v\vi =n=i:fcM: m
De zin van 'bedrijfje spelen'
Astrologie getest
Hoge verwachtingen van
aardobservatiesatelliet
Aluminium in drinkwater
Dr. F.B. van der Meer en z'n bedrijfssimulatie-experimenten
VRIJDAG 25 JANUARI 1991
EINDREDACTIE HANS SONDERS
De ERS in de testruimte van het technologisch centrum van Estec
in Noordwijk. Begin februari wordt de satelliet naar de Europese
lanceerbasis in Kourou (Frans Guyanaovergebracht, waar hij in
mei wordt gelanceerd. (foto and
NOORDWIJK/DEN IIAAG -
Na afloop van een uitgebreid
testprogramma verlaat de eer
ste Europese aardobservatie-
satelliet ERS begin februari
het technologisch centrum Es
tec van de Europese ruimte
vaartorganisatie ESA jen
Noordwijk. Met hoge ver
wachtingen kijken de toekom
stige gebruikers uit naar de
verrichtingen van de satelliet,
die begin mei vanaf de Eu
ropese lanceerbasis in Kourou
(Frans Guyana) de ruimte in
gaat.
Naast de andere bij de ESA
aangesloten landen profiteert
vooral Nederland, dat 50 mil
joen gulden in het project
heeft gestoken, van de schat
aan gegevens die de satelliet
over het aardoppervlak con
stant zal doorgeven. Het mi
nisterie van milieubeheer, het
KNMI, de zeevaart, water
bouw, duikbedrijven, land
bouw, visserij en de buiten-
gaatse industrie gaan gebruik
maken van de vele nieuwe mo
gelijkheden die de ERS (Euro
pean Remote sensing Satelli
te) hun biedt.
Voor het KNMI in De Bilt
kan de satelliet, die vooral ge
richt is op de meting van wind
snelheden en -richting, maar
ook de golfbewegingen van de
oceanen nauwkeurig in kaart
brengt, groot nut hebben. Het
instituut hoopt op die manier
de weersverwachtingen veel
betrouwbaarder te maken.
Dag en nacht tast de 'aardbe-
spieder* de gehele aarde
voortdurend af. Van slechte
weersomstandigheden heeft
de ERS geen last. Uitgerust
met een actieve radar 'kijkt'
de satelliet door de wolken
heen.
De klimaatgegevens en de
informatie over het gedrag van
de oceanen die de ERS gaat
verzamelen, zullen voorts van
groot economische betekenis
zijn voor Nederland, dat nog
steeds over een grote koop
vaardijvloot beschikt en in de
internationale zeesleepvaart
voorop loopt. Door een aan de
weersomstandigheden en
golfsituatie beter aangepaste
routering van de schepen be
sparen de scheepvaartonder
nemingen niet alleen brand
stof, maar ook stormschade
wordt tot e
perkt.
Veiliger binnenloodsen
Als de scheepvaart straks
dankzij de nieuwe satelliet
over exacte en doorlopende
informatie over de golfbewe
gingen van de oceanen be
schikt, wordt ook het binnen
loodsen van grote olietankers
in de Rotterdamse haven een
stuk veiliger. Dit scheelt de
betrokken onderneming in
sommige gevallen ook een
hoop geld, want elke dag dat
een tanker als gevolg van on
juiste weersvoorspelling on
nodig buitengaats blijft, levert
een schadepost van meer dan
een ton op.
Het kost tevens grote bedra
gen als duikbedrijven bij in
spectie en reparaties van olie
platforms op zee niet tijdig
over de juiste informatie be
treffende de golfbewegingen
beschikken. Ook voor de on
dernemingen die zich bezig
houden met de bouw en het
verplaatsen van dergelijke
platforms, zijn de gegevens
van de aardobscrvatiesatelliet
welkom. Hetzelfde geldt voor
Nederlandse waterbouwkun
digen die betrokken zijn bij de
aanleg van havens en andere
waterbouwkundige werken
hier en in het buitenland.
