Een exercitie van schijnheiligheid
Collectief schuldgevoel van Conservatieven na de val van Thatcher
ZATERDAG 1 DECEMBER 1990
PAGINA 33
"Ik begrijp niet hoe je drie algeme
ne verkiezingen en een interne par
tij-verkiezing kunt winnen, en daar
na dan toch moet aftreden. Dat is
zoiets als op de Olympische Spelen
driemaal goud winnen en vervol
gens verliezen in de halve finale".
Jeffrey Archer verwoordde het
ongeloof van miljoenen. Thatcher
had toch driemaal de algemene ver
kiezingen gewonnen voor de Con
servatieve Partij, en daarmee meer
dan 300 'Tories' aan een zekere
plaats in het Lagerhuis geholpen?
Had dat Lagerhuis ooit een motie
van wantrouwen tegen haar aange
nomen? Had zij er sinds haar aan
treden elf jaar geleden ooit een ne
derlaag van betekenis geleden?
Buiten het Verenigd Koninkrijk
was het ongeloof nog groter. That
cher had bij de eerste ronde de
stemmen gekregen van 204 Lager
huisleden, 52 meer dan Heseltine.
De partijvoorzitter had gezegd: "Als
er twee Lagerhuisleden meer op
Thatcher gestemd hadden inplaats
van op Heseltine, zou er zelfs geen
tweede ronde nodig zijn geweest".
Thatcher was 0,3 procent van de
stemmen te kort gekomen voor de
vereiste voorsprong van 15 procent,
maar de tweede ronde zou een peu-
leschil worden. Dan zou een absolu
te meerderheid van 187 stemmen al
volstaan.
Twee dagen later was de peule-
schil een bananeschil gebleken. Om
half acht 's ochtends riep Thatcher
haar secretaris bij zich en vroeg
hem een afspraak te maken met de
koningin. De premier zou diezelfde
ochtend nog naar Buckingham
Palace rijden en haar ontslag indie
nen.
Margaret Thatcher was bij het
volk niet populair. Haar regime had
de bedelaars terug gebracht in de
straten van Londen en diezelfde
straten waren het toneel geweest
van bloedige betogingen tegen de
poll tax. Maar Thatcher was voor de
gewone partijleden een godin. Lut
tele weken geleden hadden de afge
vaardigden naar het Conservatieve
Congres haar nog een staande ova
tie van negen minuten gebracht. Mi
nister na minister had een ode ge
bracht aan de vrouw die erin was
geslaagd om de vakbonden te muil
korven en de Labour Partij te ridi
culiseren.
Misrekening
Ironisch genoeg begon de val van
Thatcher op de dag dat de Koude
Oorlog ophield. Thatcher had 20 no
vember aangewezen als de dag voor
de jaarlijkse verkiezing van een par
tijleider, gewoonlijk een formaliteit.
Ze wist dat op die dag ook de histo
rische topconferentie van CVSE-
landen (Europa, Canada en de VS,
maar zonder Albanië) zou plaatsvin
den, en dat ze dus geen tijd zou heb
ben om haar campagne te voeren.
Maar ze dacht dat er zich, evenals al
le vijftien voorgaande jaren, geen
kandidaat van formaat tegen haar
zou durven aandienen.
Het was haar eerste misrekening.
Precies twintig dagen voor de CV-
SE-top in Parijs bood Geoffrey Ho-
we zijn ontslag aan als vice-premier,
kort nadat Thatcher in het Lager
huis kroegtaai had gebezigd over de
leden van de Europese Commissie
in het algëmeen en de Franse voor
zitter Delors in het bijzonder. Het
ontslag van Howe sloeg in als een
bom. Was 'Sir Geoffrey' wegens zijn
volgzaamheid niet ooit door Labour
gebrandmerkt als een 'dood
schaap'?
Nadat hij gebroken had met That
cher, herinnerde iedereen zich plot
seling weer die uitspraak van Ho
wes vrouw: "Pas maar op voor dode
schapen in wolfskleren"! Maar Con
servatieve voormannen probeerden
de schade beperkt te houden. Er
was misschien een verschil in 'stijl'
geweest tussen Howe en Thatcher,
maar in de grond waren zij het eens,
óok over Europa.
