natuur
is hier dood'
'De
PAGINA 46
EXTRA
ZATERDAG 12 JANUARI 1991
mannen voorkomen. Zelfs een bejaarde
vrouw die ietwat besmuikt over de
schouder van een koper meekijkt bij het
doorbladeren, schroomt niet het blad te
kopen. Het is bijna vertederend om te
zien hoe zij invulling geeft aan haar vrij
heid. Blijkbaar is daarvoor geen prijs te
hoog.
Maar de bereidheid om voor vleselijke
lusten meer te betalen dan onder de com
munisten, kent z'n beperkingen. Vol
gens ingenieur Miroslav Herman is het
nu nog onverteerbaar voor de Tsjechen
dat in de nabije toekomst het brood bij
de ene bakker goedkoper of duurder kan
zijn dan bij de andere. Hij noemt ^en an
der voorbeeld. "Ik zie die gezichten
straks al als ze een Skoda bij een dealer
moeten kopen die voor de service een
marge berekent en, afhankelijk van de
hoogte, misschien duurder is dan een au
tohandelaar in Praag. In feite hebben de
mensen hier veertig jaar alle produkten
rechtstreeks van de fabriek betrokken.
De staatswinkels fungeerden slechts als
doorgeefluiken".
Niet wanhopen
Toch geloven de meeste Tsjechen en Slo-
waken dat het op den duur wel goed zal
komen met hun land. Maar de weg zal
lang zijn; sommigen spreken over een
een generatie voordat het land zich eco
nomisch kan meten met zijn westerse
buren. "Ik zal het niet meer meemaken",
zeggen Herman en Gliwitza afzonderlijk
van elkaar. "Maar we moeten niet wan
hopen. De tijd die ons wacht moeten we
moedig dragen".
Niet iedereen denkt er zo over. Er zijn
Tsjechen in Most en Litvinov die vinden j
dat ze lang genoeg met gebogen hoofd
hebben gelopen. Een van hen is inge-
nieur Josef Sykora (63) die ons een dag
na het incident met de politie begeleidt
bij het maken van foto's in het chemie-
complex. De partijbonzen promoveer
den hem naar een ondergeschikt baan
tje, toen hij zich in 1968 als dissident had
opgeworpen. Daarvan heeft hij geleerd.
Te laat voor zichzelf, meent hij, maar niet
te laat voor de jongere generatie.
"We moeten bedenken dat we nooit
meer verliezers mogen zijn", zegt deze
zeer vriendelijke man. "Zonder ons te
verzetten hebben we in 1938 de Duitsers
Sudetenland laten inpikken, de commu
nisten in 1948 de macht laten grijpen en
de Russen in 1968 de Praagse Lente om
zeep laten brengen. We moeten van die
trauma's zien af te komen. Iedereen moet
vanaf nu weten dat we ons niet meer ge
willig naar de slachtbank laten leiden.
Niet door een vreemde overheerser,
maar ook niet door onze politici".
Wat Sykora vooral stoort is het beeld
van de brave soldaat Schwejk met wie de
Tsjechen zichzelf vaak associëren. "Onze
volksaard komt sterk overeen met die
kleine humoristische man die in de Eer
ste Wereldoorlog een loopje nam met de
autoriteiten", zegt een man die door zijn
manier van praten sterk doet denken aan
de romanfiguur in Jaroslav Haseks boek.
"Maar Schwejk is geen held, hij kiest niet
voor de totale zelfopoffering in het verzet
tegen zijn onderdrukkers. Onze zelfspot,
onze bizarre manier om van het leven te
genieten, ook als er niets te genieten valt,
is op de lange duur een fnuikende instel
ling. Met de mentaliteit van soldaat Sch
wejk zullen we er nooit komen".
Lijdzaam
Of die lijdzame houding van de Tsjechen
en in mindere mate die van de Slowaken
zo snel zal omslaan naar een kritische,
zelfontplooiende houding valt te betwij
felen. Kleine milieugroepen als 'Bronto
saurus' en '2000' in Litvinov vormen
daarop misschien een uitzondering.