De waarnemingen van de
ERS betekenen een grote
vooruitgang in vergelijking
met de huidige situatie. Waar
nemingen van windsnelheden
en -richtingen worden nu
vooral gedaan vanaf speciale
schepen of eilanden en boeien
in zee, omdat het weer in feite
boven de oceanen wordt ge
maakt.
Dit meetnet vertoont grote
hiaten, omdat lang niet overal
op de wereld weerstations
zijn. Bovendien duurt het
dikwijls lang voordat de be
trokken instanties over de be
nodigde gegevens beschikken.
Dr. Dean bekijkt astroloog scepsisch
Van onze correspondent
Henk Hellema
f Als gevolg van verzuring komt alu-
1 minium uit het grondwater vrij. In
1989 echter zijn in dit water veelal te
hoge aluminiumconcentraties ge-
meten. Zeventig procent van de ge-
I meten aluminiumconcentraties in
I grondwater onder bos- en heidege
bieden overschreed in dat jaar de
I drinkwaternorm van 200 mg/m3.
Dat is een van de opmerkelijke
I punten uit het jaarverslag van de
j 'Coördinatie-commissie voor de
metingen van radioactiviteit en xe-
nobiotische stoffen' (CCRX) over
1989. Volgens ir. IJ. Buurma, plaats
vervangend algemeen secretaris
van de CCRX en verbonden aan het
Rijksinstituut voor Volksgezond
heid en Milieuhygiëne (RIVM) in
Bilthoven, leveren deze hoge gehal
ten aan aluminium vooralsnog geen
j gevaar op voor de kwaliteit van ons
I drinkwater.
"Deze hoge gehalten zijn gevon
den op een diepte van niet meer dan
een meter of tien. Het water voor
ons drinkwater wordt van een diep
te van zo'n zestig meter opgepompt.
I De normoverschrijdingen zijn wel
j een signaal aan de waterleidingbe
drijven om de komende jaren alert
Drinkwaterput
Volgens drs. A. Minderhoud, op het
RIVM betrokken bij het drinkwa-
teronderzoek, is het voor waterlei
dingbedrijven in principe vrij een
voudig het aluminium uit het
grondwater te halen door het water
licht basisch te maken. "Wel is het
zo", aldus Minderhoud, "dat men
sen op zandgronden die een eigen
drinkwaterput hebben die niet veel
ve. - gaat dan tien meter diepte,
het risico lopen water met een rela
tief hoog aluminiumgehalte naar
binnen te krijgen. Op den duur zou
dat schadelijk voor de gezondheid
kunnen zijn".
Uit nog niet gepubliceerde gege
vens over 1990 blijkt dat vorig jaar
op 90 procent van de plaatsen waar
de aluminiumconcentratie werd ge
meten, de drinkwaternorm van 200
mg/m3 werd overschreden.
In het jaarverslag van de CCRX
zijn de metingen verzameld van een
groot aantal van voor het biolo
gische milieu schadelijke (xenobio-
tische) stoffen als zwavel- en stik
stofverbindingen, zware metalen,
polychloorbifenylen en gechloreer
de koolwaterstoffen.
In de westerse wereld houden
miljoenen mensen zich op de
een of andere manier bezig met
astrologie. Voor velen is astrolo
gie iets waar je in gelooft of niet.
Astrologie lijkt daarom op het
eerste gezicht niet veel verwant
schap te tonen met wetenschap.
Van de kant van de weten
schappers is er een grote scep
sis tegenover astrologie. Soms
slaat die scepsis om in weerzin.
Vier jaar geleden werd de studi
um Generale in Groningen ge
wijd aan astrologie en dat lever
de boze brieven op van zowel
wetenschappers als astrologen.
Dat wil niet zeggen dat er geen
serieus onderzoek wordt ge
daan. Op een congres in Utrecht
werd kort geleden door weten
schappers en astrologen de as
trologie kritisch bekeken.
Tal van wetenschappelijke onder
zoeken hebben aangetoond dat wei
nig of geen claims van de astrologen
zijn vol te houden. Sterrenbeelden
(eigenlijk zonnetekens geheten), as
pecten, hoeken, huizen en dergelij
ke kunnen weinig of niets zeggen
over de persoon en hebben ook
geen voorspellende waarde.
