Hartstochtelijke liefde als redding èn ondergang
De eeuw waarin het nieuwe opraakte
Spreken namens een sigaret
ér% wm mm is? s%
WOENSDAG 9 JANUARI 1991
lftF& BTw. Êwi ^f§ SAMENSTELLING CEES VAN HOORE
PAGINA 19
Groot aantal boeken Marguerite Duras vertaald
Scène uit de film 'Hiroshima, mon amour', Alain Resnais' verfilming van de gelijknamige bestseller van Mar
guerite Duras. (foto archief)
Het kan raar lopen met de Neder
landse waardering voor een buiten
lands auteur. Van Primo Levi bij
voorbeeld zijn in het begin van de
jaren zestig twee boeken vertaald
en ze deden hier niets. Ruim twintig
jaar later is Levi daarentegen een
bekend schrijver in ons land en
worden de bewuste twee boeken
van alle kanten geprezen. Waarom?
Omdat intussen Levi's Amerikaan
se vertalingen bestsellers waren ge
worden, waardoor critici en uitge
vers alhier hem weer serieus durf
den te nemen.
Ongeveer net zo is het gegaan met
de waardering voor Marguerite Du
ras. Lang geleden werden er een
paar boeken van haar vertaald,
waaronder het door Alain Resnais
verfilmde 'Hiroshima, mon amour'.
In de jaren zeventig, toen Duras
vooral bekend was als eigenzinnig
regisseur van zelfgeschreven film
scenario's, kwam er geen enkele
nieuwe vertaling uit. Ook niet van
ouder werk. Nu verschijnen elk jaar
een paar vertalingen van Duras. Is
dit het resultaat van de aanhouders
die winnen, van een kleine groep
critici die Duras zijn blijven volgen?
Vergeet het maar. In 1984 ver
scheen 'L'amant', een autobiografi
sche en voor Duras' doen zeer toe
gankelijke tekst. Het werd het best
verkochte boek van na de oorlog.
Plotseling was Duras niet alleen
meer in kleine kring bekend. De
keerzijde van die grotere bekend
heid was dat de Franse media zich
gretig stortten op het privéleven
van de excentrieke oude dame, die
zo'n boeiend leven had gehad en die
zo verslaafd was aan de alcohol dat
ze er bijna aan bezweek. Duras heeft
aan deze belangstelling voor haar
privéleven ook zelf een beetje mee
gedaan. Dat zien we ook in het po
pulaire interviewboek 'Het materië
le leven', een project van de journa
list Jeróme Beaujour, maar Duras
heeft toegestaan dat het werd uitge
geven onder haar eigen naam.
'Het materiële leven' is de slechtst
denkbare introductie tot haar werk
en ideeën. Al die verhalen over haar
alcoholgebruik, al dat gebabbel
over haar jeugd: vergeet ze! Want in
haar literaire werk, in haar films en
toneelstukken is Duras er veel en
veel beter in geslaagd om te laten
zien wat haar drijft dan in de ijdel
tuiterij en warhoofdigheid van deze
interviews.
Dat literaire werk wordt nu voor
Nederland alsnog in een rap tempo
ontsloten. Natuurlijk werd 'De min
naar' hier snel op de markt ge
bracht, evenals de nieuwe titels die
in Frankrijk het succes van dit boek
continueerden.
Herhalingsoefening
Sommige recente boeken van Dur
as borduren voort op thema's die ze
al lang geleden heeft aangesneden.
'De minnaar' is een autobiografi
sche versie van een roman die zij al
in 1950 schreef: 'Een stuwdam te
gen de stille oceaan'. 'Zwart haar
blauwe ogen', de roman die Duras
in 1986 publiceerde, twee jaar na
haar 'come-back', is de geschiede
nis van de pijnlijke liefde tussen een
man en een vrouw in een badplaats.
