Massa(zelf)moord
Bedrijven afhankelijk van dollar en olieprijs
#1^/
MS
SAS, het elitekorps onder de elitekorpsen
ENKWIJZER
Oorlogsdreiging bezorgt ondeniemers nachtinemes
DONDERDAG 17 JANUARI 1991
EXTRA EDITIE
PAGINA 7
Er zijn bedrijven met belangen in de Golf, waar menige captain
of industry dezer dagen z'n hart vast houdt. Nogal wat managers
hebben al heel wat slapeloze nachten achter de rug. Of - erger -
nachtmerries. Want wat zijn de gevolgen van deze oorlog voor
hun personeel en materieel? Indirect zullen echter veel meer
bedrijven duidelijke gevolgen van het militair conflict
ondervinden. In hoeverre betekent de nu begonnen Golfoorlog
een nieuwe aanval op de wereldeconomie?
door Marien van den Bos
Al voor de Iraakse inval in Kuwayt wa
ren tekenen zichtbaar van een afzwak
kende economische groei in de geïndus
trialiseerde wereld. Vooral in de An
gelsaksische wereld met het Verenigd
Koninkrijk voorop werd van een aan
staande recessie gesproken.
De oorlog in de Golf betekent een nieu
we aanval op de nog altijd verwachte,
maar veel gematigder groei van de we
reldeconomie. Hoofdrolspelers daarbij
zijn de dollarkoers en de prijs van ruwe
olie: de eerste zal, nu de oorlog is begon
nen, nog verder dalen; de tweede daaren
tegen naar alle waarschijnlijkheid op
nieuw fors stijgen.
Conflict
Twee economen van het secretariaat van
de olie-exporterende landen (OPEC) in
Wenen hielden het er eind vorig jaar op
dat de ruwe olie bij handhaving van de
blokkade van Irak ongeveer op hetzelfde
niveau zal blijven als de laatste weken
het geval was; tussen de 20 en 25 per
vat (159 liter). Nu lijkt hun een prijs van
tussen de 25 en 35 per vat niet onwaar
schijnlijk. Maar zelfs bij prijsstijgingen
tot boven het niveau van 40 (zoals een
decennium geleden tijdens de Iraanse
crisis en de daaropvolgende oorlog met
Irak) valt de olie mede als gevolg van
de inflatie en de lagere dollarkoers nog
altijd goedkoper uit dan destijds.
De geïndustrialiseerde wereld zal dan
ook minder ernstig getroffen worden
dan een decennium geleden, aldus de
OPEC-economen. De echte slachtoffers
zijn de olie-importerende ontwikkelings
landen. de landen die grenzen aan de
conflicthaard (Turkije, Egypte, Jorda
nië) en de in een overgangssituatie ver
kerende Oosteuropese landen. Maar de
geruststellende woorden die vanuit het
oliekartel opklonken, mogen dan gelden
voor de Nederlandse economische be
drijvigheid in het algemeen, in een aantal
sectoren kunnen de klappen harder aan
komen dan elders.
Daarbij is in diverse sectoren het ener
giekosten-aandeel in het totale bedrijfs
kostenpakket van vitaal belang, met na
me voor de glastuinbouw en voor trans
portondernemingen gaat dat op.
Dollar
Mocht de dollarkoers nog verder dalen,
dan zal dat los van het matigende ef
fect op de olieprijzen voor diverse
branches bijzonder negatieve gevolgen
hebben. De instrumentenbranche, de
vliegtuigbouw (Fokker) en sommige sec
toren in de voedings- en genotmiddelen
industrie (bierbrouwerijen bijvoorbeeld)
halen een groot deel van hun omzet in de
VS en in dollargebonden economieën in
Oost-Azie.
De afdeling Bedrijfstakonderzoek van
tie-industrie en de elektrotechnische in
dustrie. Al met al waren deze bedrijfstak
ken in 1988 tezamen goed voor een kwart
van de produktiewaarde van de veertig
onderzochte s
het Economisch Bureau van de Amro
Bank heeft veertig Nederlandse bedrijfs
takken onderworpen aan een analyse,
toegespitst op hun gevoeligheid voor
olie en/of dollarontwikkelingen.