Geoffrey Howe liet hen twee we
ken begaan, toen brak zijn moment
aan: de briljante afscheidsrede in
het Lagerhuis. De rede kwam op
een strategisch moment. Michael
Heseltine had kort tevoren een
open brief geschreven aan zijn par
tij-afdeling waarin hij Thatcher aan
viel. Tegen de tijd dat de brief open
baar was, zat Heseltine in het vlieg
tuig naar het Midden-Oosten voor
een korte oriëntatiereis. De That-
cher-gezinde pers was razend. Op
nieuw had Heseltine een tijdbom
onder de zetel van de premier ge
plaatst zonder zelf zijn nek uit te ste
ken. "Hij moet zich kandidaat stel
len (voor de verkiezing) of zijn bek
houden", schreef een krant.
Lastercampagne
De Sun, Engelands grootste krant
die elf jaar lang de zon had laten
schijnen voor Thatcher, begon een
lastercampagne tegen Heseltine.
Onder de kop 'The Adulterer, The
Bungler and The Joker' werden
korte biografische beschrijvingen
gegeven van Heseltines naaste me
dewerkers. De 'Echtbreker' was To
ny Nelson, die een affaire had gehad
met een actrice. De 'Knoeier' was
Michael Mates, die het ambt van La-
gerhuislid zou combineren met dat
van zakenman. En Keith Hampson
was de 'Joker'. Hij zou in een nacht
club een politie-agente hebben las
tiggevallen, een aantijging waarvan
hij later werd vrijgesproken.
Als Heseltine zich nu nog niet op
richtte, hadden de boulevardbladen
gelijk. Dan zou hij een lafaard zijn.
Op 14 november, een dag na de rede
van Howe reageerde hij en maakte
zijn besluit publiek: hij had beslo
ten zich kandidaat te stellen. De
campagne van de Thatcher-gezinde
boulevardbladen tegen 'Tarzan' had
averechts gewerkt. Voor het eerst in
vijftien jaar was er iemand opge
staan die de premier naar de kroon
wilde steken.
Het was niet de laatste keer dat de
pers de loop van de geschiedenis
zou beïnvloeden. Op de avond van
20 november zat Thatcher in het ge
bouw van de Franse ambassade te
Parijs naar de BBC-televisie te kij
ken. Waar ze op wachtte, was de uit
slag van de stemming. Die kwam
kort na 6.30 uur: Thatcher had 204
stemmen gekregen maar 152 ande
ren hadden voor Heseltine ge
stemd. "Dit is een sensationele uit
slag", hoorde zij John Coole, poli
tiek commentator, vanuit de Lon-
dense studio zeggen.
Toen was het woord aan BBC-
verslaggever John Sergeant die
voor het ambassadegebouw stond.
Thatchers ergernis groeide met elk
woord dat Sergeant uitsprak. Zij
was de hele dag al nerveus geweest.
En, zo concludeerde hij, achteraf
niet ten onrechte. Een aantal van
204 stemmen was teleurstellend.
Sergeant had zijn verslag nog niet
beëindigd of achter hem zwaaiden
ineens de dubbele deuren van de
ambassade open. Naar buiten
stormde een vrouw in een rood
zwart mantelpak met een niet ge
heel onbekend gezicht: de IJzeren
Dame zelf. "Goedenavond, goeden
avond", sprak ze. Haar woordvoer
der Bernard Ingham schreeuwde
"microfoon, microfoon" en duwde
Sergeant bruusk opzij.
De verklaring van de premier was
kort: "Ik ben natuurlijk erg blij dat
ik meer dan de helft van de stem
men heb gekregen en ik ben teleur
gesteld dat het niet genoeg is om in
de eerste ronde al te winnen en ik
bevestig dat ik doorga naar de twee
de ronde". Precies vijf minuten na
het bekend worden van de uitslag
had Thatcher, in toorn ontstoken
door een BBC-reportage, haar be
sluit genomen. Terwijl ze weer naar
binnen stoof, riep ze: "Nu moet ik
nog wat telefoontjes plegen".