Sterk gemotiveerde jonge mensen in le-
gerjacks en slobbertruien proberen met
hun 'groenprojecten' gehoor te vinden
bij de bevolking - de strijd tegen de pe-
tro-chemische industrie is al opgegeven.
Maar tevergeefs. De atmosfeer boven de
steden van Noord-Bohemen blijft geel
bruin, de kleur van de sterk verzwavelde
rook uit de op bruinkool gestookte pot
kachels die de bewoners tijdens drie
kwart van het jaar nog even hard door de
schoorsteen jagen als onder de dictatuur.
Niet de kachel temperen als het te warm
is, maar het raam open zetten. Dat zijn ze
zo gewend in de communistische we
reld. Tenslotte kost de bruinkool een
grijpstuiver. En waarom zouden ze bij
een overkill aan luchtverontreiniging
zich druk maken om die smalle vette
walmen uit de eigen rookkanalen.
Wie kan deze mensen die fatalistische
houding kwalijk nemen? Er is nauwe
lijks iets in Most of Litvinov waarover ze
zich vrolijk kunnen' maken. Laat staan
dat ze een warm gevoel krijgen. Die
gloeiend hete haarden in hun woonka
mers symboliseren misschien dat verlan
gen.
Wanneer we voor de laatste keer door
de trieste hoofdstraten van Most rijden,
op weg naar Hongarije, zien we school
kinderen lopen met maskertjes voor de
mond. Deze mondbeschermers die hen
moeten beschermen tegen de smog wor
den sinds kort door de overheid ver
strekt. Braaff zijn ze door de schoollei
ding in ontvangst genomen, braaf heb
ben de ouders en kinderen de bijbeho
rende instructies aangehoord en braaf
dragen de kinderen die dingen als dat no
dig is. Praktisch elke dag.
Bij die aanblik .bekruipt ons ook een
gevoel van hunkering naar warmte en
geborgenheid. We zetten de verwarming
in de auto wat hoger en Mozart's Requi
em uit de cassetterecorder wat harder.
Het hèlpt niet echt.
(Volgende week: De overeenkomst
van het Hongaarse dorpsleven met een
trage, stomme film)
De Tsjechen associëren zich vaak met de brave soldaat Schwejk: Onze
volksaard komt sterk overeen met die kleine humoristische man die in de Eer
ste Wereldoorlog een loopje nam met de autoriteiteii. Maar onze zelfspot is op
de lange duur een fnuikende instelling. Met de mentaliteit van soldaat
Schwejk zullen we er nooit komen". (Archieffoto KiPpa>
^hetTs^chLche^o^d-Bo^11 Noord-Bohemen verscholen achter een chemische grauwsluier
hemen is geel-bruin, de kleur
van de sterk verzwavelde rook
uit de op bruinkool gestookte
potkachels. De mensen die het
ongeluk hebben daar te wo
nen, weten niet beter. De strijd
tegen de petro-chemische in
dustrie is overigens al lang op
gegeven. Een bestaan onder
een grauwsluier van gif.
door Taco Slagter
In de schemering drommen ze samen bij
tramhaltes. Uit sjofele jassen steken ge
rimpelde werkhanden, die boodschap
pentassen vasthouden. De oranje gloed
die straalt uit het schaarse aantal licht
masten, geeft de door nevel en motregen
toch al troosteloze omgeving een nog kil
ler aanzien. Auto's rijden er nauwelijks
in Most. Wie weet zou het priemende
licht uit koplampen nog enige fleur en
dynamiek aan het centrum van deze
slaapstad kunnen geven. Maar de benzi
ne is zo duur geworden dat zelfs de klei
ne groep bevoorrechten haar Skoda's
voor de deur laat staan.