Volgens onderzoeker J.J.P. Jongen
van de Amro Bank worden ten minste
dertien bedrijfstakken meer dan gemid
deld getroffen. Een Golfoorlog heeft
waarschijnlijk vooral op de zeevaart, de
luchtvaart, de vliegtuigbouw en de
scheepsbouw een zeer negatieve wer
king. Een nog altijd 'sterk negatief effect'
treedt op in de chemische industrie, het
Acht bedrijfstakken blijken volgens
de studie tamelijk ongevoelig voor een
lagere dollarkoers, een hogere olieprijs
en voor een ernstiger recessie. Het be
treft de landbouw, de voedings- en ge
notmiddelenindustrie. elektriciteitsbe
drijven, groothandel in agrarische pro-
dukten. groothandel in consumenten
goederen. de detailhandel in voedings
middelen. communicatiebedrijven en de
zakelijke dienstverlening.
Steviger
wegvervoer, de binnenvaart, de auto-in-
dustrie en de bouwmaterialenindustrie.
Een 'meer dan gemiddeld negatief ef
fect' zullen vervolgens ook ondervinden
de rubber- en kunststofverwerkende in
dustrie. de detailhandel (uitgezonderd
voedingsmiddelen), de metaalproduk-
Plussen' komen er bijna met voor in de
tabellen van Jongen. De 'offshore-activi
teiten' op de Noordzee kunnen natuur
lijk profijt trekken van een hoge olie
prijs. maar bij de aardolie-industrie zélf
is dat misschien in veel mindere mate het
geval. De daling van de dollarkoers ver
schaft wellicht de landbouw, textielin
dustrie en de hout- en meubelindustrie
een voordeeltje vanwege de mogelijk
heid die dan ontstaat om grondstoffen
goedkoper in te kopen. Maar de vraag is
of de papierindustrie ook gebaat zal zijn
met een zwakkere dollar, dit in verband
met de dreigende overcapaciteit in deze
branche.
De laatste plusjes zijn alleen te vinden
in die sectoren waarin Nederlandse be
drijven via dochterondernemingen be
langen in de Verenigde Staten hebben
Een collega-onderzoeker bij de Amro
Bank. P.M. Feenstra. schreef echter eer
der al (in het vakblad voor economen
ESB) over de gevolgen van een combina
tie van lagere dollarkoers, hogere olie
prijs en hogere rente: 'Alle factoren wer
ken in de richting van een verder afne
mende winstgroei, hoewel die per sector
zal verschillen. Essentieel is dat in verge
lijking met de uitgangspositie eind jaren
zeventig de Nederlandse bedrijven er
thans gemiddeld genomen
beter voorstaan".
Een handelslobby in Abu Dhabi, nu enkele jaren geleden. Minister van den
Broek zegt het met tulpen als hij zijn beoogde handelspartner over de streep
tracht te trekken. (foto gpd>
Van onze correspondent
Cees van Zweeden
LONDEN - Tijdens de oorlog om de Falk
land eilanden opereerden ze als terroris
ten die een compleet squadron vijandelij
ke vliegtuigen opbliezen. Bij de gijzeling
in de Iraanse ambassade te Londen wa
ren ze de terreurbestrijders die terroris
ten doodschoten. Ze zijn inzetbaar op de
Noordpool, in de woestijn en in de jungle.
Ze kunnen uit vliegtuigen springen, heli
kopters besturen en vanuit een onderzee
boot naar land zwemmen.
In de Saudische woestijn en wijde om
streken bevinden zich diverse elitekorp
sen. De Amerikanen hebben hun com
mando's, de Fransen hun roemruchte 'le
gionnaires' (leden van het Vreemdelin
genlegioen). Maar weinig militaire des
kundigen betwijfelen dat de SAS-com-
mando's waarschijnlijk de best opgelei
den zijn. De vraag is alleen: kunnen zij
een rol vervullen in de Golf?
"Tijdens de Falkland-oorlog werd de
SAS achter de vijandelijke linies ge
dropt, onder meer om de positie van de
Argentijnse eenheden door te geven. Dat
zal in Kuwayt niet nodig zijn. Daar heb
ben we de AWACS-vliegtuigen en andere
spionage-middelen voor", zegt dr Philip
Toole, die als hoogleraar militaire techno
logie aan de universiteit van Cambridge
verbonden is.
