De slapeloze gemanipuleerd
Slaaplaboratorium Leiden begint
per 1 februari met experiment
ZATERDAG 26 JANUARI 1991
PAGINA 27
Anderhalf miljoen Neder
landers kampen met
slaapstoornissen. Het zijn
de tobbers en de woelers
van de nacht. Voortdurend
in de weer met warme
melk, honing en pillen en
hevig verlangend naar de
strooipot van Klaas Vaak.
Overdag - slaperig - ho
pend op een rustig nacht
je, dat steevast uitblijft om
dat de jarenlange slechte
ervaring automatisch leidt
tot herhaling. Hoe die
neerwaartse spiraal kan
worden doorbroken, is de
grote vraag. Psycholoog-
/fysioloog dr. Gerard Kerk
hof van de Leidse universi
teit is op zoek naar de op
lossing. Op 1 februari
wordt 'zijn' slaaplaboratori
um geopend aan de Was-
senaarseweg, waar hij met
zestig mensen een experi
ment zal uitvoeren. "Wie
slapen wil, moet werken".
door Irene Nieuwenhuijse
Het wel of niet 'genieten' van nacht
rust is vaak een omstreden onder
werp. Hoeveel mensen 'denken'
niet geregeld slecht te slapen, ter
wijl metingen aangeven dat ze meer
dan voldoende nachtrust hebben
gehad? Hoe kan het dat de klagers
onder de slechte slapers evenveel
uren slapend hebben doorgebracht
als degenen die niet mopperen over
'slapeloze' nachten? Dr. Kerkhof
wil in zijn onderzoek proberen te
achterhalen hoe het mogelijk is dat
de ene persoon een x-aantal uren
slaap als voldoende ervaart en de
zelfde slaaptijd voor de ander een-
ware marteling is. In wetenschap
pelijke taal heet het dat de relatie
wordt gezocht tussen de subjectie
ve slaapbeleving en de objectieve
slaapregistratie.
Alleen de 'echte' slaaptobbers
wordt gevraagd deel te nemen aan
het experiment. Mensen die zich
niet (meer) voor kunnen stellen hoe
het is om zomaar in te slapen. Die
wakker liggen met de angst weer
een lange nacht wakend te moeten
doorbrengen en alle wolkjes en
schaapjes al hebben geteld. En bij
voorbaat weten dat ze de volgende
dag slaperig zullen voortsukkelen
in de strijd om het bestaan. Poten
tiële proefpersonen zijn in ieder ge
val mensen die al meer dan een half
jaar drie a vier nachten per week
een hevig gevecht leveren met
Klaas Vaak en in- en doorslaap
stoornissen kennen.
Verschillen
"Waar andere slaaponderzoeken
stoppen, beginnen wij" vertelt
Kerkhof (42) over de toekomstige
activiteiten in zijn slaaplaboratori
um. Eerder bracht hij het 24-uurs
ritme (de dag- en nachtschomme
lingen in de lichaamsfuncties) van
de ochtend- en avondmens zo volle
dig mogelijk in kaart. De verschil
len zijn soms zo groot dat represen
tanten uit de beide groeperingen
niet gemakkelijk samen künnen le
ven. Het verschil in fysiologische
geaardheid kan tot grote strubbe
lingen leiden.
De ochtendmens-pur-sang is im
mers een totaal ander wezen dan
zijn 'avond'-tegenhanger. De piek
uren in denken en handelen van de
ochtendmens liggen voornamelijk
in de morgen en in de loop van de
dag knapt hij 'volledig' af. De extre
me avondmens daarentegen komt
in de loop van de dag pas tot 'leven'.
Hij gruwt van het vroege ochtend
gloren. Het kraaien van de haan is
voor hem een geluid, dat hij hooguit
hoort als hij het bed instapt.
Tot nu toe wordt in slaapklinie-
ken vooral geregistreerd wanneer
en hoeveel slaap de notoire slechte
slaper wel of niet heeft. Met die we
tenschap kan dan de behandelend
arts een bepaald medicamenten
schema opstellen. Of hij kan samen
met de patiënt juist tot de conclusie
komen dat de pillenpot in het ver
volg beter met rust gelaten kan wor
den.