'Mars-effect'
Een uitzondering vormt het onder
zoek van de Franse wetenschapper
Michel Gauquelin. Hij heeft een op
merkelijk verband gevonden tus
sen de stand van de planeet Mars en
het voorkomen van beroemde
sportkampioenen. Dit 'Mars-effect'
geldt als de sportkampioen wordt
geboren op het moment dat Mars
net is opgekomen of op zijn hoogste
punt aan de hemel staat. Gauquelin
vond ook correlaties tussen andere
planeten en beroepsgroepen.
Het effect is alleen aanwezig bij
de echt beroemde exponenten van
de betreffende beroepsgroep.
"De bevindingen van het 'Mars-
effect' zijn geen bewijs dat astrolo
gie waar is, het effect is te klein om
bruikbaar te zijn voor de astrologie.
Het geldt bovendien alleen voor een
zeer kleine groep mensen die emi
nent zijn op hun terrein". Dit zegt
Geoffrey Dean, de belangrijkste
spreker op het congres. Dean is zelf
beroeps-astroloog geweest, maar
zijn wetenschappelijke achter
grond, hij is doctor in de analytische
chemie, verloochende zich niet.
Dean raakte na zijn studie geïnte
resseerd in astrologie, leerde zich
zelf een geboortehoroscoop maken
en ging ook voor anderen geboorte-
kaarten lezen. Tegelijkertijd twijfel
de Dean aan wat hij deed. "Het leek
te mooi om waar te zijn". Als een
goed wetenschapper ondernam hij
een literatuurstudie en ontdekte dat
de astrologen elkaar zeer tegenspra
ken. Hij deed ook een aantal kleine
testen om te kijken hoe geldig de
geboortehoroscopen waren. In een
plaatselijke krant riep hij vrijwilli
gers op voor een gratis geboorte-ho
roscoop. Hij veranderde opzettelijk
de horoscopen en vertelde het te
genovergestelde van wat de kaarten
toonden. Het bleek dat de deelne
mers even tevreden waren met een
foute als met een goede interpreta
tie. Op dat moment besloot Dean te
stoppen met zijn praktijk.
Kansberekening
Dean ging op zoek naar empirisch
materiaal en in 1977 publiceerde hij
samen met anderen zijn bevindin
gen in 'Recent Advances in Astro
logy'. Het boek sloeg in als een bom.
Uit allerlei testen bleek dat de kans
van een astroloog op een correcte
uitspraak niet hoger lag dan bij een
kansberekening. Op dit moment is
deel twee in de maak, dat een over
zicht van recente experimenten zal
geven.
Dean geeft in een gesprek tal van
voorbeelden over dit soort testen.
Een bekend onderzoek betreft het
zogenaamde 'zonneteken-effect'.
Zoals de astrologen geloofden ble
ken mensen geboren onder 'positie
ve' tekens (Ram, Tweelingen,
Leeuw, Weegschaal, Boogschutter
en Waterman) extraverter dan men
sen geboren onder het 'negatieve'
teken (Stier, Kreeft, Maagd, Schor
pioen, Steenbok en Vissen). De uit
komsten van het onderzoek waren
zeer verrassend en leken een myste
rieus verband aan te tonen tussen
het zonneteken en karakter. Verde
re onderzoeken toonden echter aan
dat kennis van de astrologie van de
deelnemers de uitkomsten hadden
beïnvloed.
De veelal negatieve uitkomsten
maakten astrologen boos. Een aan
tal van hen daagden wetenschap
pers uit om hun kunnen te testen. In
de Washington Post adverteerde
een astroloog waarin hij vroeg om
een wetenschapper die hem zou tes
ten. De opzet was dat hij naar een
aantal willekeurige personen zou
kijken waarna hij hun geboorteda
tum zou kunnen vertellen. Van te
voren ondertekende hij een verkla
ring waarin hij instemde met het on
derzoek. Het resultaat was niet be
ter dan het opgooien van een munt.
Volgens Dean zijn van dergelijke
testen talloze voorbeelden te geven.