"Het is echter denkbaar dat de SAS
wordt ingezet om bepaalde dingen op vij
andelijk gebied op te blazen. Weliswaar
kunnen veel doelen vanuit de lucht wor
den vernietigd, maar de vraag is met wel
ke precisie. De kruisraketten worden ge
acht heel nauwkeurig te zijn, maar dat
werd ook gezegd van de raketten waar
mee de Amerikaanse F-lll vliegtuigen
destijds Tripoli (de Libische hoofdstad)
aanvielen. Veel raketten misten echter
hun doel omdat de F-l 11 te laag kwamen
aangevlogen".
Zouden SAS-commando's, van wie
sommigen Arabisch spreken, zelfs inzet
baar zijn voor operaties in Baghdad? "Ik
denk dat je dat niet kunt uitsluiten",
meent dr Toole. "Met name doelen vlak
bij bevolkingcentra kunnen beter niet
vanuit de lucht worden aangevallen, en
het is duidelijk dat een aantal van die
doelen in Bagdad ligt".
Hoewel het Verenigd Koninkrijk over
meer elitekorpsen beschikt, zal voor het
echt moeilijke werk achter de vijandelij
ke linies waarschijnlijk een beroep op de
SAS worden gedaan. De SAS is het neus
je van de zalm in het Britse leger. Het is
het enige korps dat zijn leden niet uit het
gewone volk rekruteert maar uit andere
elitekorpsen, zoals de para's.
De toelatingseisen zijn zo hoog dat
zelfs veel van de goedgetrainde leden van
gardetroepen of parachutisten er niet aan
voldoen. Vrijwilligers worden onderwor
pen aan de opleiding van twee jaar. maar
velen haken al na enige maanden af.
De opleiding begint met een test van
vier weken waarin de gegadigde wordt
beproefd op zijn vaardigheden in bergbe
klimmen. parachutespringen, skiën, ka
noën, zwemmen en duurlopen met zware
bepakking onder de moeilijkste omstan
digheden. Als hij deze test doorstaat
moet hij nog wat schieten op bewegende
doelen, alvorens hij, aan handen en voe
ten geboeid, in een zwembad wordt ge
gooid om te zien of hij zich onder water
van zijn kluisters kan bevrijden.
Daarna begint de echte opleiding die
twee jaar duurt en in een zestal fasen valt
te verdelen. Tijdens de eerste twee fases
worden de beproevingen van de test nog
eens herhaald, zij het dat de duurlopen
langer zijn, de bepakkingen zwaarder cn
het terrein ontoegankelijker. De derde fa
se bestaat uit survival-oefeningen, die
van vitaal belang zijn voor soldaten die
achter de vijandelijke linies willen over
leven. en uit ondervragingen.
Weliswaar wordt daarbij niet geslagen,
maar voor het overige worden de oorlogs
omstandigheden zo natuurgetrouw mo
gelijk nagebootst. De rekruten moeten
urenlang in ijskoud water staan met kap
pen over hun hoofd en worden dagenlang
wakkergehouden door met het (denk
beeldige) gejammer van medegevange
nen die gemarteld worden.
Tenslotte wordt de SAS-commando bij
een eenheid ingedeeld waar hij nog enke
le vaardigheden verwerft. Sommigen le
ren hoe zij met een helikopter om moeten
gaan, anderen maken zich spionagetech-
nieken eigen. En velen doorlopen tussen
de bedrijven door nog even de talen
school van het leger in Beaconsfield,
waar Duits. Russisch. Arabisch, Chinees
en andere vreemde talen worden onder-
Maar het voornaamste eigenschap
waarover een SAS'er dient te beschikken
is zwijgzaamheid. Hij wordt ingedeeld bij
gewone legereenheden en zijn mede-sol-
daten weten gewoonlijk niet dat hij deel
uitmaakt van de SAS. Officieel bestaat de
SAS niet eens. en er worden dus ook
nooit mededelingen gedaan over de om
vang van het korps.
Voor deze oorlog geldt dan ook: de
SAS doet niet mee.
Aan de westzijde van de Dode Zee verheft
zich een indrukwekkende rots met op de
afgeplatte top de ruïnes van wat eens een
grote en moeilijk te nemen vesting moet
zijn geweest. De plaats is in de hele we
reld bekend onder de naam Masada (van
het Hebreeuwse woord voor vesting), het
is voor alle joden een symbool voor moed
en vrijheidszin en het is voor toeristen die
naar Israël gaan een absolute 'must'.
