Een politieke hongersnood
Van dominee Kuyper
tot Sonja Barend
Russen hongeren niet, maar lijden wel elke dag
Vanavond op tv: 'Help de Russen de
winter door'. Een themaprogramma
om geld in te zamelen teneinde de in
woners van de Sovjetunie van voed
selpakketten te voorzien. Er is voed
sel genoeg, maar velen in de steden
blijven ervan verstoken vanwege sa
botage, winstbejag en een falend dis
tributiesysteem. "Ons probleem is
niet dat er te weinig voedsel is.
Het probleem is dat veel mensen, de
ouderen vooral, het niet kunnen beta
len".
door Hans Geleijnse
Het is niet voor het eerst dat Nederland
zich opwindt over de vraag of er al dan
niet voedselhulp moet worden ver
leend aan de Sovjetunie. De kwestie
speelde eerder zeventig jaar geleden.
De regering voelde niets voor hulp aan
een land dat zojuist zijn vorst had ver
moord en de communistische wereld
revolutie predikte. Buiten Den Haag
was mén sterk geneigd tot het verlenen
van steun. In het najaar van 1921 wer
den in Rusland dertig miljoen mensen
bedreigd met de hongerdood. De ramp
trof de Volga-districten en de Oekraïne.
Wat deze week Sonja Barend doet,
deed in de vroege jaren twintig domi
nee Frits Kuyper. Maar dan wat langer
en onder primitievere omstandighe
den. Net als Sonja vertrok hij in novem
ber 1922 geheel onvoorbereid naar de
Sovjetunie. Ook in het geval van Kuy
per waren de Sovjet-autoriteiten alles
behalve coöperatief. Over de tegenwer
king die de pas afgestudeerde student
theologie uit Amsterdam ondervond
schreef hij uitvoerig aan zijn ouders.
Het was Kuyper verboden studenten te
helpen die het regime niet welgevallig
waren. Arme studenten voorzag hij van
voedsel, dat hij ter plekke inkocht met
gelden uit Nederland.
De doopsgezinde dominee bleef twee
jaar in Kazan aan de Wolga, waar Kuy
per twee keukens beheerde voor de
American Relief Organisation (ARA).
Het aantal aanvragen voor voedselbon
nen kon hij niet aan. Regelmatig bra
ken vechtpartijen uit om de bonnen.
Bij aankomst schreef hij dat de studen
ten volkomen waren uitgehongerd en
dat hij hartverscheurende taferelen
had aanschouwd. Hun situatie was bij
zijn vertrek nauwelijks verbeterd. Tij
dens zijn tweejarig verblijf verstrekte
hij zo'n driehonderdduizend maaltij
den.
De Eerste Wereldoorlog en de daarop
volgende burgeroorlog hadden een
zware wissel getrokken op Rusland. Op
het moment dat het tsaristische Rus
land zo goed als verslagen was door de
Duitsers, verdreef Lenin de tsaar en
vestigde de eerste communistische
staat ter wereld. Een burgeroorlog was
het gevolg. De Witten, aan de tsaar
trouw gebleven troepen geholpen door
buitenlandse mogendheden, stortten
het land in de zoveelste oorlogsronde
waardoor de voedselsituatie erbarme
lijk werd. De extreme droogte in de zo
mer van 1921 werd velen noodlottig.
Charitatieve instellingen worstelden
met het dilemma of hulp aan de honge
rende Russen geen steun betekende
voor het verderfelijk Bolsjewistisch re
gime. Het ministerie van buitenlandse
zaken zat met de roep om een voedsel-
actie in zijn maag. Buiten het ministerie
werd anders gedacht.
De Telegraaf schreef op 25 septem
ber 1921: "De nood is ginds zo hoog dat
met politieke implicaties geen reke
ning kan worden gehouden". De katho
lieke Maasbode schreef: "Het pro
bleem van Rusland gaat ons allen aan.
De stoet van ziekten en rampen, die de
hongersnood vergezellen, kennen geen
de landsgrenzen".
Niet iedereen dacht daar zo over. In
het Westen waren veel politici van me
ning dat de honger Lenins eigen schuld
was. Volgens hen had hij de economie
zo grondig verstoord dat hij nu maar
zelf op de blaren moest zitten. De voor
loper van het Vrije Volk, Het Volk, kop
te op 2 augustus 1921: „DE HONGER
IN RUSLAND. West-Europa moet hel
pen. Moet eerst de Sowjet-regeering
weg? 'Een Russischen korrespondent'
schrijft: "Het komt er nu niet op aan ei
sen van politieken aard te stellen, maar
miljoenen menschen van den honger
dood te redden. Er zijn er ook, die van
meening zijn: hoe erger hoe beter. Zij
hopen dat dat de honger in Rusland aan
het Bolsjewisme een einde zal maken".
