Kafka inspiratiebron Tsjechen
Kafka Svejk
'Wie zijn werk leest, kan beter het totalitaire denken herkennen'
ZATERDAG 19 JANUARI 1991
FTTH
PAGINA 27
Vijf uur, onder het monument van
de Russische tank op het Namesti
Sovêtskych tankistu, zo luidt de af
spraak met Marta Zelezny. Haar
man, Vladimir Zelezny, de officiële
voorzitter van het Kafka Genoot
schap, had geen tijd om te spreken
over Kafka. Hij is woordvoerder
van Burgerforum en daar staat de
telefoon nu al dagenlang rood
gloeiend. "Maar mijn vrouw is net
zo goed op de hoogte als ik. Mis
schien nog wel beter".
Een miezerig regentje daalt neer op het
gepantserde staal van de tank en over
de gladde keien van de straatweg sui
zen de taxi's met vervaarlijke snelheid
voorbij. Marta Zelezny is laat. Ze ver
ontschuldigt zich. Haar zoon heeft op
school moeilijkheden gehad met een le
raar die maar slecht kan wennen aan de
nieuwe regering. De man probeert op
subtiele wijze zijn gram te halen op de
vijftienjarige Jakuv, wiens ouders als
intellectuelen zoveel aan de machts
wisseling hebben bijgedragen.
"Jakuv heeft ook meegedaan aan die
enorme demonstratie in november
1989 op het Wenceslavplein", zegt Mar
ta als wij naar het restaurant lopen waar
we over Kafka zullen praten. "Hij zou
naar de bioscoop gaan en eerst thuis
komen om te eten. Om negen uur 's
avonds was hij er nog niet. Toen hoor
den we, hier, op zo'n kilometer afstand
van het Wenceslavplein, ineens het ge
schreeuw en gebrul van een mensen
massa. Ze hebben Jakuv gearresteerd.
Hij moest zich helemaal uitkleden,
mocht alleen zijn slipje aanhouden.
Daarna werd hij met zijn handen tegen
de muur gezet. Jakuv is vijftien jaar,
heeft alleen maar de communisten
meegemaakt. Hij dacht: verdomme, nu
schieten ze me dood".
"Later, toen hij werd vrijgelaten, ver
telde hij me dat de agenten op het plein
tegen hem en de andere mensen die
naar voren stormden hadden geroepen:
'Go back to the people, go back to the
people!' Ze voelden toen al aan dat ze
zelf niet meer tot dat volk behoorden,
denk ik. Hij heeft nog geluk gehad, Ja
kuv. De politie had hem ook zonder jas
en zonder een cent op zak tweehonderd
kilometer buiten Praag ergens uit de
auto kunnen zetten. Dat was de norma
le behandeling voor demonstranten".
Vanuit de boekwinkels in Praag staart Franz Kafka de Tsjechen indringend
aan. Het werk van de joodse auteur, eerst door de communisten verboden
en daarna jarenlang genegeerd, mag weer openlijk worden verkocht. Het lijkt
nauwelijks van belang in een land waar de huren in een periode van één
maand driemaal zo hoog zijn geworden en waar de mensen met woedende
blikken naar pakken koffie kijken. Maar dat is een misvatting. De Tsjechen
beginnen steeds meer belangstelling te tonen voor Kafka's werk en het vorig
jaar opgerichte Kafka Genootèchap. En die belangstelling komt niet alleen
van intellectuelen, zegt Marta Zelezny, een vurig pleitbezorger van het werk
van Kafka. Net als haar man, Vladimir Zelezny, oprichter van het Genoot
schap en officieel woordvoerder van Burgerforum, denkt zij dat 'Kafka' een
cruciale rol kan gaan spelen bij het behoud van de democratie in Tsjecho-
Slowakije,
Een gesprek over de pesterijen van de geheime staatspolitie, de diefstal van
Kafka's bibliotheek en de in Praag wonende nicht van de auteur.
door Cees van Hoore
Uitgave van 'Amerika' van Franz Kafka in Praagse boekhandel. "Het is alsof
ze jaren geleden het hart uit Praag hebben gerukt en wij het er weer in moeten
zetten om het aan te kloppen te krijgen". Links de briefkaart waarop Kafka en
soldaat Schwejk samen een glas bier te drinken. (foto cees van Hoorei
Zintuig
In het restaurant wordt keiharde mu
ziek gedraaid. Oude songs van The
Beatles, The Animals met 'House of the
Rising Sun', en dat allemaal met de vo
lumeknop wijd open. Kafka, die zo'n
hekel had aan lawaai, zou er zijn oor
dopjes van het merk Oropax bij hebben
ingedaan.