Maar het gaat om niet meer dan een
opgeblazen versie van 'De ziekte
van de dood', een prozastuk dat vier
jaar daarvoor was verschenen en
dat veel 'geslotener' was dan de ro
manversie. Een sterke relatie be
staat er ook tussen 'Emily L.', dat in
1987 verscheen, en 'De zeeman van
Gibraltar' uit 1952. Vertelde Duras
in de laatstgenoemde romah het
•verhaal van de man die een rijke
vrouw met een zeiljacht ontmoet en
met haar op zoek gaat naar een ge
heimzinnige zeeman, in 'Emily L.'
ziet de verteller dit duo twintig jaar
later in een havencafé.
'Zomerregen' tenslotte, dat dit
jaar zowel in het Frans als in het Ne
derlands uitkwam, is gebaseerd op
een heel bijzondere film die Duras
vijf jaar geleden maakte: 'Les En-
fants'. Duras beschreef een jongetje
dat opgroeit in een sociaal nie
mandsland en dat, als hij blijkt toch
te kunnen lezen, naar school wordt
gestuurd. Na een paar dagen houdt
hij het voor gezien, want óp school
leer je alleen dingen die je niet
weet'. Vanaf dit moment wordt het
jongetje als een genie beschouwd.
Voor het boek heeft Duras het sce
nario aangevuld, op een interessan
te manier overigens. Haar beschrij
vingen van de troosteloze sfeer van
een Parijse voorstad zijn zeer de
moeite waard evenals de fantasie
waarmee ze haar asociale milieu op
roept. Bij haar aanvulling heeft Du
ras ook gebruik gemaakt van aller
lei oude thema's: de liefde (ook in
seksueel opzicht) tussen broer en
zuster, de zwakke vader, de sterke
moeder. Een ander thema is dat van
de volmaakte minnaar, die de moe
der ooit ontmoette en weer uit het
oog verloor.
Buitenstaanders
Het zijn thema's die we ook herken
nen in het 'oude' werk dat recent
vertaald is. Het oudste, 'Hele dagen
in de bomen', dateert uit 1954 en
heeft als belangrijkste personage
een jongeman die niet wil deugen.
maar desondanks zowel door zijn
moeder als zijn minnares wordt ver
afgood. Beiden behandelt hij even
harteloos. Voortaan zou Duras het
thema van de morele buitenstaan
der vanuit vrouwelijke personages
behandelen. Bijvoorbeeld in 'De
vervoering van Lol V. Stein', een ro
man uit 1964. De hoofdfiguur is een
Amerikaans meisje dat van het ene
op het andere moment haar verloof
de aan een oudere vrouw verliest en
hierdoor in een shocktoestand
raakt. Jaren later, ogenschijnlijk
een brave huismoeder geworden,
keert zij terug naar de plaats van het
onheil en slaat ze als voyeur het lief
desleven van een vriendin gade, zo
'vaak ze maar kan. Overigens is 'De
vervoering van Lol V. Stein' ook
een belangrijk boek in het oeuvre
van Duras omdat de begingeschie-
denis later verwerkt is in 'India
Song', een van haar bekendste
films. Beide boeken maken nu een
vrij toegankelijke indruk. Dat komt
omdat Duras vroeger nog uitging
van een vrij realistische manier van
vertellen en haar personages als het
ware volgde, in plaats van hen, zoals
later, van binnenuit te analyseren.
Dit principe verlaat ze al een beetje
met 'Engelse munt' (het origineel
'L'Amante anglaise' (1967) heeft een
titel die ook 'Engelse minnares' be
tekent). Het is een bijzonder fraai
boek, dat aan een thriller doet den
ken. Het basisidee is dan ook af
komstig uit Sherlock Holmes: op
steeds weer andere plaatsen in
Frankrijk worden in treinwagons
stukken van een lijk gevonden. De
oplossing is dat een vrouw haar
doofstomme nicht heeft vermoord,
vervolgens in stukken heeft gesne
den en die op gezette tijden vanaf
een viaduct in een treinwagon heeft
geworpen. De verhoren, eerst van
de echtgenoot, tenslotte van de
moordenares, zijn koel en aangrij
pend. Nooit wordt werkelijk duide
lijk wat de vrouw dreef tot haar
moordzucht en waanzin.