Op Buitenlandse Zaken wist men
zich geen raad met de vraag om vergun
ningen van verschillende burgemees
ters voor Rusland-collectes. De Neder
landse gezant bij het Rode Kruis in Ge-
nève kreeg van de minister opdracht
zich nergens op vast te leggen bij be
sprekingen over voedselhulp. Het bui
tenland was minder terughoudend.
De Amerikaanse magnaat Herbert
Hoover was voorzitter van de ARA. De
ARA startte een immens hulpprogram
ma. Hoover claimde achteraf dat door
zijn actie zeker tienduizend mensen
vooral kinderen waren gered.
De Nederlandse regering werd door
de Kamer gedwongen zich te beraden
op hulp voor hongerend Rusland. De
regering stuurde uiteindelijk vijftigdui
zend gedroogde bouillonblokken uit de
oorlogsvoorraad. Maar in december
van 1921 zag de regering definitief af
van verdere steun, omdat het "te pijn
lijk zou zijn voor de honderden, die niet
overtuigd zijn dat de geboden hulp ook
hen bereikt, die daaraan de meeste be
hoefte hebben". Henriëtte Roland
Holst oordeelde: "Harder dan steen en
kouder dan ijs is het hart der Neder-
landsche en der Europeesche bour
geoisie".
De terughoudendheid van de rege
ring belette dat er grootscheepse natio
nale acties op gang kwamen. Toch wa
ren er intiatieven genoeg. Het Neder
lands Verbond van Vakverenigingen
schreef in Het Volk van 19 augustus
1921; „Een uur loon is toch zeker wel
het minste wat we mogen eischen".
Wèl of geen hulp voor de Sovjetunie
is anno 1990 minder een politieke kwes
tie. Al zou de voedselactie van de Vara
en van de zakenman Van Eeghen be
schouwd kunnen worden als de na
sleep van de Gorby-manie. Velen zien
in de huidige slechte situatie een be
dreiging van Gorbatsjovs positie.
PAGINA 23
BIJLAGE VAN HET LEIDSCH/ALPHENS DAGBLAD
Vera Markova trilt van opwinding. Voor
het eerst in de 84 jaar van haar leven
heeft ze een 'westers mens' op bezoek.
Maar er is meer.
In de woonkamer van haar kleine flat
aan de Moskouse Komsomolski Pro-
spekt staat een grote doos. Vera doet een
greep. Ze houdt een jogging-broek in
haar handen waar haar frêle figuurtje ge
makkelijk drie keer in past. En de twee
paar schoenen die tevoorschijn komen
vallen voor haar in de categorie maat ka
no. De doos komt van gulle Amerikaanse
gevers. Vera is er blij mee.
Zeep, tandenborstels, een mooie zwar
te sjaal, dat is goed te gebruiken. De an
dere spullen kan ze weggeven, zegt ze. Ze
klaagt dan ook niet. "Ik heb me aange
past, ik veroorloof me niks overbodigs.
Och, hoe ouder je wordt, des te minder
eten je nodig hebt. M'n pensioentje gaat
er aan op, maar een keer per week komt
er een meisje van de Rajsobes en krijg ik
wat extra's", zegt ze.
Vera's benedenbuurvrouw, de 86-jari-
ge Margarita Samgina, is vooral bang. Ze
leeft van thee en brood. Haar bloemetjes
jurk is het pronkstuk uit haar garderobe
en ook meteen het enige. "Ik heb geen
jas meer en kan ook geen nieuwe kopen.
Maar wat geeft het, ik kom toch nooit
buiten", zegt ze. De jaren onder Stalin
hebben hun sporen nagelaten. "Ik wil
niet over die hulp praten", zegt ze, "mis
schien word ik straks wel opgepakt".
Probleem
Aleksandr Lazarevitsj werkt bij de Rajs
obes, te vergelijken met het Nederlandse
pensioenfonds, in het rayon waar ook
Vera woont: de Leninwijk. Met collega
Jelena Rachmanova maakt hij zich boos
over de situatie waarin veel van de 52.000
gepensioneerden in dit rayon moeten le-
ven. "Ons probleem is niet dat er te wei-
nnig voedsel is in dit land. Het probleem is
dat veel mensen, de ouderen vooral, het
niet kunnen betalen", zegt hij.