Marta Zelezny glimlacht als haar de
vraag wordt gesteld of Kafka nu wel zo
belangrijk is voor een bevolking die
wordt geconfronteerd met zulke grote
economische problemen en een schrik'
barend toenemende werkloosheid.
"Wie zo redeneert, maakt een denk
fout", zegt ze. "Voor het eerst sinds lan
ge tijd is er weer vrijheid voor het indi
vidu. Kafka is een schrijver die laat zien
hoe dat individu in een totalitair sys-^
teem volkomen wordt vermorzeld. Het
is niet voor niets dat de oude macht
hebbers hem volkomen hebben gene
geerd en doodgezwegen. Dat voelden
ze wel aan. Toen ze Kafka verboden,
rechtvaardigden ze dat door te zeggen
dat een auteur als hij hét levensgeluk
van de mensen in de weg zou staan.
Maar het is juist omgekeerd: wie Kaf
ka's werk leest, ontwikkelt een zintuig
waarmee hij in staat is het totalitaire
denken en de onpersoonlijke bureau
cratische behandeljng te herkennen zo
gauw deze weer opduiken. In die zin
kan Kafka inspirerend werken voor
mensen".
Biafra
In een nummer van 'Het Oog in 't Zeil',
een Nederlands literair tijdschrift, om
schreef een auteur Tsjechoslowakije
eens als 'het Biafra van de geest'. Was
Het geboortehuis van Kafka aan de U radnice.
het werkelijk zo slecht gesteld met de
geestelijke ontwikkeling van de men
sen tijdens het communistische be
wind?
Marta schrikt van de term. "Er zijn in
elk systeem natuurlijk mensen die on
afhankelijk en kritisch blijven denken.
Maar het is waar: leerlingen en studen
ten kenden tot voor anderhalfjaar vaak
de naam van Kafka niet. Maar daarin is
enorm snel verandering gekomen. Ik
krijg massa's brieven over Kafka. Er
komt een grote belangstelling voor
hem op gang. En die belangstelling
komt zeker niet alleen van intellectue
len. Er zitten allerlei mensen in ons Ge
nootschap".
"Wij, als Kafka Genootschap, willen
die belangstelling stimuleren met een
aantal initiatieven. Daarbij hebben we
niet alleen de warme steun van presi
dent Havel, maar ook van particuliere
sponsors en van een aantal Europese
landen, waaronder Oostenrijk. Natuur
lijk zouden we ook van Holland steun
kunnen gebruiken. We zijn bezig met
het aankopen van een aantal gebouwen
waarin Kafka heeft gewoond en ge
werkt".
"We hebben eerst gedacht aan zoiets
als een Centre Pompidou, maar dan
speciaal gericht op Kafka en andere
joodse auteurs die verboden zijn ge
weest, maar dat zit er niet in. We mik
ken nu onder meer op een Franz Kafka
Museum, een uitgeverij die het werk
van Kafka en auteurs als Egon Erwin
Kisch en Werfel zal uitgeven, een infor
matiecentrum over Kafka en een plaats
waar de mensen souvenirs kunnen ko
pen en boeken die op de schrijver be
trekking hebben. Daarnaast zal er een
kosher restaurant moeten komen dat
de naam van Kafka draagt. Nu is er in
Praag nog maar één koshere eetgele
genheid en met het oog op de grote toe
stroom van joodse toeristen in de toe
komst is dat echt te weinig".
"We maken vorderingen met het ver
krijgen van de gebouwen. Maar er zijn
obstakels. In het geboortehuis van Kaf
ka aan de U Radnice hadden we een
boekwinkel en een souvenirshop ge
pland. Maar er is nu sprake van dat er
een Finse wintersportzaak in zal ko
men, met ski's en zo. Van zoiets word ik
ziedend".