In Londen vonden haar collega's
dat ze die telefoontjes eerst had
moeten plegen. Partijvoorzitter en
Thatcher-adept Kenneth Baker
wrong zich in allerlei bochten om
het snelle besluit van Thatcher te
rechtvaardigen. Nee, zei hij, overleg
was niet nodig. Thatcher had voor
haar vertrek naar Parijs al overleg
gevoerd met de partijtop over de te
volgen strategie.
Wat Baker verzweeg, was dat
Thatcher zich niet aan die tevoren
gemaakte afspraken had gehouden.
De strategie was: als zij minder dan
220 stemmen zou krijgen, zou er op
nieuw gesproken worden. Wellicht
zou een van haar ministers dan be
ter in de ring kunnen treden tegen
Heseltine, een compromis-figuur
die de eenheid in de partij zou kun
nen herstellen. Zij zou zich dan
moeten terugtrekken.
Kwaad bloed
De bliksemsnelle reactie van -That
cher zette kwaad bloed in de eigen
gelederen. Gewone stervelingen op
de Lagerhuisbankjes begonnen
zich af te vragen of Thatcher de
machtshonger niet boven het alge
mene partijbelang had gesteld. Het
besef begon door te dringen dat al
leen een figuur als Major (minister
van financiën) of Hurd (buitenland
se zaken) 'Tarzan' nog kon stoppen.
Voor eenieder die niet buiten de
werkelijkheid van het Lagerhuis
stond, was het duidelijk dat het tij
zich aan het keren wa$ Maar op dat
moment liet Thatcherlïog haar oren
hangen naar haar fariktiekste aan
hangers die haar aanspoorden de
strijd voort te zetten. Een van hen.
Norman Tebbit, voegde een televi
siejournalist toe: "Wilt u beweren
dat de persoon die de meeste stem
men he^ft gekregen verloren heeft
en dat degeen die de minste stem
men heeft verworven de winnaar
Maar haar ministers begonnen al
te aarzelen. Om half elf 's avonds,
vier uur nadat de premier vanuit Pa
rijs haar krijgshaftige taal had ge
sproken, kwam in het huis van
staatssecretairs Garel-Jones een
aantal prominenten bijeen. Onder
hen waren vijf leden van Thatchers
kabinet. De gevolgtrekking was
snel getrokken. Ofwel Heseltine
zou winnen en Thatcher vernede
ren, ofwel Heseltine zou verliezen
en Thatcher verwonden. In beide
gevallen was Thatcher de verliezer.
De volgende dag keerde Thatcher
vervroegd huiswaarts om met een
stroom van tegenstrijdige beoorde
lingen geconfronteerd te worden.
Haar trouwste aanhangers verze
kerden de premier dat ze nog altijd
over genoeg steun beschikte, maar
naarmate de uren verstreken, groei
den haar twijfels. Steeds meer La
gerhuisleden leken over te lopen
naar het kamp van Heseltine en de
beoordelingen van haar adviseurs
werden somberder.
Toen de premier enkele uren later
haar ambtswoning verliet om in het
Lagerhuis verslag uit te brengen
van de Parijse CVSE-top. riep ze in
een microfoon: "Ik vecht door, ik
vecht om te winnen"!
Maar in het Lagerhuis werd haar
de lust om te vechten snel beno
men. "Ik moet een beetje bot zijn",
zei minister van gezondheidszorg
Clarke tegen haar campagneleider.
"Ze heeft geen schijn van kans".
Het was een opvatting die algemeen
werd gedeeld.
De stemming in het kabinet be
gon zich tegen de premier te keren,
en er sijpelden geluiden van open
lijk verzet door naar de media. Clar
ke en een andere minister, Chris
Patten, zouden overwegen zich
kandidaat te stellen voor de tweede
ronde als Thatcher zou blijven vol
harden.