Dat steekt Zeker in de Lenin-wijk
waar, zoals in heel Moskou, armoe en (re
latieve) welvaart elkaar dagelijks ont
moeten. In de Lenin-wijk straalt die wel
vaart af van de vele bewoners die een
baan hebben in het overheids- of partij
apparaat.
Vera Markova en Margarita Samgina
daarentegen behoren tot de 40 miljoen
Sovjet-burgers die rond moeten komen
van een maandelijks inkomen dat bene-
den het officiële bestaansminimum van
125 roebel ligt. Ze hebben pensioentjes
van 70 roebel per maand, volgens de
hoogste officiële koers ruim 200 gulden,
I op de zwarte markt nog geen tientje.
Ze zijn alleenstaand en hebben geen
svjazi (connecties) met wie te ritselen
valt. Ze kunnen niet kopen op de dure
vrije markten, waar alles, van mandarij
nen tot vlees en verse groenten, te krij
gen is, als je maar geld hebt. Zij, de be
jaarden, zijn niet georganiseerd in oppo
sitionele pressiegroepen die een bedrei
ging voor het Kremlin vormen. En dus
zijn ze de klos, met dank voor de aan het
vaderland en het socialisme bewezen
diensten.
Jelena Rachmanova: "Onze oudjes
aanvaarden de buitenlandse geschenken
met waafdigheid. Sommigen huilen van
ontroering, maar vaak is er ook schaam
te. Ik begrijp dat goed. Ik persoonlijk
denk ook: dat nu wij juist die hulp moe
ten krijgen. We zijn een wereldmacht, die
ontwikkelingslanden helpt. Dit moeten
we toch zelf kunnen oplossen".
Hamvraag
Ondertussen wast de hulpstroom aan,
ook vanuit Nederland.
Afgelopen dinsdag maakt presiden
tieel woordvoerder Ignatenko bekend
dat er in totaal 1272 ton voedsel en kle
ding binnen is. Hamvraag blijft of al die
hulp ook terecht komt bij degenen voor
wie ze voor bedoeld is: de werkelijk ar
men. Een Westers diplomaat: "Iedereen
is zeer bereidwillig, de hulpverleners
mogen zelfs mee bij de distributie. De
controle is scherp, maar we zijn nog maar
net bezig. Het is te vroeg om die vraag te
kunnen beantwoorden".
En in de partij pers wordt het 'voedsel-
wapen' gehanteerd tegen de radicale de
mocraten, die Gorbatsjovs perestrojka in
de wielen rijden. De lezers worden ver
gast op de ene onthulling na de andere
over grote hoeveelheden voedsel en kle
ding die in opslagplaatsen en treinwa
gons liggen te liggen. "Schuld van de de
mocraten", zegt Pravda-hoofdredacteur
Frolov. "Laat ze minder vergaderen en
demonstreren en die honderden wagons
gaan lossen. Net zoals de oude Bolsje
wieken vroeger zo'n karwei aan zouden
pakken".
Academicus Vladimir Tichonov, land-
bouwspecialist, parlementslid en voor
zitter van de coöperatievenbond, heft de
handen ten hemel. "De mensen hier heb
ben al bijna afgeleerd te werken. Liefda
digheid, prachtig, maar dat soort hulp is
zeker geen aansporing om zelf aan, het
werk te gaan", verzucht hij.
Tichonov voorspelde twee jaar gele
den al dat het mis zou gaan met de voed
selvoorziening. "Het systeem zakt in el
kaar, er is geen discipline meer, de staats
boerderijen leveren eenvoudig niet meer
aan de staat. Vroeger waren ze bang dat
dit streng zou worden bestraft, nu niet
meer".
Verliezen
De reden? Tichonov: "Eenvoudig
voorbeeld. De Ryjzkov-regering besluit
de prijzen die de staat betaalt om het
graan bij de boerderijen aan te kopen, te
verhogen. Contraproduktief. Als de
graanprijzen stijgen, gaan ook die van
het veevoer automatisch omhoog. De
produktie vhn melk en vlees levert ver
lies op, er is dus geen sprake van rentabi-
liteitsverbetering. De boeren gebruiken
het graan als veevoer. Of ze verkopen
hun produkten aan de vrije jongens van
de coöperatieven. De vrije markt levert
hulp aan Russen, haalt er een ander ele
ment bij. Dat van de solidariteit. "Er is
een doelgerichte actie nodig", betoogt
hij. "Je moet kijken naar de mensen die
je wilt bereiken, bejaarden, kinderen en
wat ze nodig hebben. Dat zijn medicij
nen, in de breedste zin van het woord, en
voedsel. Maar dan niet grote treinen vol
melkpoeder, maar aanvullend voedsel,
omdat mensen hier noodgedwongen
over langere periodes zeer eenzijdig en
vitamine-arm eten".