Diefstal
"Het is al erg genoeg dat er in het literai
re archief in het Strahovklooster hier
maar twee doosjes zijn met materiaal
over Kafka. Zijn manuscripten zijn al
lemaal naar het buitenland gegaan des
tijds. Alleen Kafka's bibliotheek was
nog hier. Zo'n bibliotheek is erg be
langrijk voor het bestuderen van een
auteur, je kunt dan invloeden aanwij
zen en zo. De4 Geheime Staatspolitie
heeft die bibliotheek in de afgelopen ja
ren geheel versjacherd. Op een dag
kwamen enkele agenten bij het Strahov
klooster met een paar boeken uit die
bibliotheek, voor een expertise. En een
jaar later nog eens. Daarna dook er in
eens een koffer vol met Kafka's boeken
op bij een antiquariaat in West Duits
land. En een tijdje later nog een. De ge
heime politie heeft die boeken voor
grof geld verkocht en het geld in eigen
zak gestoken".
"Er woont in Praag nog een nicht van
Kafka: mevrouw Savdkova. Ze heeft
niets meer van haar oom, alleen zijn
schrijftafel. Ze is als een van de weinige
familieleden van Kafka ontkomen aan
de Duitse concentratiekampen; ze was
de dochter van Kafka's zuster Elli.
Doordat ze getrouwd was met een niet-
joodse man hoefde ze niet op transport
naar het kamp. Haar hele familie is uit
gemoord".
"Ze is lid van het Kafka Genoot
schap, maar heeft grote moeite om in
de openbaarheid te komen. De Gehei
me Staatspolitie heeft haar meerdere
malen met pesterijen lastig gevallen.
Dan werd ze verhoord en vroegen ze
haar of Kafka inderdaad tegen het eind
van zijn leven incontinent was, of hij
het werkelijk in zijn broek deed. Dat
was heel wreed allemaal, volkomen zin
loos. Die agenten deden dat zomaar.
Als ze niets te doen hadden. Ze pakten
haar op om in training te blijven".
"Mij hebben ze ook een tijd lang dag
en nacht gevolgd. Dan moest ik naar
hen toe komen en zeiden ze: u bent in
die en die winkel geweest, wat heeft u
daar gestolen? Ik wist van de prins
geen kwaad. Ging ik de volgende dag
naar die winkel en vroeg ik aan de win
keljuffrouw: wat is dit in vredesnaam!
Wist dat mens nergens iets van af. Er
was niets vermist, helemaal niets".
"Begrijp je nu waarom Kafka hier zo
belangrijk is. Werd Josef K. ook niet op
een dag zomaar van zijn bed gelicht en
voor het gerecht gesleept, zonder dat er
een aanklacht was of iets? Ik wil niet
dat Kafka hier verplicht op de boeken
lijst komt, o nee, dat soort dwang is er al
genoeg geweest. Nee, hij moet alleen
gelezen kunnen worden, overal".
"En dat gebeurt nu. Ook op de scho
len. Maar het literatuuronderwijs is
daar nog zeer slecht. Er zitten nog veel
mensen die denken volgens de oude
structuren. De lerares die les geeft aan
mijn zoon Jakuv weet van toeten noch
blazen. Op een keer zégt ze: de volgen
de week behandelen we Kafka, Joyce
en Proust, zorg datje hun werk hebt ge
lezen. Moetje nagaan: drie van de moei
lijkste auteurs ter wereld en dat in één
week! Mijn zoon kwam niet meer bij".
"Ik heb zelf als redactrice op een
staatsuitgeverij gewerkt. De ma
nuscripten die je daar binnen kreeg,
verschrikkelijk.. Maar iedereen deed
braaf zijn werk. Dilettanten waren het
die daar werkten. Ik ben op het laatst
maar weggegaan. Alles werd in de ga
ten gehouden. Kritiek was bijna niet
mogelijk".
"Als je toch kritiek had, moest je daar
zeer voorzichtig mee omgaan. In de
technische tijdschriften kon je af en toe
nog wel eens iets kwijt. Die waren te in
gewikkeld, werden door de mensen
van de censuur niet nagekeken. En in
zo'n technisch artikel smokkelde men
dan een paar alinea's waanh het com
munistische systeem werd gehekeld.