Niet bedreigend
Het is niet Deans streven de astrolo
gie uit de wereld te helpen. "Astro
logie kan heel best bruikbaar zijn.
Voor cliënten kan een bezoek aan
een astroloog soms meer helpen
dan een therapie bij een psycho
loog. Astrologie is niet zo bedrei
gend. De persoonlijkheid lijkt af
hankelijk van de stand van de zon
en de planeten, de schuld ligt dus
niet bij de persoon zelf of bij zijn va
der of moeder. Maar of astrologie
waar is, is iets anders en dat zal we-
tenschapelijk getest moeten wor
den".
Hier beginnen de moeilijkheden.
De meeste wetenschappers houden
zich liever ver van de astrologie.
"Wetenschappers begrijpen niet
hoe het ooit zou kunnen werken en
vinden het dus onzin. Maar dat is
geen argument tegen astrologie",
zegt Dean. "Wat nodig is, zijn goede
testen waarmee ook astrologen
kunnen instemmen. Het gaat om
het verzamelen van feiten. Omdat
maar zo weinig wetenschappers
zich er mee bezighouden, zo'n tien
over de hele wereld, kunnen resul
taten zoals het 'Mars-effect' niet ge
noeg worden gecontroleerd".
Als er een ontdekking als koude
fusie wordt gedaan, dan gaat over
de hele wereld iedereen met zijn ei
gen ideeën aan de slag om de expe
rimenten na te doen. Bij het 'Mars
effect' gebeurt dit niet. Gauquelin
rapporteerde al in 1955 zijn eerste
uitslag, maar de terughoudendheid
van wetenschappers is tot nog toe
groot.
Op het congres deed Gauquelin
uit de doeken wat voor moeite het
heeft gekost om zijn resultaten te la
ten toetsen. Er zijn verscheidene ex
perimenten gedaan met het materi
aal van Gauquelin en steeds weer
bleek het gelijk van de Franse we
tenschapper. Behalve de Duitse
psycholoog professor Subert Ertel.
die het 'Mars-effect' na onderzoe
ken voor bewezen houdt, heeft men
moeite Gauquelin ook gelijk te ge
ven. Dean geeft toe dat het moeilijk
te begrijpen is wat het 'Mars-effect'
zou kunnen inhouden. "Maar", zegt
hij: "als het waar is, dan heeft Gau
quelin iets heel bijzonders, iets fun
damenteel nieuws gevonden, dat de
Nobelprijs waard zou kunnen zijn".
In de serie De Wetenschappers gaan
we in op het werk van mensen die
zich bezighouden met wetenschap
pelijk onderzoek. Vandaag dr. Frans
Bauke van der Meer, die zich via be-
drijfssimulatie al twintig jaar bezig
houdt met onderzoek naar sociale
ontwikkelingen in bedrijven.
"We moeten een sterke
vuist maken tegen het
onrecht", roept de
bondsbestuurder. "Ja, ik
ben het met u eens",
reageert een aanwezige
werknemer, "maar dat
betekent wel dat we nu met
forse looneisen moeten
komen". De vakbondsleider
geeft de spreker groot
gelijk: "De lonen zijn
inderdaad te laag, daar
moeten we wat aan gaan
doen. Desnoods actie
voeren".
Keiharde realiteit in een doorsnee
Nederlands bedrijf, zou je denken.
Niets is minder waar. Het gaat hier
om een bedrijfssimulatie aan de
Universiteit Twente, waarbij een
grote groep studenten een bedrijf
'naspeelt'. Dr. Frans Bauke van der
Meer doet op deze manier al bijna
twintig jaar onderzoek naar het so
ciale feilen en zeilen van organisa
ties.
Zijn naam wordt door menigeen
verbonden aan de bedrijfssimula
tie. Toen Frans Bauke van der Meer
economie studeerde, boeide deze
methode hem al. "In het begin van
mijn studie deed ik mee aan een si
mulatie van internationale betrek
kingen", zegt hij. "Ik was toen mi
nister van buitenlandse zaken van
een gefingeerd land, Indravië. Dat
was erg leuk. Het leek me interes
sant om wat meer met simulaties te
gaan doen. In die tijd werden bedrij
ven nog nauwelijks nagespeeld.