Bijzonder belangrijk - en niet al
leen vanwege de overeenkomstige
positie van een vrouw als morele
outsider - is de vertaling van twee
teksten uit het eind van de jaren zes
tig: 'Vernietigen, zegt zij' en 'Abahn
Sabana David' (1968 en 1970). Beide
boeken laten zien hoe Duras rea
geerde op de gebeurtenissen in 1968
en besloot om haar werk een politie
ker karakter te geven. Gelukkig
leidde dit niet tot oppervlakkig
strijdcultuurproza. De setting van
'Vernietigen, zegt zij' is daar ook
niet naar. In een luxe hotel, of mis
schien in een rustoord, komt een
jong echtpaar in contact met een
man. Er is sprake van een verhou
ding, die steeds meer gefixeerd
wordt op een vierde persoon, een
vrouw die een rustkuur volgt. Het
drietal legt contact met haar, maar
de vrouw is niet in staat om, zoals
haar seksegenote, de maatschappe
lijke conventies van moeder en
echtgenoot naast zich neer te leg
gen, ook al gaat het om dezelfde
conventies die haar geestelijk kapot
hebben gemaakt.
In 'Abahn Sabana David' krijgt
de politiek een algemener en een in-
ternationaler karakter. Een jonge
man en een jonge vrouw bevinden
zich in huis bij een joods man in op
dracht van een zekere Gringo. De
jood moet tot nader order door hen
worden bewaakt, later zal hij waar
schijnlijk geëxecuteerd worden. De
sfeer van deze roman verwijst zowel
naar het beklemmende van een
Zuidamerikaanse dictatuur als dat
van het Derde Rijk. Boeiend is de
manier waarop Duras de diverse
rollen in 'Abahn Sabana David'
door middel van een procés van
identificatie vorm weet te geven.
Rollen, het woord is gevallen. Alle
vier de boeken die ik hierboven heb
genoemd, zijn ooit tot een toneel
stuk of een filmscenario bewerkt en
soms tot beide. Toneel, film, roman,
sinds het eind van de jaren zestig is
het verschil voor Duras marginaal.
De dialogen in haar romans zijn
vaak vormgegeven zoals gebruike
lijk is in een toneelstuk en haar be
schrijvingen van omgeving en de
cor doen sterk aan filmscenario's
denken. In haar films horen we de
stem van Duras een tekst lezen.
Haar dialogen bevinden zich regel
matig op het randje van de kitsch en
haar teksten zijn soms bijna lar
moyant met al die verwijzingen
naar dood, verdriet, verlangen, ver
veling. Maar dit betekent niet dat
Duras een gooi doet naar de opvol
ging van Barbara Cartland. Haar vi
sie is heel serieus: alleen door de
meest hartstochtelijke liefde kun
nen de personages zich van de alle
daagse sleur bevrijden en tegelijk is
het onmogelijk om door middel van
de liefde de hoogste vorm van com
municatie te bereiken.
Naarmate Duras deze visie steeds
radicaler in haar werk doorvoerde,
worden de personages steeds min
der herkenbaar. Misschien identifi
ceert de lezer zich nog met de vrouw
die probeert een geheimzinnige zee
man terug te vinden. Dat heeft iets
romantisch. De alcoholisitsche per
sonages die zichzelf in een neuroti
sche vorm van seksualiteit probe
ren te verliezen bewegen zich ech
ter buiten onze wereld en dat is ook
de bedoeling van Duras.
AUGUST HANS DEN BOEF
Marguerite Duras, Abahn Sabana Da
vid, Vertaling Jan Versteeg, uitgeverij
Goossens (1989).
Marguerite Duras, Engelse munt.
Vertaling Jan Versteeg, uitgeverij Van
Gennep (1989).
Marguerite Duras, Zomerregen. Ver
taling Jan Versteeg, uitgeverij Van Ge
nnep.
Marguerite Duras, Vernietigen, zegt
zij. Vertaling Herman Groenewegen,
uitgeverij Van Gennep.