Wie even aan deze deprimerende sfeer
wil ontsnappen, blijft hangen in het res
taurant dat te vinden is in een uit grijs be
ton opgetrokken winkelcentrum. Ijs
koud bier, bleke tl-verlichting en staan
plaatsen aan formica-tafelbladen moeten
gezelligheid verbeelden. Een halve liter
bier kost zegge en schrijve een kwartje,
hoewel de prijzen voor eten en drinken
sinds de 'fluwelen' revolutie van vorig
jaar fors zijn gestegen. Maar drank, zo zal
blijken, is in het Tsjechische Noord-Bo
hemen een niet te ontberen opkikker in
de sleur van het alledaagse bestaan dat
weinig meer biedt dan werken, tv kijken
en slapen.
Verstikkend
Tegen zes uur spoeden ook de nablijvers
zich naar de halteplaatsen van het open
baar vervoer, een spoor van wasem ach
ter zich latend. Beter zou het natuurlijk
zijn om even niet te ademen, de lucht is
immers vergeven van zwavel en ander
gif. Dat is overigens meestal zo in dit
jaargetijde. Dan blijft al die verstikkende
troep, afkomstig uit de talrijke schoor
stenen, koeltorens van de petro-che
mische industrie en elektriciteitscentra
les in het aangrenzende Litvinov, in het
dal hangen. Ook als er meer beweging in
de atmosfeer zit, krijgen de bewoners
van Most dagelijks een krankzinnige
hoeveelheid stank en kankerverwekken
de, stoffen over zich uitgestort. De wind
waait hier meestal uit het westen.
De gebieden rond Most, Litvinov, Tep-
lice en Usti nad Labem vormen de 'Bot
lek' van Tsjechoslowakije, met dit ver
schil dat in de afgelopen 42 jaar honderd
duizenden mensen in de door schoorste
nen gemarkeerde omgeving kwamen
wonen. In een tijd van armoede streken
ze er neer, aangezogen door de werkgele
genheid en vooral door de extra premies
die er in het vooruitzicht werden gesteld
in ruil voor de bereidheid om 'kanker-
werk' te verrichten. Met name voor de
bruinkoolwinning, de zeer zwavelrijke
en bovengronds te delven brandstof
waaraan Noord-Bohemen rijk is, be
stond veel animo.
De aanzet tot de vernietiging van het
leefmilieu werd in feite al gegeven in
1938, toen de nazi's na de annexatie van
Sudetenland er de 'Hermann Goring
Werke' bouwden. Het waren de fabrie
ken waar benzine uit kolen werd gehaald
en waar de dagbouw van bruinkool werd
geïntensiveerd. Het was het begin van
het einde. Na de Tweede Wereldoorlog
ontstond hier een gigantisch complex
van chemische fabrieken en raffinaderij
en dat in 1948, in de geest van Göring,
van de communisten de eufemistische
naam 'De Chemische Onderneming van
Tsjechoslowaaks-Russische Vriend
schap' kreeg opgeprikt.
In de illusionaire communistische
heilstaat waren gezondheid en milieu
van "ondergeschikt belang. Als het socia
lisme het maar won van het kapitalisme.
Weliswaar was er een strenge milieuwet
geving, het regime in Praag had daar ma
ling aan. Voor de vorm kregemde bedrij
ven bij overtredingen forse boetes opge
legd, maar bij staatsondernemingen was
dat een kwestie van vestzak/broekzak.
Een jaar na de val van de dictatuur is er
volgens ingenieur Miroslav Herman (62)
uit Litvinov in Tsjechoslowakije nog
niets veranderd. Noch aan de milieuver
vuiling in Noord-Bohemen, het meest
vergiftigde gebied van Europa, noch aan
het bestraffingssysteem. "De natuur is
hier dood", zegt zonder een spoor van
emotie de technicus, die al meer dan 35
jaar in de petro-chemische industrie
werkt. "De bossen zijn onherstelbaar
ziek, er is geen biologisch leven meer in
meren en rivieren en de bodem is zo ver
ontreinigd dat het grondwater eigenlijk
niet meer te zuiveren valt om het als
drinkwater te gebruiken. We proberen
de ergste vervuilingen tegen te gaan.
Maar bij een aantal processen is het eco
nomisch niet verantwoord milieuvrien
delijker te produceren".
De ontmoeting met Herman berust op
toeval. Het fotograferen van een raffina
derij in Litvinov leidde tot arrestatie.