Kerkhof nodigt de slaaptobbers
uit om drie nachten bij hem in het
laboratoriumbed door te brengen,
omdat alleen in die situatie de slaap
daadwerkelijk kan worden beïn
vloed. Echter niet eerder dan nadat,
net als in de reeds bestaande centra,
een uitgebreid registratierapport is
samengesteld uit de resultaten van
een slaap en waakboekje, gecombi
neerd met de metingen van een ac-
to-meter. Dat is een soort horloge
dat de proefpersoon gedurende een
periode om de pols dient te dragen.
Voorts is de woeler voor die tijd al
gedurende twee maal 24 uur via
elektroden op het hoofd verbonden
geweest met een kleine recorder op
zijn heup. Dit apparaat noteert ui
terst nauwkeurig allerlei belang
wekkende metingen. Deze grafi
sche registratie van de slaap heeft
betrekking op de elektrische her-
De slechte sla
per wordt de
eerste nacht in
het laborato
rium verbon
den met appa
raten waarmee
de slaapmetin-
gen kunnen
worden vol
tooid. Met zo'n
narrekop en al
die heisa om je
heen, zul je niet
onmiddellijk in
slaap vallen",
waarschuwt dr.
Kerkhof bij
voorbaat. "Ik
wil natuurlijk
niemand af
schrikken,
maar dit onder
zoek is geen
pretje. Ik besef
dat ik iets van
de deelnemers
verlang".
senactiviteit, de oogbewegingen en
de spieractiviteit. "We laten de men
sen natuurlijk niet voor gek lopen,
assistenten komen vlak voor de
nacht bij de mensen thuis, de meest
in het oog lopende elektroden aan
brengen".
Het allerbelangrijkste is volgens
Kerkhof echter de meting van de li
chaamstemperatuur van de proef
persoon. "Zonder die temperatuur-
meting hebben de andere registra
ties eigenlijk geen zin. Want met de
uitslag van deze meting kunnen we
vrij exact het 24-uurs ritme van de
proefpersoon bepalen".
Serieus
Als de proefpersoon alle bovenge
noemde drempels heeft genomen,
wordt hij of zij voor drie avonden en
nachten uitgenodigd in het slaapla
boratorium en gaat het serieuze
werk beginnen. De eerste avond en
nacht gaat het er allemaal vrij rustig
aan toe, omdat Kerkhof de proef
personen de mogelijkheid wil bie
den zich aan te passen aan de
vreemde slaapomgeving. Wel wordt
de woeler aangeraden overdag niet
lui en passief te zijn, omdat genoeg
zaam bekend is dat dit alles met sla
pen of waken te maken kan hebben.
Hoe actiever men overdag is, des te
beter zal de slaap zijn.
De slechte slaper wordt de eerste
nacht in het laboratorium 'opge
tuigd' met allerlei Versierselen', zo
dat de slaapmetingen kunnen wor
den voltooid. "Met zo'n narrekop en
al die heisa om je heen, zul je niet
onmiddellijk in slaap vallen", waar
schuwt Kerkhof bij voorbaat. "Ik
Onderzoekers
Gerard Kerk
hof (links) en
Ben van Via-
nen (rechts)
gaan de komen
de vier jaar in
het Leidse
slaaplaborato
rium proefper
sonen onder
werpen aan een
streng regime.
Als je echt iets
fatsoenlijks
over slaap wil
zeggenmoet je
het 24-uurs rit
me bekijken".
(foto Hielco Kuipers)
wil natuurlijk niemand afschrik
ken, maar dit onderzoek is geen
pretje. Veel mensen met slaappro
blemen zijn al jaren op zoek naar
een oplossing. Ik besef dat ik iets
van de deelnemers verlang".
De proefpersoon pakt de volgen
de morgen weer gewoon zijn dage
lijkse beslommeringen op en ver
trekt naar huis, kantoor of fabriek.
Na het avondeten wordt hij weer
opgewacht door Kerkhof en de zij
nen. De compagnon van Kerkhof in
dit slaaponderzoek is Ben van Via-
nen. Deze experimenteel psycho
loog hoopt op de resultaten van dit
onderzoek te promoveren. Het hele
project wordt gefinancierd door de
Nederlandse Organisatie voor We
tenschappelijk Onderzoek (NWO).