Lezers Schrijven
Milan Kundera's roman 'Onsterfelijkheid' groots en ergerlijk
Op een nacht ligt u in bed met uw
partner. Het licht is uit; het is al laat,
maar slapen kunt u nog niet. U weet
ook dat uw partner niet slaapt en u
hebt vaag het gevoel dat uw nog-
wakker-zijn daarmee iets te maken
heeft. U wilt degeen die naast u ligt
helpen de slaap te vatten en daarom
verroert u zich niet. U slaapt niet; u
wordt stijf; u krijgt, kramp: het
zweet breekt u uit. Volgens Milan
Kundera offert u zich op en is dat de
essentie van het echtelijk bed.
Dergelijke alledaagsheden, die te
gelijk intimiteiten zijn, beschrijft
Kundera herhaaldelijk in zijn nieu
we roman 'Onsterfelijkheid'. Zó al
ledaags en intiem, dat de lezer niets
anders kan doen dan Kundera's op
merkingsgave bewonderen. Maar
Kundera gaat verder: wat mensen
dagelijks doen en met zich laten
doen, dat zijn geen gedachteloze ge
beurtenissen. Het zijn uitspraken in
een geheime taal, waarmee mensen
stelling nemen tegenover elkaar en
tegenover de wereld om hun heen.
De manier waarop zij. met hun part
ners in bed liggen, zegt iets over die
wereld.
Milan Kundera knoopt in passa
ges als deze schijnbaar moeiteloos
het anekdotische vast aan het alge
meen menselijke. Het is een talent
dat slechts weinigen gegeven is
Maar Kundera is tot meer in staat:
in 'Onsterfelijkheid' analyseert hij
de houding van mensen ten opzich
te van elkaar en ten opzichte van de
westerse samenleving. Hij heeft
daarover zeer uitgesproken ideeen
en hij brengt ze nadrukkelijk in de
roman naar voren. Daarbij gaat hij
als een dictator te werk: hij creeert
karakters als hij een bepaald stand
punt wil toelichten en laat ze weer
vallen als ze dat voldoende hebben
gedaan. Ik zal dan ook niet het ver
haal van de roman gaan samenvat
ten; dat verhaal is niet echt belang
rijk. Het zijn de ideeën waarom het
hier gaat.
Volgens Kundera is de essentie van
de westerse samenleving dat zij zich
ontwikkelt. Steeds ontstonden
nieuwe dingen die, nadat zij tot was
dom waren gekomen, ons leven be
ïnvloedden. Als voorbeeld noemt
hij de hoofse liefde, ontstaan in de
twaalfde eeuw en tot wasdom geko
men in de Romantiek. Maar ook
kunstwerken, zoals de symfonieën
van Beethoven en Mahler en de
schilderijen van Picasso hebben
ons leven beslissend veranderd.
Die samenleving-in-ontwikke-
ling bestaat volgens Kundera niet
meer. In plaats daarvan is een sa-
menleving-in-beweging gekomen,
waarin wel steeds van alles van
plaats verandert, maar waaraan
geen werkelijk nieuwe dingen wor
den toegevoegd. Zo is aan de hoof
se, Romantische liefde sinds de ne
gentiende eeuw niets toegevoegd
en beslist ook niets verbeterd. De
westerse beschaving is verworden
tot een grote tombola van ideeën en
ideetjes, waar door reclamejongens
af en toe iets wordt uitgenomen. Dat
wordt dan een tijdlang de nieuwe
trend, de nieuwe lifestyle, iets dat de
wereld van de verwarde consumen
ten orde en richting moet geven.
Het belangrijkste kenmerk van
deze nieuwe samenleving-in-bewe-
ging is dat niets méér waarde heeft
dan iets anders. In deze nieuwe we
reld is de negende symfonie van
Beethoven niet van méér waarde
dan, laten we zeggen, de smartlap
'Vergeten en Verlaten' van Wies Ca-
vé. Alleen staat nu het ene, dan het
andere muziekstuk meer in de be
langstelling. De nieuwe samenle
ving is daarmee ook volstrekt de
mocratisch: om de waarheid be
kommert niemand zich; opiniepei
lingen hebben haar .plaats ingeno-
Onuitroeibaar
Onze samenleving-in-beweging
kent één groot probleem, namelijk
dat er geen recht wordt gedaan aan
het menselijk verlangen om onster
felijk te zijn. In de oude samenle
ving konden mensen iets nieuws
creëren, waardoor de samenleving
zich ontwikkelde en waardoor zij
onsterfelijk werden. In onze samen-
leving-in-beweging is geen ontwik
keling meer mogelijk en ook onster
felijkheid is een droombeeld van
het verleden geworden.