Drie bruut optredende agenten in burger
reden ons klem, de camera's werden in
beslag genomen en wij werden gedwon
gen mee te gaan naar het politiebureau.
De commissaris wist niet wat hij ermee
aanmoest. Vanwege de taalbarrière bel
de hij Herman, die Duits spreekt. Intus
sen liet de commandant goed merken
dat de overdreven dienstijver van het
drietal hem niet beviel; De wet die het
verbiedt foto's te maken van bedrijfsob-
jecten is een erfenis van de verdreven
dictatuur en past niet meer in deze tijd,
zo vond de met veel sterren getooide po-
litiebaas. Kennelijk bedoeld als een te
rechtwijzing gaf hij een van de dienders
opdracht koffie te serveren. Aan het ont
hutste gezicht van de agent viel af te le
zen dat hij er niets van begreep.
Wennen
Direct na de kennismaking verontschul
digt ingenieur Herman zich voor het ge
drag van de politiemannen. "Het is nog
even wennen voor ze dat Tsjechoslowa
kije een democratie is", zegt hij vriende
lijk. "Zij moeten nog leren dat je moet
handelen naar de geest van de wet. Dus
hadden ze kunnen aanvoelen dat die wet
onder de huidige politieke situatie ach
terhaald is". Herman wil met de uitleg
van het incident aantonen hoe moeilijk
het voor mensen is om over te schakelen
na zoveel jaren van totalitair bestuur. Dat
geldt naar zijn mening ook voor de aan
vaarding van pijnlijke economische her
vormingen, van strenge milieunormen
en van een noodzakelijke mentaliteits
verandering. "Het collectivisme'', ver
volgt de ingenieur, "waarop de commu
nisten hun ideologie bouwden, heeft het
individu het gevoel van persoonlijke ver
antwoordelijkheid afgenomen. We leven
nog in de geest van de almachtige staat
die voor ons moet zorgen. Het heeft ons
denken ernstig misvormd".
Na een jaar van vrijheid en democratie
is die door de communisten ingewreven
instelling nog steeds zichtbaar en voel
baar. Op basis van dat verleden is het
niet verwonderlijk dat de Tsjechen in
Noord-Bohemen verlamd worden door
apathie en angst voor veranderingen die
hen rechtstreeks raken. Lagere lonen,
hogere inflatie, schaarste aan duurder
wordende levensmiddelen en werkloos
heid door de privatisering van de staats
bedrijven, vormen een spookbeeld. Bo
vendien wonen ze in een gebied waar ei
genlijk het bordje 'onbewoonbaar ver
klaard' boven hoort te hangen. Maar
geen enkele communistische partijbons
heeft dat in het verleden willen toegeven.
Taboe
Voor regering en parlement is Noord-Bo
hemen ook nu nog een politiek taboe, het
crimen nefandum (de onbesproken mis
daad). Politici van Burger Forum, de be
weging van president Vaclav Havel die
het rode regime de macht ontnam, lopen
met een grote boog om dit gebied heen.
Op afstand bedenken ze snode plannen
om de streek weer leefbaar te maken.
Niemand durft daar echter uitvoering
aan te geven. "Ze hebben daarvoor de
zelfde redenen als destijds de commu
nisten", legt Herman uit. "Noord-Bohe
men is voor de economie en energievoor
ziening van het land van vitaal belang.
En nu nog meer dan ooit tevoren. Export
van chemische produkten levert wester
se deviezen op die we hard nodig hebben
om de economie weer gezond te maken".
Hoopvol dat het nieuwe, democratisch
gekozen landsbestuur haar vrijheid én
zuurstof zou geven, stemde Allena Gli-
witzka (49) begin deze zomer op Burger
Forum. Een half jaar later noemt ze de
lippendienst van de politici aan de
milieuproblemen in Noord-Bohemen
'politiek theater', waarin ze geen enkele
fiducie meer heeft. Als telefoniste werkt
ze in hotel'Muron in Most, een verwaar
loosd staatsbedrijf dat z'n vier sterren al
lang heeft verloren. Haar lichte neiging
tot babbelziekte komt goed uit.