Op 15 april van het jaar 73 na Christus
namen Romeinse legioenen na een lang
durige belegering zonder enige strijd de
burcht in. Tot hun verbazing troffen ze in
de burcht de ontzielde lichamen aan van
meer dan 950 joodse mannen, vrouwen
en kinderen, die blijkbaar de hand aan
zichzelf hadden geslagen. Zoals de gidsen
en de folders van Masada vertellen, zou
den de verdedigers van het laatste vrije
stukje van de joodse staat op heroïsche
wijze de dood boven de slavernij verko
zen hebben. Massazelfmoord dus. De
kreet Masada mag nooit meer vallen' is
de formule geworden die recruten van
het huidige Israëlische leger tijdens hun
inlijvingsplechtigheid uitspreken.
Hoe begrijpelijk de mythe van heldhaf
tigheid rond Masada ook is, ze doet naar
alle waarschijnlijkheid de werkelijkheid
geweld aan. Veel van de zogenaamde
massazelfmoorden die de geschiedenis
boeken zijn ingegaan, blijken bij nadere
bestudering vaak voor het grootste deel
massamoorden te zijn geweest. De rol
van de leider speelt daarbij een beslissen
de rol. Deze besluit op een bepaald ogen
blik dat gegeven de uitzichtloosheid van
de situatie zelfmoord de enige eervolle
weg is en dat allen hem of haar in de dood
dienen te volgen om
zo hun trouw aan hem of aan de bewe
ging te bewijzen. Met dit idee en ander
tuig gewapend worden de volgelingen of
onderdanen eerst geïndoctrineerd en ver
volgens voorzover ze dat niet vrijwillig
doen. gedwongen mee de dood in te gaan.
Uit de overlevering kujinen we opma
ken dat er op Masada slechts eën zelfdo
ding heeft plaatsgevonden: die van de
laatste man. Alle overige r
wen en kinderen werden gedood met uit
zondering van twee vrouwen en vijf kin
deren die aan de slachting wisten te ont
snappen door zich in de waterleiding te
verstoppen. Uit de overlevering weten we
ook, dat de Romeinen bereid waren om
het leven van alle bewoners van Masada
te sparen als ze zich zouden overgeven,
met uitzondering van die van de leider
Eleazar Ben Jair en een handvol mensen
om hem heen.
Maar zelfs als de Romeinen ook hen ge
spaard zouden hebben, dan is het nog
zeer onwaarschijnlijk dat ze lang zouden
hebben geleefd. Want Eleazar en zijn
handlangers hadden zich ook bij hun
landgenoten zeer gehaat gemaakt, onder
meer door overvallen op joodse nederzet
tingen in de omgeving van Masada
waarbij ze er geen been in hadden gezien
de bewoners in groten getale af te slach
ten. Masada moet in die laatste uren een
oord van angst, ontzetting, ontbering,
leed en onderdrukking zijn geweest, een
plaats waar honderden mensen werden
opgeofferd aan de grootheidsideeën en de
uitzichtloze situatie van een groepje des
perados.
Zulke massa(zelf)moorden zijn helaas
niet uitsluitend verschijnselen uit een ver
verleden. Een 'modern' voorbeeld daar
van vond plaats in 1978 onder de leden
van de sekte van de People's Temple, die
onder hun geestelijke leider Jim Jones de
Verenigde Staten waren ontvlucht en in
Guyana een eigen nederzetting hadden
opgebouwd. Toen de overigens psychisch
gestoorde Jones volledig aan het einde
van zijn latijn was en van alle kanten
met aanklachten en processen werd be
dreigd, gaf hij het bevel tot massazelf
moord door de sekte. Maar ook hier
draaide het voor een belangrijk deel uit
op massamoord. Volgens ooggetuigen
werden velen van de sekteleden door Jo
nes' gewapende lijfwacht gedwongen het
dodelijke mengsel van cyanide en thora-
zine te drinken.
Soms nemen massafzelfmoorden een
vorm aan, waarbij de leider zijn volge
lingen dwingt om door te vechten tot ze
zelf gedood worden, om daarbij zoveel
mogelijk tegenstanders mee de dood in te
sleuren. In feite een soort van amok ma
ken, zoals dat voorkwam en nog wel voor
komt onder de bewoners van de westkust
van India en van Maleisië.