Toch is het verlangen naar onster
felijkheid onuitroeibaar. Volgens
Kundera zijn er drie manieren om
om te gaan met het feit dat een mens
in onze samenleving niet langer on
sterfelijk kan worden. Hij licht die
toe aan de hand van drie hoofdper-
Eén van de hoofdpersonen, Paul,
juicht de nieuwe samenleving toe.
Als niets belangrijker is dan iets an
ders, is er ook geen reden meer voor
onenigheid, onverdraagzaamheid
of oorlog. De wereld wordt een
plaats van frivoliteit, hinderlijk ge
kwebbel en middelmatigheid.
Nieuwe dingen van grote schoon
heid zullen niet ontstaan, maar daar
staat tegenover dat er ook geen
nieuwe Wereldoorlog komt, geen
Auschwitz en geen Goelag Archi
pel. De gedachte dat hij niet onster
felijk zal worden, laat Paul geheel,
onverschillig.
De vrouw van Paul, Agnes, denkt
heel anders. Zij blijft principiële
keuzen maken en de gedachte dat
niets méér waard is dan iets anders
is haar een gruwel. Er zijn mensen
van wie zij houdt en er is kunst die
haar boeit. Toch keren we met haar
niet terug naar de oude samenle
ving, want haar waarden zijn strikt
privé. Ze leeft als het ware in een
klooster, waar de wereld heeft afge
daan en waar ze niets te maken
heeft met de cultuurtombola om
haar heen. Agnes wil dan ook abso
luut niet onsterfelijk worden: zij wil
integendeel verdwijnen zonder een
spoor achter te laten.
Een derde mogelijke reactie is die
van het verzet. In 'Onsterfelijkheid'
wordt dat uitgedrukt door Laura, de
zuster van Agnes. De Ware Liefde,
Beethoven, Mahler en Picasso zijn
voor haar allerbelangrijkst, maar zij
doet ook moeite om anderen tot
haar standpunt te bekeren. Slechts
door anderen op schoonheid te wij
zen, kan zij er zelf van genieten. Als
Laura alleen is, bekoort Beethoven
haar niet. Liefde en Kunst zijn wa
pens die zij inzet om haar gelijk te
halen. Laura wil, door de samenle
ving te veranderen, ook een monu
ment voor zichzelf oprichten en de
wetenschap dat beide strevingen
tot mislukken gedoemd zijn maakt
haar weliswaar wanhopig, maar
niet minder vastberaden.
Doceertoon
Blijft de vraag: is 'Onsterfelijkheid'
een geslaagde roman of niet? Daar
op zijn verschillende antwoorden
mogelijk.
Allereerst moet worden gezegd
dat het moedig is om over zo'n
moeilijk cultuur-filosofisch onder
werp, vol voetangels en klemmen,
te willen schrijven. Kundera heeft
dat goed gedaan. Hij heeft, naast
veel aanvechtbaars, ook veel steek
houdends gezegd en oude inzichten
opnieuw naar voren gehaald.
Bovendien neemt Kundera geen
stelling vóór of tegen zijn hoofdper
sonen. Paul, Agnes en Laura zijn
echte mensen met goede en slechte
eigenschappen en met een boeiend
innerlijk leven. De lezer kan zich
daarom identificeren met de per
soon die het meest met zijn eigen
opvattingen overeenkomt.
Er zullen echter beslist ook men
sen zijn die zich aan de roman zul
len ergeren. Kundera vertelt geen
verhaal, maar houdt een betoog. Hij
richt zich, op de hinderlijkste mo
menten, direct tot de lezer. Hij heeft
een 'doceertoon'. Hij springt van de
hak op de tak. Hij vertelt dingen die
iedereen weet. De structuur van de
roman is gekunsteld. Als u daar niet
van houdt, of als u dat in 'De On
draaglijke Lichtheid van het Be
staan' heeft geërgerd, houdt u zich
dan verre van 'Onsterfelijkheid',
want het is hier allemaal nog veel er
ger.