Ik ken iemand die dat zo'n jaar lang
heeft gedaan. Op een keer, toen ze het
toch ontdekten, zeiden ze: verdomme,
wat doet die jood allemaal in dat tijd
schrift van ons!".
Deuren
Pavel Horesjf, de fotograaf van Associ
ated Press, meldt zich. Gedrieën lopen
we in de druilerige regen naar Marta
Zelezny's huis, waar de foto's zullen
worden genomen. Pavel heeft jaren
lang gewerkt voor een Tsjechisch
Persagentschap. Elke foto die hij nam,
werd door zijn superieuren grondig be
keken. Toen hij eens een ontmoeting
op het vliegveld tussen Husak en Brezj-
nev moest fotograferen, zeiden ze dat
hij de kus die de beide leiders zouden
uitwisselen niet mocht vastleggen. Hij
deed het toch en zette hen er zo onsma
kelijk mogelijk op.
"Jullie hebben het over Kafka", zegt
hij. "De totale waanzin die hij be
schrijft, ben ik op dat agentschap meer
dere malen tegengekomen. Op een keer
kwam Husak het gebouw bezoeken. De
drie toegangsdeuren waren nogal ver
waarloosd. De koperen deurlijsten wer
den met slijptollen blinkend schoon ge
schuurd. Normaal was maar één van
die deuren open. De toegang was zo
nauw dat in- en uitgaande bezoekers op
elkaar moesten wachten, en een beetje
dikke man kon er bijna niet doorheen.
Maar toen Husak kwam, gingen ineens
alle drie de deuren open. Ik kom de vol
gende dag op het persagentschap en
wat denk je: weer is alleen die ene deur
open, Ik ga naar mijn baas en zeg: wat is
dit voor een onzin, waarom mogen die
andere twee deuren niet gewoon open
blijven? 'Één deur is genoeg' was zijn
antwoord, en dat is precies de manier
waarop hier wordt gedacht. Dit zou
toch zo een passage uit een roman van
Kafka kunnen zijn".
Pijler
Het huis van de familie Zelezny ligt in
een straat waar goden als kolensjou
wers de balkons torsen. Een zware, ho
ge deur, die voor een kind bijna niet
open te duwen moet zijn, geeft toegang
tot een groot trappenhuis. We lopen
naar boven, naar de derde etage. Als we
het appartement van de Zelezny's bin
nengaan. blijkt dat Marta's man, Vladi
mir, thuis is.
Dat treft: hij is niet alleen de officiële
woordvoerder van Burgerforum maar
ook voorzitter van het Kafka Genoot
schap. Hij ziet er moe uit. De hele dag is
hij bezig geweest met het voorbereiden
van een congres. De moeilijkheden sta
pelen zich op voor Burgerforum.
'Kafka", zegt hij, "en met hem vele
andere joodse schrijvers vormden voor
de machtsovername door de commu
nisten een van de belangrijkste pijlers
van het culturele leven hier. Die cul
tuur is hier jarenlang ontkend en dood
gezwegen. Maar nu er een nieuwe wind
waait door dit land zal die cultuur weer
worden opgepakt. Dat lukt ook, want
ondanks alle misère die de mensen
hebben, slagen we erin grote belang
stelling te wekken voor Kafka. Enfin, je
ziet het wel in de etalages in de grote
winkelstraten. Overal wordt de nieuwe
uitgave van het boek 'Amerika' groots
aangekondigd. Er is zelfs een briefkaart
in omloop waarop Kafka samen met
soldaat Schwejk een glas bier zit te
drinken. Zo moeten we het hebben".
Maar. zegt Vladimir ook: "Makkelijk
is het allemaal niet: het is alsof ze jaren
geleden het hart uit Praag hebben ge
rukt en wij het er weer in moeten zetten
om het aan het kloppen te krijgen. Voel
je het al?".
Marta Zelezny, mede-oprichter van het Kafka Genootschap: "De gehei
me staatspolitie heeft Kafka's bibliotheek in de afgelopen jaren geheel ver
sjacherd". (foto AMOct»t«-d Prr«. Pmvel HorUJr)