Voorts zullen twee student-assis
tenten de onderzoekers bijstaan.
Afbeulen
De tweede avond worden de proef
personen zowel lichamelijk als
geestelijk 'afgebeuld'. Het manipu
leren van de slechte slaper begint.
Voordat hij of zij het laboratorium-
bed instapt, zal er flink gewerkt
moeten worden. Computerspelle
tjes staan op het programma, maar
ook fietsen op een home-trainer. Al
les onder het motto: wie slapen wil,
moet werken. Kerkhofs argumenta
tie: "Zo willen we proberen meer
diepe slaap op te wekken".
Ligt de chronisch slapeloze een
maal in bed en vertoeft hij na al deze
inspanningen en het. 'gewone' ge
woel eindelijk in de armen van
Morpheus, dan krijgt hy via luid
sprekers boven zijn bed geluids
prikkels toegediend. Dit 'pesterij
tje' zal hem niet wakker maken,
maar wel beroven van zijn diepe
slaap. "We brengen hem dus terug
naar een lichtere slaap. Met andere
woorden, zijn slaap zal nog slechter
worden dan die al is".
Op de vraag naar het waarom, ant
woordt Kerkhof: "Door deze licha
melijke en geestelijke inspanning
zal gedurende de volgende (derde)
nacht vrijwel zeker wel een diepe
slaap worden gehaald". Deze in
haalmanoeuvre zal door de proef
persoon als weldadig worden erva
ren en de 'verdiende' nachtrust is
voor hem tevens het einde van de
proef in het slaaplaboratorium.
Kerkhof: "We geven de mensen
geen garantie dat ze na dit experi
ment verlost zijn van hun slaappro
blemen. We gaan geen doktertje
spelen. We willen als wetenschap
pers proberen aan te tonen welk
oorzakelijk verband er is tussen het
waken en slapen. Omdat slechte sla
pers een vrij heterogeen gezelschap
vormen, willen we achterhalen wel
ke groep wel en welke groep niet te
beïnvloeden is. Het is voor ons nog
steeds onbegrijpelijk waarom er
mensen zijn die niet klagen over
hun slaap, terwijl ze toch eenzelfde
rottige slaap hebben als degenen
die wel klagen".
Onschuld
Slaap en leeftijd hebben in ieder ge
val met elkaar te maken. In ver
pleeghuizen slikt gemiddeld vijftig
procent van de bewoners iedere
nacht één of meer slaappillen. De
jeugd heeft nog steeds de slaap van
de onschuld, want incidentele
slaapstoornissen worden meestal
gevolgd door een goede nachtrust.
Tijdens de school- en studieperiode
willen sommigen wel eens af en toe
wat slaapproblemen hebben, maar
tussen het 20ste en 35ste jaar is het
slaappatroon meestal redelijk tot
goed.
Tussen het 35ste en 45ste jaar kan
de slaapellende beginnen. In deze
groep bevinden zich de potientiële
slechte slapers. "Maar" legt Kerk
hof uit, "rond het 30ste levensjaar
begint bij iedereen de diepe slaap
drastisch af te nemen. Op je 40ste is
er sprake van de helft van de slaap
van je 25ste en op je 60ste is er bijna
geen diepe slaap meer. Dat is nor
maal".
Kerkhof denkt dat het verloop
van de lichaamstemperatuur waar
schijnlijk het antwoord op de vra
gen rond de slaapstoornis is. Hij
geeft het voorbeeld van de zoge
naamde ochtend- en avondmensen.
Bij de ochtendmens is rond vier uur
's nachts de laagste temperatuur te
meten. Bij avondmensen ligt dat
punt ongeveer twee uur later.
Slechte slapers zouden lijken op ex
treme ochtendmensen. "Als je iets
echt fatsoenlijks over slapen wil
zeggen, moet je het gehele 24-uurs
ritme bekijken. Je dus niet blindsta
ren op de slechte slaap alleen".