"Wat maakt het voor ons nu uit wie er
in Praag zit", zegt ze met een rood hoofd.
"De boel is hier kapot en dat zal niet ver
anderen. Als ik naar buiten kijk, kan ik
nog steeds huilen. Vroeger groeiden hier
appels, peren en aardbeien". Misschien
dat deze vrouw daarbij denkt aan het
symfonisch gedicht 'Ma Vlast' (mijn Va
derland) van de componist Bedrich Sme-
tana die op deze wijze een ode wilde
brengen aan de schoonheid van de bos
sen en beemden rond Most, Litvinov,
Chomutov en Teplice.
Schraapzucht
Maar de schraapzucht van de plan-eco
nomen in Praag kende geen grenzen.
Zo'n tien jaar geleden lieten ze de oude
stad Most afbreken omdat de bodem er
onder bruinkool 'van hoge kwaliteit' be
vatte. Als planten werden de bewoners
verpot naar de andere kant van de spoor
baan. Ook Allena Gliwitzka. Ze kreeg
één van de duizenden fantasieloze flats
toegewezen als nieuw onderkomen. Met
uitzicht op een onafzienbare kaalslag die
sterke gelijkenis vertoont met een maan
landschap of een steenwoestijn ergens in
Saudi-Arabië. Onleefbaar en onherstel
baar.
De volksverhuizin! kwelt de telefonis
te nog elke dag. "Aan de herinnering yan
deze misdaad valt niet te ontkomen",
zegt ze, terwijl de cheffin van de receptie
haar een reprimande geeft over zoveel
openheid. Het kan haar niets schelen.
"Dat mens", evenals de directeur, waren
destijds verstokte partijleden, vertrouwt
ze ons op fluistertoon toe. "Begrijpen jul
lie nu waarom hier niets verandert. Al die
communisten hebben nog de mooiste
baantjes".
Met een iets hardere stem verwijst ze
naar een zestiende-eeuwse kerk aan de
andere kant van het spoor in Most die
aan de slopershamer ontkwam. Welis
waar moest dit gebouw ook tegen de
vlakte, maar op kosten van de staat wer
den de brokstukken van het godshuis
aan de rand van de afgrond weer op el
kaar gezet. Een bizarre geste van de athe
ïsten in Praag. Voor de bevolking van
Most is de kerk het navrante symbool
van alles wat hen dierbaar was en verlo
ren ging.
Prullaria
Consciëntieus zelf iets ondernemen
doen nog maar weinigen in Noord-Bohe
men, nu het mag. Niettemin is in vergelij
king met een jaar geleden wel iets te ont
dekken van particuliere initiatieven. Op
een parkeerplaats in Most verrijzen da
gelijks kraampjes waar over het alge
meen westerse prullaria te koop zijn te
gen concurrerende prijzen. Piepende
sleutelhangers, zakjapannertjes, stickers
en ^ndere frutsels. Maar ook videoban
den, walkman's, stereotorens en autora
dio's. Tegen voor 'modale' Tsjechen nog
onbetaalbare prijzen en van inferieure
merken. Textiel, als spijkerbroeken en
bedrukte T-shirts, gaat daarentegen be
ter van de hand. Zeker als het denim van
een bekende westerse fabrikant is en in
dien dat met labels duidelijk zichtbaar
op de broek is aangebracht.
Maar ook boeken en tijdschriften zijn
gewild. Als die ochtend een jongen zijn
rugzak met lectuur leegt op een tafeltje,
blijken er sexbladen tussen te zitten. De
'Sexbox' is in een mum van tijd uitver
kocht. Ondanks de voor Tsjechische be
grippen relatief hoge prijs van 20 kronen
(een gulden). Het is softpomo waarin
opmerkelijk genoeg ook naakte, at-
lethisch gebouwde en fors geschapen
Nu er in Tsjechoslowakije geen censuur meer is op soft porno, is er een leven
dige straathandel in ontstaan. Daarbij is geen prijs te hoog.
