn inkomen en dat was niet
groot. Voor ons gezin konden bepaalde
dingen nooit. Mijn zoons wisten dat en
wilden die dingen dan ook niet. Ergens is
die armoe ook wel nuttig voor me ge
weest. Ik heb de was heel lang met de
hand moeten doen en tijdens dat wassen,
in de badkamer, het enige rustige plekje
in huis, loste ik bepaalde vertaalproble
men op. Bij Couperus was er bijvoor
beeld altijd een personage dat lijzig
sprak. Ik wist niet hoe je dat in één
woord moest omschrijven. Maar toen ik
een overhemdkraag stond te boenen,
had ik het opeens: dat personage 'teem
de', ze 'teemde'. Dat zijn leuke dingen en
die vond ik in de badkamer".
Gekrompen
"Ik ben begonnen met het vertalen van
Van Maanen. Zijn boek 'De onrustzaaier'
is hier verschenen in een literair tijd
schrift. Dat gebeurt veel met Nederland
se boeken. Ze zijn vaak erg dun en in het
Tsjechisch, dat beknopter is dan het Ne
derlands, worden ze nog korter. Zo'n ma
nuscript kun je hier dan niet in boek
vorm uitgegeven krijgen".
"Ik moet ineens denken aan Johan Fa-
bricius. Ik had een roman van hem, een
dikke pil, in het Tsjechisch vertaald. Die
is uitgegeven in een oplage van 80.000
exemplaren. Zoiets is hier heel gewoon.
Maar goed: van die dikke pil was maar
een dun boekje overgebleven. Toen Fa-
bricius dat zag, vroeg hij" geschrokken:
maar mevrouw Krijtova, wat heeft u er in
godsnaam allemaal uitgelaten? Niks dus.
Maar het was in het Tsjechisch gewoon
gekrompen".
"Voordat ik iets ga vertalen, moet ik er
zelf zeer enthousiast over zijn. Studenten
van mij zeggen wel eens: geeft u mij
maar iets te vertalen, maar zo werkt het
niet. Dat is net als met koning Rudolf de
Tweede, die tegen zijn ministers zei: geef
me eens iets om te ondertekenen. Dat is
natuurlijk niet goed. Je moet gegrepen
zijn door een boek. Ik vraag me ook nooit
af hoeveel het vertalen opbrengt. Het is
net als met kruiswoordpuzzels, daarvoor
krijg je ook niet betaald. Je kunt ook niet
leven van het vertalen alleen, je moet er
een betrekking naast hebben".
In 1969 kreeg ze de Nijhoffprijs. Had ze
dat verwacht? "Nee", erkent Olga Krijto
va, "want het was toch wel een beetje op
portunistisch allemaal. Ik was nog maar
net begonnen, had zo'n vijftien boeken
vertaald en dat is niet genoeg voor een
Nijhoffprijs. Nu ik zo'n vijftig boeken
heb vertaald, verdien ik 'm pas echt.
Maar ja, destijds, net na de Russische in
val, was Tsjechoslowakije natuurlijk erg
in. Ze dachten: ach, die arme Tsjechen.
Iedereen wilde wat voor ons doen".
Witheet
"Het was natuurlijk aanvankelijk wel
een eer. Maar het eindigde in een nacht
merrie. Toen ik de prijs ging halen in Ne
derland waren er journalisten die vroe
gen: en mevrouw Krijtova, gaat u nog te
rug naar Praag? Ik werd witheet en zei:
het jaar hiervoor heeft een Spaanse ver
taler die prijs gekregen, heeft u hém toen
ook gevraagd of hij terugging naar Span
je? O nee? Waarom hem niet en mij wel?
En toen kreeg ik brieven van emigranten
die schreven dat ik een collaborateur
was, want Tsjechoslowakije was door de
Russen bezet. Hoezo bezet?, vroeg ik
dan. Ik heb de Duitse bezetting achter de
rug en dat was wel even wat anders. Na
tuurlijk was het ook verstikkend met de
Russen, maar met de Duitse bezetting
kun je het echt niet vergelijken. De
schrijver Ivan Klima is daar destijds ook
zo kwaad over geworden. De Nederland
se journalist Dick Verkijk had het tegen
hem over de 'bezetting' van Praag door
de Russen. Hij omschreef die bezetting
met het Duitse woord 'Okkupation'. 'Wat
'Okkapution'!', zei Klima woedend. 'U
moet wel weten waar u het over hebt".
"Na het winnen van die prijs kreeg ik
hier een vertaalverbod. Ze wilden eerst
weten hoe ik me had gedragen in Neder
land. Dat was de gewone gang van zaken
bij iemand die naar het buitenland was
geweest. Maar ik had een zogenaamde
'dakdekker', iemand onder wiens naam
Olga Krijtova, die net een oogoperatie heeft ondergaan: "De lijdensweg
van het kapitalisme met een menselijk gezicht moeten wij zelf gaan", (foto's
Cees van Hoore)
je stiekem kan doorgaan met vertalen, en
gevolg was wel dat mijn oudste zoon
geen geschiedenis meer mocht studeren.