De voornaamste motieven bij amok
zijn eergevoel en wraak. Een onthutsend
voorbeeld van amok treffen we aan in
een krantebericht uit het jaar 1925: een
schip met ongeveer 150 passagiers aan
dek had net een uur tevoren de haven van
Singapore verlaten toen er grote conster
natie op de brug ontstond. Een Maleisiër
stormde de brug op en begon met een
groot mes in de wilde weg blindelings om
zich heen te steken.
Het resultaat was dat dertien perso
nen, onder wie de kapitein, werden ge
dood. en vijf andere zwaar verwond
voordat de havenpolitie de man aan
boord van het ijlings teruggekeerde schip
doodschoot.
Veel aanstichters van, of leiders bij
massafzelf)moorden zijn een soort van
amok-makers die bij hun eigen zelfmoord
hele massa's, en bij voorkéur de hele we
reld zouden willen meeslepen.
Het begint er op te lijken, helaas, dat
we wel eens aan de vooravond zouden
kunnen staan van een nieuwe massa
(zelf)moord. een nieuwe amok, maar deze
keer met een omvang en een uitwerking
zoals nog nooit eerder is vertoond. Gek
door Rene Diekstra
hoogleraar psychologie te Leiden
genoeg lijkt het er ook op dat we in het
Westen absoluut niet kunnen geloven,
kunnen begrijpen, dat er mensen in deze
wereld zijn voor wie amok een aantrek
kelijk, zelfs eervol perspectief kan zijn.
We hebben altijd al grote moeite gehad
met de psycho-logica van de zelfmoorde
naar en we hebben er grote weerstand te
gen de wereld te bekijken vanuit zijn per
spectief. En toch zou het in de huidige si
tuatie bepaald nuttig zijn om dat eens te
doen. Nuttig omdat het zou kunnen hel
pen om te begrijpen en mogelijk zelfs te
voorspellen, waarom bepaalde manieren
van hem aanpakken precies en averechts
effect kunnen hebben.
De Amerikaanse president George
Bush, heeft Saddam Hussein regelmatig
afgeschilderd als het symbool van het
kwaad in de wereld, door hem voor de
duivel. Hitler of ander fraais uit te schel
den. Hij heeft, net als tal van andere poli
tici in het Westen (vooral na het mislukte
overleg tussen Baker en Tariq Aziz in Ge
neve), uitgeroepen dat Saddam toch ein
delijk eens moet gaan inzien dat zijn si
tuatie. militair en economisch, hopeloos
Ex-minister van der Stoel zei in
NOS-Laat op 9 januari, dat hij hoopte
dat het toch nog op tijd tot het verstand
van de Iraakse leider zou doordringen,
dat zijn situatie uitzichtloos is. Henry
Kissinger, ook al een ex-minister van
Buitenlandse Zaken, zei dezelfde avond
dat als Saddam niet gauw zou maken
dat hij wegkwam uit Kuwayt hij en zijn
leger en. en passant, ook nog een groot
deel van Irak volledig vernietigd zouden
worden.
Maar deze logica gaat vermoedelijk
volledig voorbij aan Saddam's logica.
Als de situatie voor hem inderdaad uit
zichtloos is dan zal hij natuurlijk niet te
rugtrekken. want amokmakers hebben
juist de neiging, zijn er m zekere zin zelfs
op uit zichzelf in hopeloze situaties te ma-
vervolgens
hun destructieve en zelfdestructieve nei
gingen kunnen uitleven. Wat Saddam nu
aan het doen is, namelijk n iet toegeven en
oorlog en geweld uitlokken of waar
schijnlijker maken, is (vrees ik) weinig
anders dan het scheppen van een situatie
die goed bij zijn persoonlijkheidsstruc
tuur past. Een situatie waarin hij zich
psychologisch voelt als een vis in het wa
ter. Zoals alle mensen creëert hij voor
zichzelf een situatie die hem de meeste
kans biedt op het uitleven van sterke,
moeilijk te controleren
gevoelens.
Hij is de held in zijn eigen leven en
daarom zal hij alles doen om te voorko
men dat hij van zijn eigen gemaakte
voetstuk afduikelt. Want internationaal
verliest hij door toegeven niet alleen z'n
gezicht maar ook is alle heroïek die hij nu
heeft bij grote delen van de verpauperde
Arabisch massa's dan in een klap ver
dwenen.