Wel waren grote bedrijven en vak
bonden daarin geïnteresseerd".
Deze methode werd het belang
rijkste instrument in Van der Meers
wetenschappelijke gereedschaps
kist. De onderzoeker promoveerde
erop en er zijn inmiddels diverse va
rianten ontwikkeld. Zoals experi
menten met automatiseringen.
Individueel
Gedurende twee decennia van si
muleren is er zeker het een en ander
veranderd. Zo zijn deelnemers zich
anders gaan gedragen. Van der
Meer: "Ik schrijf ander gedrag gro
tendeels toe aan culturele verschui
vingen. In de jaren zeventig hadden
we bij simulaties veel meer experi
mentjes met medezeggenschap. De
mocratisering in bedrijven was nog
in de mode. Meer dan toen is er te
genwoordig de neiging om proble
men individueel op te lossen. Vijf
tien jaar geleden probeerde men
problemen collectief op te Jossen.
Nu zoekt men individueel oplossin-
gen, vaak buiten de organisatie.
Mensen ervaren tegenwoordig hun
organisatie al snel als onverander
baar, tenminste voor wat betreft de
sociale aspecten. Tijdens de simula
ties merkje dat deelnemers vaak ge
blokkeerd zijn om samen oplossin
gen te bedenken. Dat was vroeger
anders".
Een bedrijfssimulatie moet de
werkelijkheid zo dicht mogelijk be
naderen. Voor het begin van het ex
periment krijgt iedere deelnemer
door het lot een funktie toegewe
zen. Een produktiejaar duurt tach
tig minuten. Er wordt loon uitbe
taald in de vorm van nepgeld. En
net als in een 'normaal' bedrijf ver
dient de directeur meer dan een ar
beider. Met het salaris moet ieder
een tijdens de drie simulatiedagen
wel wel z'n lunches en tussen
doortjes betalen.
Er zijn, als het spel begint, ver
schillende afdelingen, zoals drie
produktie-afdelingen, een commer
ciële afdeling en de directie. Daar
naast moeten ook de onderne
mingsraad en de vakbond voor enig
leven in de brouwerij zorgen. Een
computerprogramma bootst de bui
tenwereld na. Zo zijn bijvoorbeeld
op het ene moment huizen duurder
dan op een ander moment. Aan de
hand van produktiecijfers kan ver
volgens per jaar de omzet en de
winst worden berekend.
Proefjaar
Als alle deelnemers instructies heb
ben gekregen, kan de simulatie be
ginnen. Eerst wordt er een proefjaar
gedraaid. Dat is nodig, omdat in het
begin iedereen vaak nog wat on
wennig om zich heen zit te kijken.
De directie moet nog een strategie
ontwikkelen, de vakbond kent haar
achterban nog niet en de produktie-
afdelingen komen moeizaam op
gang. In het volgende jaar komt het
er dan echt op aan. Er wordt rede
lijk geproduceerd en de resultaten
zijn hoopgevend.
In het derdejaar is er daarentegen
geen reden meer voor euforie. Het
bedrijf lijdt enorme verliezen en
men vraagt zich af hoe dat kortit. Er
moet een zondebok worden aange
wezen. De ondernemingsraad (OR)
is van mening dat de commercieel
directeur heeft gefaald.
Van der Meer: "Eigenlijk is er dan
iets leuks aan de hand. Net nadat
OR en vakbond openlijk uitspreken
dat de directeur moet verdwijnen,
komt het bedrijfsblad uit. Daarin
ontvouwt de topman plannen om
de boel te reorganiseren en de lonen
te nivelleren. Zijn ideeen slaan wel
aan bij vakbond en OR. Toch wordt
het vertrouwen in de directeur op-
Wanneer een methode niet ana
lytisch valt uit te werken, is het in
dit informatica-tijdperk vaak mo
gelijk een Monte Carlo-methode
te gebruiken. Uit het Casino is zo
ook winst te behalen.