Het ergste is misschien wel, dat
Kundera zich dit allemaal kan per
mitteren. 'Onsterfelijkheid' is, ge
slaagd of niet, een groots boek.
WILFRED SIMONS
Milan Kundera. Onsterfelijkheid. Am
bo, fl. 49,90.
Vrienden wijzen mij op het artikel
van Jos Damen van 15 december j.l.
over mijn boek 'Het waterrad van
Ribe'. Aangezien ik niet in het ver
spreidingsgebied van uw krant
woon, kwam het artikel mij pas he-
denmorgen onder ogen, vandaar
mijn late reactie.
Ik ben uiteraard erg ingenomen
met deze kritiek, en de sneer in de
laatste alinea zou ik op de koop toe
hebben genomen wanneer uw ver
slaggever mijzelf en niet mijn re
dacteur verantwoordelijk had ge
steld voor de "stomme fout" post-
huum in plaats van postuum. U
moet namelijk weten dat mijn re
dacteur bergen werk heeft verzet om
van mijn manuscript aanvaard
baar Nederlands te maken. Geen
stijlfout, kromme zin of foute spel
ling ontsnapte aan zijn kritisch oog.
Maar toen hij posthuum in pos
tuum wilde veranderen, zei ik dat
ik in dat woord (een samentrekking
van de latijnse woorden 'post' en
'humus', zodat het letterlijk iets bete
kent als 'na de teraardebestelling')
de 'h' onmisbaar vind. Door de 'h' is
voor mij de dood voelbaar én, mits
zorgvuldig uitgesproken, hoorbaar
in het woord, als een soort laatste
ademtocht. Hoofdschuddend ging
mijn redacteur akkoord en zette zijn
tanden in een volgende passage.
Ik wil maar zeggen dat de stomme
fout geheel voor mijn rekening
komt. Tenslotte moet men als begin
nend schrijver fouten durven ma
ken, desnoods tot het bittere eind. tot
het foute goed is geworden (bijvoor
beeld in een volgende druk van het
groene boekje).
En, nu we toch aan het katten
zijn: het woord helicopter is in elke
spelling oneindig maal beter te ver
dragen dan een maag kerend ger
manisme als 'leidmotief. Van zulke
woorden krijgt mijn redacteur pijn
in de ogen. Om me eruit te redden
zou ik 'Leitmotiv' spellen. Hij zou
hoofdschuddend akkoord gaan.
Hoogachtend,
Ernst Timmer,
Nieuwerbrug
kijkdoos
de vrouw in de kamer
verzint relaties
tussen haar en de mensen
die zij weieens ziet
voor het blauwe raam
is ze niet bang
dat is het oog van de geliefde
die haar aldoor ziet.
'Namens de dingen' is een verrader-
lijk boek. Wie het boek opslaat,
denkt in eerste instantie te maken te
hebben met korte verhaaltjes, maar
bij nadere beschouwing zijn het in
eens gedichten. Of toch ook weer
niet? De beste benaming voor dit
boek van de Franse dichter Francis
Ponge (1899-1988) is misschien de
meest neutrale: geschreven taal.
Ponge is in Nederland onbekend,
maar in Frankrijk wordt zijn bun
deltje 'Parti pris des choses' al sinds
de verschijning in 1942 als een klas
siek boek beschouwd. Dat komt
vooral omdat hij met het werk de
Franse poëzie een nieuwe impuls
gaf. De gangbare stijlen in die tijd
waren het Symbolisme en het Sur
realisme en daartegen zette Ponge
zich af op een moment dat veel
Fransen open stonden voor pieuwe
filosofieën en nieuwe kunstsopvat
tingen. Tenslotte had Frankrijk in
1940 de oorlog tegen Duitsland ver
loren en veel Fransen meenden, dat
alles wat in het voorloorlogse
Frankrijk de toon had bepaald,
daarvoor verantwoordelijk was.