Vos zwijgt diplomatiek over het accent
op algemene voedselhulp dat aan het be
gin van de actie is gelegd. Hij benadrukt
liever dat de autoriteiten er alles aan
doen om te garanderen dat de hulp bij de
juiste mensen terechtkomt. "We krijgen
alle medewerking van de door president
Gorbatsjov ingestelde commissie onder
leiding van vice-premier Voronin. Ze la
ten ons de keuzes, wat we willen geven
en hoe. En als we de distributie in eigen
beheer willen hoüden kan dat ook", zegt
hij.
Controle
Pas nog arriveerde op de Moskouse
luchthaven Sjeremedjevo een Neder
landse hulpzending afkomstig uit
Flevoland. Veertig ton voedsel, bestemd
voor de 53.000 bewoners van de stad
Dmitrov.
"Alleen voor de arme families, kinder
en weeshuizen", zegt Valentina
Osadtsjaja. Ze is blij met rijst, meel, kof
fie en andere voedingswaren. Heftig be
strijdt deze vrouwelijke ambtenaar van
het stadsbestuur dat hulp in dit land
bouwgebied, waar Nederlandse boeren
meehelpen aan een project, niet nodig
zou zijn. "We gaan de spullen heus niet in
de stad ruilen voor technische zaken,
zoals onderdelen van tractoren. We heb
ben het hier net zo hard nodig als in Mos
kou of Leningrad", zegt ze verontwaar
digd.
Maar een kolchoze-leider toont een
Nederlandse collega zijn opslag van ton
nu eenmaal meer op dan die van de
staat".
De verhalen over een record-graanoogst
dit jaar verwijst Tichonov naar het rijk
der fabelen. "De verliezen zijn enorm,
het netto resultaat is dat er gewoon geïm
porteerd moet worden". Datzelfde geldt
voor het vlees. Officieel wordt er 20 mil
joen ton vlees per jaar geproduceerd, per
hoofd van de bevolking 70 kilo per jaar.
"Slechts veertig procent van de pro
duktie komt in de winkels terecht. De
rest is niet geschikt voor consumptie, of
gaat verloren bij de verwerking in verou
derde slachthuizen. Uiteindelijk blijft 12
miljoen ton vlees over. Daarvan ver
dwijnt 30 procent naar de zwarte markt,
en nog eens 30 procent naar restaurants.
Per persoon kom je dan op de hele bevol
king uit op 1,5 kilo per maand", becijfert
Tichonov.
Hij is ervan overtuigd dat de boeren in
de oblasten (districten) rond de grote ste
den hun waren achterhouden. Deels in
de verwachting dat de prijzen nog zullen
stijgen. Maar, aldus Tichonov, het is geen
toeval dat de situatie juist in de door de
mocraten bestuurde steden als Le
ningrad, Moskou en Sverdlovsk zo
slecht is. Kijk naar de vleesprijs in de
Moskouse winkels: 20 roebel per kilo. El
ders betaal je de helft. De staatsboerde
rijen willen aantonen dat de democrati
sche bestuurders er een puinhoop van
maken.
Oliedeskundige Igor Lavrovsky, advi
seur van de energieminister is het met Ti
chonov eens. Hij heeft wel een oplossing.
Het komt er op neer dat hij de Sovjetu
nie, in termen van grondstoffenvoorraad
het rijkste land ter wereld, onder curate
le van het Westen wil stellen. Zoals het
Internationaal Monetair Fonds dat met
ontwikkelingslanden pleegt te doen. De
economie moet worden opengebroken,
doceert hij.
Lavrovsky windt er geen doekjes om.
"We zijn nu een gevaar voor de hele we
reld. Niet in termen van de Koude Oor
log, maar in die van milieuvervuiling,
van nucleaire catastrofes zoals Tsjer-
nobyl. Het Westen kan niet op afstand
blijven. Dit heeft niets met Gorbatsjov te
maken, wat hier gebeurt hangt niet van
hem af. Alles is hier stuk, de hele oude or
ganisatie, er moet een compleet nieuwe
infrastructuur worden opgezet", zegt hij.