Economische groei leidt in
deze tijd tot groeiende proble
men. De groei gaat ten koste van
anderen en vooral ten koste van
het leefmilieu. Wanneer de we
reld nog even zo doorgaat is er
niets meer wat kan groeien.
(S.K. Oskam, UvA)
Stellingen
45 jaar na afloop van de Tweede
Wereldoorlog vindt deze zijn ritu
ele voortzetting op het voetbal
veld. Zo werd de spuug van Rijk
aard op een van de voormalige
'bezetters' verontschuldigd met
de vooronderstelling dat deze
door racistisch van de 'moffen'
was uitgelokt. Door te praten
over het racisme van de 'ande
ren' worden nogal snel de bana
nen en junglekreten in eigen
arena's vergeten.
(Hetma Lutz, UvA)
De opvatting dat het bezit van
geld kan worden beschouwd als
een vergunning voor het verkrij
gen van goederen en diensten,
is niet zonder realiteitszin, maar
niettemin fundamenteel onjuist.
(R.L.H. IJzerman, UvA)
gezegd, omdat ze zich al tegen hem
hadden uitgesproken. Ook de twee
andere directieleden willen nu dat
de commercieel directeur aftreedt,
wellicht uit heel andere motieven"
Met de directeur loopt het merk
waardig af. Hij maakt een vreemde
buiteling in de bedrijfshierarchie en
moet zich tevreden stellen met een
baantje als redacteur van het be
drijfsblad.
Het leuke aan bedrijfssimulaties
vindt Van der Meer dat je heel ge
concentreerd menselijke r. laai
kunt onderzoeken in organisaties
"Het is mogelijk om de simulaties
onder vergelijkbare omstandighe
den te herhalen. Je kunt op die ma
nier belangrijke factoren uit elkaar
halen die, als je onderzoek in een
normaal bedrijf doet, niet te schei
den zijn".
Onderdeel studie
Ze leveren leuke wetenschappelij
ke theorieën op, maar welk nut heb
ben bedrijfssimulaties eigenlijk''
Van der Meer: "Er is een aantal inte
ressante toepassingen mogelijk. Je
kunt bijvoorbeeld mensen trainen
voor een bepaalde positie in een be
drijf. Zo kunnen managers in spe er
varing opdoen met leiding geven".
Daarnaast is het mogelijk om ver
anderingen in bedrijven te onder
zoeken. Stel dat een bedrijf wil gaan
automatiseren. Met een simulatie
kun je onderzoeken hoe je die ver
andering het beste kunt doorvoe
ren. Wat zijn bijvoorbeeld proble
men die je tegen kunt komen en
waar moetje op letten? Als je van te
voren kunt inschatten wat mogelij
ke knelpunten zijn, kan veel geld en
moeite worden bespaard".
Ook doen veel studenten aan een
simulatie mee als onderdeel van
hun studie. Hierdoor krijgen ze be
ter een idee van de realiteit die zich
afspeelt in bedrijven dan wanneer
ze een boek bestuderen. "Studen
ten beseffen ook na afloop datje bij
voorbeeld als stagiair niet al te grote
pretenties moet hebben. Een be
drijf is niet eenvoudig te verande
ren. Dat is voor gewone werkne
mers al moeilijk", zegt Van der
Meer.
Hij wil niet uitsluitend in verband
worden gebracht met simulaties
Ook niet toen hij septerr.l
jaar de Universiteit TNvente voor da
Erasmus Universiteit van Rotter
dam verwisselde. Van der Meer
"De simulatie is niet meer dan een
zeer nuttige techniek om sociale
ontwikkelingen in een bedrijf te be.
studeren. In Rotterdam heb ik be
nadrukt dat ik niet als simulatie*
deskundige kwam. n-..i.ir i
die wat weet van wat er binnen be
drijven gebeurt. Ik wil daar wel
graag met simulaties doorgaan, om
dat het gewoon goed bruikbare ex*
perimenten zijn"
Dr. Frans Bauke van der Meer (staande) instrueert de zogenaamde assemblage-afdeling bij een bedrijfssimula-