In de loop van de middag begon
Thatcher haar kabinetsministers
een voor een te ontvangen. Een van
hen zou later zeggen: "Ik was ge
schokt. Ik had verwacht dat ze hard
en koud zou zijn, maar ze zag er
kwetsbaar en depressief uit, tame
lijk droevig. Ik vertelde haar wat ik
te zeggen had en ze knikte".
Vele ministers vertelden haar het
zelfde verhaal: dat haar kansen wa
ren geslonken en dat ze zich moest
terugtrekken om een ander de kans
te geven Heseltine te stoppen.
Twaalf ministers zeiden haar rond
uit dat ze moest opstappen (volgens
sommige berichten), en slechts
twee bleven er vierkant achter haar
staan.
De volgende ochtend riep That
cher haar ministers andermaal bij
zich, en maakte haar besluit ken
baar. Ze had drie algemene verkie
zingen gewonnen, ze had in de eer
ste ronde van de partij-verkiezing
Heseltine verslagen, ze had de ge
wone partijleden achter zich staan.
Maar ze moest toch aftreden. "It's a
funny, old world", zei Thatcher en
verscheidene ministers lieten hun
emoties de vrije loop.
Tranen
In de uren die volgden was de natie
getuige van een exercitie van
schijnheiligheid. De ministers die
Thatchers graf hadden gedolven,
begonnen zich uit te putten in lofre
des op de premier en velen gaven
openlijk toe die ochtend menige
traan te hebben geplengd. Toen de
premier 's middags het Lagerhuis
betrad, werd ze als een heldin ont
haald. Ruim 350 Conservatieve par
lementariërs stonden als één man
op en zwaaiden de premier toe als
had deze zojuist de Argentijnen bij
Port Stanley verslagen.
Partij-afdelingen uit het hele land
wilden weten welke zijde 'hun' ver
tegenwoordiger in het Lagerhuis
had gekozen. De Sun, altijd al de
spreekbuis van de thatcheristen,
riep om de hoofden van de 'verra
ders'.
Het werd voor steeds meer Lager-
v ^eden gevaarlijk om achter He
seltine, de grootste 'verrader', te
blijven staan en de aanhang van He
seltine leek niet verder te groeien.
Na een weekeind dat veel Lager
huisleden traditiegetrouw in hun
kiesdistrict hadden doorgebracht,
begon duidelijk te worden dat John
Major, de kandidaat van Thatcher,
aan een opmars bezig was.
Een dag later was 'Tarzan' versla
gen. Major kreeg 185 stemmen, He
seltine had van de 152 stemmen uit
de eerste ronde er nog 131 overge-
houden. Major verscheen voor de
microfoon en beloofde plechtig de
fakkel van het thatcherisme bran
dend te zullen houden.
Het collectieve schuldgevoel had
gezegevierd over Heseltine.
Het doet 'ongewoon' aan, maar toch zit ze daar tegenwoordig: Margaret Thatcher heeft 'gewoon in de banken van
het Lagerhuis plaatsgenomen nu het tumult rond haar aftreden voorbij is. <foto's GPD)
De val van Thatcher maakte hevige
emoties los. Ministers huilden, be
vriende staatshoofden staken grafre
des af. In de kranten verschenen
koppen als 'Het Einde'en 'Het Eindigt
Allemaal in Tranen'. Er was een krant
die vroeg: 'Wat Hebben Ze Ge
daan?'. 'Ze'waren de ministers in
grijze streepjespakken die de pre
mier hadden afgezet. 'Ze' waren te
vens de ministers die tranen pleng
den om het vertrek van hun Maggie.
Binnen enkele uren na de val van
Thatcher schaarden de mannen die
het graf hadden gedolven, zich weer
achter haar. Een collectief schuldge
voel maakte zich van de Conserva
tieven meester eh de 'verrader' He
seltine werd alsnog weggestemd.
Het thatcherisme had gezegevierd.
door Cees van Zweeden
Thatcher en Major, die beloofd heeft de fakkel van het thatcherisme levend te houden.