In dit verband wijst hij op het in-
slaapmoment. Gemeten op de cur
ve van ons slaap- en waakritme ligt
dat ogenblik op de tijd waarop we
een dalende temperatuur hebben
(zie grafiek). We missen simpelweg
de boot als we die tijd laten passe
ren. is de stellige mening van Kerk
hof. Mensen die veronderstellen dat
de 'normale' klokketijd dezelfde is
als de biologisch-fysiologische,
hebben het geheel mis.
Ben van Vianen vult zijn collega
van het toekomstige slaaplaborato
rium aan: "We zijn als leden van de
industriële samenleving gewend
geraakt om ons zoveel mogelijk aan
te passen aan de eisen van de maat
schappij. We beknibbelen voortdu
rend op slaap. Misschien moeten we
veel meer letten op de klok van ons
eigen lichaam".
Slaaphygiëne
De zogenaamde slaaphygiene is
volgens de heren uitermate belang
rijk. Niet de ene nacht doorboeme
len tot zes uur in de morgen en de
volgende avond om tien uur tussen
de lakens kruipen. En als iemand
denkt alleen maar in te kunnen sla
pen nadat hij op zijn hoofd heeft ge
staan of nadat hij er eens flink de
kuierlatten in heeft gezet, moet hij
van deze zaken vooral een goede ge
woonte maken.
Stress is veelal de oorzaak van
slecht slapen. Er zijn twee manieren
om mm of meer traumatische erva
ringen te verwerken. Het onmiddel
lijk afreageren van spanningen,
geeft de minste slaapellende. De
'opzouters' krijgen daarentegen te
maken met een te meten fysio
logische activering. De hartslag ver
snelt en de bloeddruk stijgt en zij
zullen er veelal niet in slagen om
vlot en ontspannen in- en door te
slapen.
Ben van Vianen: "Maar als de di
recte aanleiding weg is, hebben veel
mensen zulke slechte gewoonten
ontwikkeld, dat het lichaam als het
ware tegen de slaap is geconditio
neerd. Het zien van het bed en de
slaapkamer, introduceert bij voor
baat al de slechte slaap. Ontspan
ningsoefeningen kunnen dan soms
een probaat middel zijn om die ne
gatieve ervaringen uit te wissen".
Hij voegt er onmiddellijk aan toe
"Soms helpen ze geen snars en dan
blijven de slaaptobbers in de pro
blemen zitten".
Oermens
De wetenschappers zijn het er roe
rend over eens dat de huidige mens
- fysiologisch - gezien niet zoveel
verschilt van de oermens. Daarente
gen is zijn sociale gedrag zozeer ver
anderd. dat stoornissen soms wel
op m o e t e n treden. Want wie be
perkt zijn activiteiten nog tot bezig
heden tussen zonsopgang en zons
ondergang? In het donker werken
we uit economische of sociale over
wegingen gewoon door. Geld stinkt
nog steeds niet. Maar dat onze biolo
gische klok door de nachtelijke
werkzaamheden behoorlijk van
slag kan raken, realiseren we ons
meestal pas als we volledig 'ontre
geld' zijn.
Over de mogelijke oplossing van
de slaapmalaise zegt de onderzoe
ker tot slot: "Het is erg impopulair
om voor elf uur al weg te gaan van
een feestje. Ook als je zegt dat je je
slaap hard nodig hebt. Maar'het is
ook heel goed mogelijk dat de pro
blemen opgelost kunnen worden
door juist later naar bed te gaan.
Achterhalen hoe je slaap-waakrit-
me verloopt en daar consequenties
uit trekken, is de beste garantie
voor een goede nachtrust".
Het Leidse slaaplaboratorium is
een samenwerkingsproject van de
faculteiten sociale wetenschappen
en geneeskunde van de Leidse uni
versiteit. Vrijwilligers kunnen zich
opgeven via telefoonnummer 071-
272810.
LICHAAMSTEMPERATUUR
37.5 -
37.3
37.1
36.9
12
16
SLAAP
20
24
UUR VAN DE DAG
Deze grafiek toont de 24-uurs curve van de lichaamstemperatuur. Wanneer de temperatuur daalt stippellijnis het
beste moment aangebroken om in te slapen. "We missen simpelweg de boot als we die tijd laten passeren"