Hiermee wordt ook verklaard,
waarom Ponge in Nederland nooit
veel invloed heeft gehad. De Neder
landse dichtkunst staat in een heel
andere traditie dan de Franse en de
Tweede Wereldoorlog heeft daarop
geen grote invloed gehad. Het is
vooral de burgerlijkheid van de
naoorlogse jaren waartegen de Ne
derlandse dichters zich hebben ver
zet en Francis Ponge was voor hen
geen inspiratiebron.
Toch is Ponges 'poëzie' de moeite
waard. Dit komt vooral door zijn
originele benadering van het begrip
taal. Hij ging daarover nadenken,
toen hij, tijdens een belangrijk mon
deling examen, opeens geen woord
meer kon uitbrengen. Op grond van
die ervaring kwam hij tot de conclu
sie, dat taal niet zómaar een gegeven
is, maar in feite het belangrijkste
'ding' dat mensen maken. Het is een
uniek produkt: geen ander dier op
aarde produceert taal.
Ponge kwam verder tot de con
clusie dat de meeste mensen de taal
niet goed gebruiken. Ze hebben het
voortdurend over elkaar en over
hun betrekking tot de dingen om
hen heen, maar zijn daar door eigen
lijk sprakeloos. Om dit te verduide
lijken vergelijkt Ponge de menselij
ke taal met een boom. In de lente
krijgt een boom de behoefte om
zich uit te drukken: hij produceert
een massa bladeren, zoals mensen
woorden produceren. Maar omdat
alle bladeren gelijk zijn, zegt de
boom in feite steeds maar één ding
boom, boom, boom... Mensen ver
gaat het precies zo. Omdat zij steeds
maar over hun betrekking tot elkaar
en de dingen (de buurman, een ta
fel, een stoel) spreken, zeggen ze
steeds: ik mens, ik mens, ik mens...
Die valkuil wil Ponge nu vermijden.
Een manier om dat te bereiken is
het spreken 'Namens de dingen',
om niet voortdurend: ik mens, ik
mens, ik mens... te hoeven zeggen.
Ponge spreekt dus in zijn bundel
namens een sigaret, een schelpdier,
een strandkei, een kantoorgebouw
met de mensen erin, namens de re
gen, de bramen aan een struik en
nog veel andere dingen. Hij pro
beert daarin de essentie te vangen
van wat zo'n ding zou zeggen als het
woorden had. Toch schakelt hij
zichzelf daarbij, terecht, niet uit.
Tenslotte spreekt hij namens de
dingen en krijgen zij alleen stem
doordat hij zich over hen ontfermt.
Het is dan ook begrijpelijk dat Pon
ge die betrekking recht doet door
zijn teksten te beginnen met zinnen
als: 'Een strandkei is geen gemak
kelijk te definiëren ding'.
Men kan zich afvragen of het stre
ven van Ponge misschien niet futiel
is: voortdurend zeggen de meeste
mensen ik mens, ik mens, ik mens...
en zij vinden niet dat zij de dingen
om hen heen niet begrijpen en zij
voelen zich ook niet belemmerd in
hun expressiemiddelen. Maar veel
Franse filosofen, van Sartre tot Der-
rida, hebben zich met Ponges tek
sten bezig gehouden en er wel dege
lijk een methode in gezien om nieu
we inzichten te verwerven omtrent
de wereld om ons heen.
Wel is een waarschuwing op zijn
plaats. Ponge heeft de neiging zijn
teksten de eigenschappen te geven
van de dingen die hij beschrijft en
dat bemoeilijkt het lezen meer dan
eens. Zoals een garnaal zich grillig
en ongrijpbaar door het water
voortbeweegt, zo grillig en ongrijp
baar is Ponges tekst over de gar
naal. Over de sinaasappel schrijft
hij dat deze zich 'uitdrukt' en het is
niet bij eerste lezing al duidelijk dat
hij dit zowel overdrachtelijk als let
terlijk bedoelt. De lezer moet dus
plezier hebben in het ontleden van
moeilijke teksten, die eruit kunnen
zien als garnalen of strandkeien.
WILFRED SIMONS
Francis Ponge. Namens de dingen. Ver
taald en van een nawoord voorzien
door Piet Mecuse. De Bezige Bij. 1990.