Actie
Van het slag aanpakkers zoals Tichonov
en Lavrovsky zijn er velen in de Sovjet
unie. Ze zijn echter afhankelijk van de
politiek.
Dat baat Vera en Margarita niet. De
hulpacties uit het Westen, met de dank
bare Duitsers als koplopers, kunnen
deze Russen door de winter helpen. Dat
er ook andere motieven meespelen bij de
caritas-organisatoren, bijvoorbeeld het
politieke van 'Help Gorbatsjov door de
winter heen', doet hier niets aan af.
De Nederlandse ambassadeur in Mos
kou, Joris Vos, tevens lid van het aanbe
velingscomité van de Stichting Voedsel
"Het probleem, is dat vooral oudere mensen het voedsel niet kunnen beta
len".
Voedsel genoeg, maar niet in de winkels. Daar zijn de vakken leeg. Zitten en
wachten dus maar. (foto epa>
nen kool en aardappelen. Kunnen nog
wel een tijdje blijven liggen, vertelt hij.
Tot de prijzen genoeg zijn gestegen.
Het voedsel is er. Maar het komt niet
bij de stadbevolking vanwege sabotage,
winstbejag en een falend distributiesys
teem. Het Leningradse parlementslid
Joeri Nesterov: "Dit is een politieke hon
gersnood. Het oude systeem draait niet
meer en een nieuw is er nog niet. En een
van de oorzaken is dat Gorbatsjov wei
gert te privatiseren".
Het eerste wordt beaamd door Viktor
Goeljasjko, onderdirecteur van Gor
batsjovs presidentieel bureau. Goeljasj
ko is ook lid van het Russische parle
ment, maar dezer dagen vooral van de
Voronin-commissie. "Het systeem is uit
balans, maar er komt hier geen kritieke
situatie", voorspelt hij. "De commissie
heeft alles onder controle: waar de hulp
heen gaat, de hoeveelheden die arriveren
en het distributienet".
Er is, zegt hij alsof er niets aan de hand
is, tussen Kremlin en republieken, inclu
sief de dwarsliggers in de grote steden,
een nauwe samenwerking op alle ni
veaus. De KGB is ingezet om fraude en
zwarte handel tegen te gaan. Maar kan er
dan toch nog hulp via de achterdeur van
de hulpontvangende instanties naar de
zwarte markt verdwijnen? "Meneer, u
moet niet net doen alsof de hele Sovjet
unie een bende misdadigers is, waaraan
je niets kunt leveren".
Goeljasjko benadrukt dat de hulp na
aanvoer via trein, vliegtuig of vrachtwa
gen direct naar de vooraf bepaalde plaats
van bestemming gaat. Onder begelei
ding van leden van de commissie.
Vliegtuig
's Avonds verbijten we vrieskou en
sneeuw op Sjeremedjevo. Ons wachten
wordt beloond. Een El Al-vliegtuig
brengt met een lading Israëlische journa
listen veertien ton melkpoeder. Edouard
Gampetjan is namens de Voronin-com
missie aanwezig. "We nemen de zaak
hier in ontvangst, het bestuur van het
oblast is hier ook, dat regelt het transport
naar hun gebied. U denkt toch niet dat
we alles aan het handje begeleiden tot
aan de voordeur'', zegt hij verbaasd als
we hem uitleggen dat we dit nu juist had
den verwacht na de uiteenzetting van
Goeljasjko.
Veertien vrachtwagens staan klaar.
Maar de goederen verdwijnen niet
meteen naar Saltikova, vijftien minuten
van Moskou. Ze worden die nacht opge
slagen in een loods op het vliegveld.
"Morgen gaat het weg, onder politiebe
geleiding", verzekert oblast-voorzitster
Novikova. Een begeleider valt haar bij:
"Als er geen politie mocht zijn, regelen
we die alsnog". Niemand heeft oog voor
de verlegen delegatie van het kinderte
huis van Saltikova, de directrice, de arts
en drie pupillen, alle aandacht gaat naar
de bobo's: de Israëlische parlements
voorzitter en zijn Sovjet-gastheren.
Op een bagagekarretje rijden we terug
naar het stationsgebouw. Ik vraag de
chauffeur wat hij vindt van al die buiten
landse goedgeefsheid. En of hij denkt
dat al die hulp terechtkomt bij de men
sen die het echt nodig hebben. De blik in
zijn ogen zegt alles: "Hoe lang bent u ei
genlijk al in Moskou?"