In zijn eigen land zal hij het, net zoals
dat met Eleazar ben Jair het geval zou
zijn geweest, dan ook met lang meer ma
ken. Als hij niet meteen wordt vermoord,
wordt hij vermoedelijk afgezet, berecht
en ter dood veroordeeld. Zijn zelfbeeld en
grandiositeitsgevoelens zullen een derge
lijke afgang absoluut niet kunnen ver
dragen.
Het beste wat hem dus kan gebeuren is
dat hij strijdend en zoveel mogelijk dood
en verderf zaaiend onder de 'Westerse
honden' en hun Arabische handlangers
samen met zijn mannen op hel veld van
eer zal sneuvelen. Hoe langer hij de onge
lijke strijd zal volhouden, hoe belangrij
ker zijn plaats zal zijn onder de Arabi
sche martelaren.
Maar martelaren worden alleen maar
gemaakt uit de stof van met-egoïstische,
hogere idealen. Zoals Eleazar de onaf
hankelijkheid en vrijheid van de joden
tot zijn ideaal opblies en daardoor als
een joodse held de geschiedenis inging, zo
zal Saddam door de Palestijnse kwestie
tot zijn ideaal op te blazen als een Arabi
sche held de geschiedenis ingaan, aange
nomen dat hij sneuvelt, al dan niet door
eigen hand.
George Bush is een redelijk denkende
Westerling, zoals blijkt uit zijn autobio-
grafie Looking Forward. Een man wiens
hele politieke carrière gebaseerd is op
zijn handigheid om de mogelijkheden en
onmogelijkheden van bepaalde situaties
te berekenen en op basis daarvan rat to
nele beslissingen te nemen: "Mijn leven
lang ben ik bezig geweest om mijn emo
ties in goede banen te leiden, waarbij ik
probeerde mijn denken niet te laten beïn
vloeden door woede of frustratie".
Stammend uit een vermogende en
hechte familie en vandaaruit zelf
Texaans oliemiljonair geworden - iets
waarmee een politieke carrière natuur
lijk wel wat gemakkelijker wordt - is het
voor Bush vermoedelijk met zo gemakke
lijk zich in te leven in het denken en voe
len van zijn tegenstrever. Een tegenstre
ver die zich vanuit de absolute armoede
omhoog heeft moeten vechten en die weer
even ellendig zal eindigen als hij begon
nen is, wanneer hij niet een heldhaftige
afloop weet te forceren.
Uit Bush' autobiografie blijkt, dat hij
zich omringd weet door een aanzienlijk
aantal mensen die hem liefhebben en
waarderen. Uit u?at we over Saddam we
ten, is er niet of nauwelijks een spoor
daarvan m zijn omgeving te vinden. Het
zijn vooral angst en vrees die zijn relaties
met de mensen om hem heen bepalen, zelfs
in de relatie met zijn zoon met wie woede-
uitbarstingen en knallende ruzies tot op
het punt waarop het werkelijk gevaar
lijk dreigt te worden voor de zoon dan
blijkbaar geen zeldzaamheid zijn.
Een Amerikaanse schrijver heeft eens
gezegd dat "het de dood van de liefde is
die de liefde voor de dood creeert". Bush,
de veel sportende, joggende en nauwkeu
rig op zijn gezondheid lettende Wester
ling. kan zich vermoedelijk onmogelijk
voorstellen dat er mensen zijn wier voor
naamste liefde de liefde voor de dood.
voor vernietiging en zelfvernietiging is.
Daarom kan hij zich ook moeilijk in Sad
dam verplaatsen, kan hij ook moeilijk be
grijpen dat zijn gescheld op de Iraakse
leider alleen maar tot gevolg heeft dat de
laatste nog meer redenen ziet om vernie
tigend uit te halen.
Een van de beroemdste Amerikaanse
psychiaters. Karl Menmnger, schreef in
1936 een boek onder de titel Man against
Himself. Daarin legt hij uit dat er een ca
tegorie zelfmoordenaars is die door twee
even sterke motieven worden geleid, na
melijk de wens om te doden en de wens
om gedood te worden. Naar mijn mening
moet George als de bliksem naar de bi
bliotheek om hel boek te lenen.