Hij is nu bioloog. Op het ogenblik inte
resseren hem de ratten meer dan ge
schiedenis... Maar ach, we hebben twee
duizend gulden aan die prijs overgehou
den. Daarvoor konden we fietsen voor de
kinderen kopen".
"Een van de leuke momenten tijdens
dat verblijf in Nederland was eigenlijk
het bezoek van Jan Wolkers. Die heeft
ons in zijn grote Citroen meegenomen
naar zijn atelier op de Zomerdijk in Am
sterdam. Ontzettend gezellig".
Olga Krijtova heeft zijn boek 'Een roos
van vlees' vertaald. Maar dat mocht in
Tsjechoslowakije niet verschijnen. "Om
dat het beschouwd werd als pornogra
fie", zoals ze nog maar al te goed weet.
"Nu is dat geen punt meer. Seks wordt
hier steeds belangrijker, net zoals bij jul
lie in de zestiger jaren. Je ziet steeds
meer naakte mensen op tv. Jullie vinden
er misschien niets meer aan. Wij wel, wij
wel!"
"Er is eens een experiment gedaan met
ratten. Ze werden opgesloten achter
glas. Ze probeerden te ontsnappen,
sprongen steeds maar weer tegen dat
glas aan. Maar na een tijdje gaven ze het
op en begonnen ze het zich gezellig te
maken en hun pels te likken. En toen de
glazen wand werd weggehaald, bleven ze
gewoon op hun plaats en gingen ze door
met zich te likken. Ik denk dat de
Tsjechen zich momenteel in eenzelfde
soort situatie bevinden als die ratten".
"Maar om op 'Een roos van vlees' terug te
komen - ik heb heerlijke herinneringen
aan het vertalen van dat boek. De perso
nages erin drinken coca cola met gin en
ik moest weten hoe dat smaakte. In Ne
derland heb ik die heerlijke drank voor
het eerst gedronken".
"Als er onbekende gerechten of drank
en in een boek voorkomen, moet ik die
altijd eerst zelf proeven. Met Elsschot,
wiens werk ik voor tweederde heb ver
taald, had ik dat ook. In 'Het dwaallicht'
geven drie Afghanen een potje gember
aan een vrouw. Ik stierf van verlangen
naar gember. De schrijfster Miep Diek-
mann brengt nu altijd een potje voor me
mee. Anton Coolen heeft het in een van
zijn boeken over chocoladehagelslag.
Dat kennen we hier niet. Ik kon dat pas
vertalen toen ik het had gezien en ge
proefd".
"Een en ander brengt met zich mee dat
je soms in de vertaling iets anders moet
zeggen dan wat er staat. Neem dit voor
beeld: Nederlandse kinderen komen
thuis van school. Ze vragen aan hun
moeder wat ze 's avonds zullen eten. Dan
zegt die moeder: 'lof. De reactie van die
Nederlandse kinderen: 'Hè bah, mam, al
wéér lof. Zoiets begrijpen de Tsjechen
niet. Hier heb je maar veertien dagen per
jaar lof, die groente is hier net zo bijzon
der als oesters. En dan vertaal je dat 'lof
maar door 'spinazie', want dat is hier het
hele jaar te krijgen. Maar ja. dan loop je
natuurlijk weer het gevaar dat ze zeggen:
mevrouw Krijt weet het verschil niet tus
sen lof en spinazie".
Het contact dat Olga Krijtova heeft
met Nederlandse schrijvers is goed. Al
leen met Gerard Reve heeft ze tijdens
een boekenbal eens een aanvaring gehad
toen ze hem wilde waarschuwen voor
glasscherven op de vloer.
Ze wil niet meer op dat voorval ingaan,
betreurt het dat Reve niet wilde dat zijn
werk in Tsjechoslowakije werd uitgege
ven. "Ook vroeger zou hij hier een goed
publiek hebben gehad, de partijbonzen
zouden hem echt niet hebben gelezen".
Ze hoopt dat nu, met het nieuwe regime,
Reve zal toestemmen in de publikatie
van zijn werk in Tsjechoslowakije.
Loesje
Ze heeft zo haar eigen mening over het
peil van de Nederlandse literatuur. "Ik
vind dat het allemaal een beetje te ego
centrisch is. Zo ik-gericht. De mensen
hier hebben verschrikkelijk veel zorgen
en als ze dan in Nederlandse romans
voortdurend lezen over het innerlijke
leed van de ik-personen, over zijn vader
en moeder en zo, dan haken ze af. Ze hou
den van verhalen, van een roman die je
kunt navertellen. Maar zo'n roman wordt
in Nederland niet meer als literatuur be
schouwd. Vorm is alles, de inhoud komt
op de tweede plaats".
"Een student die Couperus las, zei
eens tegen me: het is best een mooi boek,
maar ik kom er maar niet achter waarvan
die mensen leven. Wat doen ze. waarmee
verdienen ze de kost? Een gewone
Tsjech kan zich nooit alleen maar bezig
houden met zijn innerlijke leven. Vroe
ger moest hu werken. Nu moet hu gaan
ondernemen".
"Maar hü zal er wel weer doorheen ko
men, de Tsjech. En daarbij heeft hij zeker
geen hulp nodig van Loesje uit Neder
land. Al die goedbedoelde affiches waar
mee onze muren worden verontreinigd
daarover kan ik me toch zo kwaad ma
ken. En dan staan er van die intrigerende
kreten op. zoals 'Flink aanpakken' en
'Wees jezelf en geef zwier aan de wereld'.
Aan dat soort raadgevingen hebben we
niks. We kunnen zelf wel denken, daar
voor hebben we Loesje niet nodig. Die
lijdensweg van het kapitalisme met een
menselijk gezicht moeten we toch zelf
gaan. Dat kan niemand anders voor ons
doen".
Dat klinkt bitter en zo blijkt het ook
bedoeld. "Ik ben namelijk bang dat de
minder sterken zullen bezwijken", zegt
Olga Krijtova. "En wij behoren tot de
minder sterken, wij kunnen ons niet ver
weren. Bij ons in het gezin was het zo: als
de een iets kreeg, dan de ander ook. Maar
nu is het motto pakken wat je pakken
kunt voor jezelf. Wij kweekten 'soft ba-
bies' en dat kan niet meer. Je moet asser
tief zijn en dat kunnen we moeilijk. Maar
wij zijn al zo oud, ons soort mensen is aan
het uitsterven".
Ketters
Tsjechen lezen veel. Je kunt geen restau
rant of cafe binnengaan of er zun wel een
paar mensen verdiept in een boek. "Dat
is zo. ja. De Tsjechen houden van hun
taal. Voor die taal hebben ze altud hard
moeten knokken. Ik heb bijvoorbeeld
tijdens de Duitse bezetting op school ge
zeten en toen was het niets anders dan
Duits wat de klok sloeg. We moesten de
biografie van Hitier uit het hoofd leren
en elke dag 'Wir fahren gegen England'
zingen".
"Omdat het Tsjechisch hier zo moei
zaam zijn plaats heeft verworven, omdat
het zo werd onderdrukt, is de literatuur
voor de mensen erg belangrijk. De grote
zorg van de schrijvers hier is dat nu, met
die vrijheid, de literatuur een minder be-
langnjke plaats zal gaan innemen".
"In de wereld van het theater zie je dat
al een beetje. Vroeger zaten de zalen vol.
maar nu gaan er nog maar heel weinig
mensen. Het theater fungeerde onder het
oude regime als een soort discussietnbu-
ne. Mensen vereenzelvigden zich met de
spelers, die soms heel kritische dingen
zeiden. Of er werd welbewust op een ver
keerd moment gelachen, om iets dat op
de communisten kon slaan. Zo is de
voorstelling Henry V, dat stuk over die
wrede koning, verboden omdat Henry V
zich door een minister op beide wangen
liet zoenen, net zoals de communistische
staatshoofden dat deden".
"Ook wat de literaire produktie zelf be
treft, zul je veranderingen gaan zien. Het
is een ketterse opmerking, maar ik ge
loof wel een beetje in wat Harry Mulisch
'de muze van de censuur' heeft genoemd.
De schrijver Hrabal heeft eens opge
merkt dat een schnjver een zekere tegen
druk moet ondervinden in zun beroep.
Het is als met het openen van een deur
die lange tud heeft geklemd. Als die druk
opeens wegvalt en je duwt. net als vroe
ger, hard tegen die deur dan donder je
naar binnen. Dan struikel je".
"In 1969 kreeg ik de Nijhoffprijs voor vertalingen in Nederland. Toen, ik zeg met nadruk toen, ver
diende ik die prijs nog niet echt. Maar net na de Russische inval was Tsjechoslowakije in Neder
land erg in. Ze dachten: ach, die arme Tsjechen, laten we eens wat voor ze doen. Aardig, maar het
winnen van die prijs heeft voor mij een nare nasleep gekregen. Aanvankelijk beleefde ik het als
een feest, maar het werd uiteindelijk een nachtmerrie". Olga Krijtova is doctor in de Nederlandse
letteren aan de Universiteit van Praag. Ze vertaalde tot nu toe zo'n vijftig Nederlandse romans en
novellen in het Tsjechisch, waaronder werk van Wolkers, Mulisch, Couperus, Arthur van Schendel,
Theun de Vries, Johan Fabricius en Elsschot. Ze is getrouwd met de Nederlander Hans Krijt, die in
1947 uit het Nederlandse leger deserteerde en naar Tsjechoslowakije vluchtte.
Over vertalen tijdens het boenen van overhemdkragen, de flinterdunne romans uit Nederland en
de actie van Loesje in Praag.
door Cees van Hoore
r Olga Krijtova met haar man Hans Krijt.
DO TOHO
Loesje in Praag. Olga Krijto
va: "Al dit soort affiches waar
mee onze straten worden veront
reinigd, hebben wij niet nodig".
