'Religieuzen worden nu als gevaar gezien'
'Er staat een heleboel vrolijkheid in'
Pater Johan Steneker, vice-generaal van orde der karmelieten in Rome:
Lize Stilma schrijft Idnderbijbel met herkenbare taal
ZATERDAG 1 DECEMBER 1990
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 17
onderdelen. Er zijn zoveel andere
dingen bijgekomen waar jonge
mensen uit kunnen kiezen".
De vergrijzing is een groot pro
bleem. De gemiddelde leeftijd van
de Nederlandse karmelieten is 60.
Dat wil zeggen dat de helft ouder is
dan 60. Op twaalf plaatsen in Neder
land hebben de karmelieten kloos
ters of kleine gemeenschappen. De
nog actieve paters hebben allerlei
functies. Uit het onderwijs heeft de
orde zich grotendeels teruggetrok
ken, waardoor het pastorale werk
nu de eerste prioriteit heeft.
Voelt pater Steneker zich een
'laatste der Mohikanen'?
"Het klinkt dramatisch, maar het
is natuurlijk wel waar. Er zijn nu al
zustercommuniteiten die geen no
vicen meer aannemen als ze zich
zouden melden omdat het leeftijds
verschil te groot zou worden. Dan
komt het wel erg dicht bij je huid.
En de situatie in Nederland is geen
uitzondering. Ook in Italië is nog
maar héél weinig aanwas. Alleen in
Oost-Europa is sprake van groei,
maar het is de vraag hoe het zal gaan
ROME - Halverwege het gesprek is er telefoon uit Neder
land. De prior van het klooster in Rome, een Nederlander,
meldt vanuit het ziekenhuis in Zwolle dat er bij hem een
ernstige kwaal aan het licht is gekomen. De kans dat hij nog
terugkeert in Rome is gering. Pater Johan Steneker spreekt
zijn medebroeder in zorgvuldig gekozen bewoordingen
moed in. Als de telefoon is neergelegd, blijft het even stil.
Steneker is zichtbaar aangedaan. Dan herstelt hij zich en
vertelt dat hij dit jaar al zeven keer bericht uit Nederland
kreeg van het overlijden van medebroeders. Het vergaat de
orde der karmelieten als andere religieuze ordes en congre
gaties: de laatste generatie is aangetreden, in veel kloosters
gaat straks het licht uit.
Pater Steneker, geboren in Heeren
veen, woont en werkt sinds een jaar
in Rome. Hij werd in september
1989 door het zesjaarlijkse kapittel
(een soort algemene bestuursverga
dering) gekozen als vice-generaal,
de tweede man van de orde. Hoewel
het hem moeite kostte zich los te
maken van de medebroeders met
wie hij de laatste jaren in Hengelo
een leefgroep vormde, voelt hij zich
inmiddels aardig thuis in de eeuwi
ge stad.
Johan Steneker (62) behoort hij
niet tot de categorie voorlieden die
gefrustreerd en moegestreden uit
het strijdperk is getreden. Hij kan
zich nog gezond kwaad maken wan
neer kerkvorsten er blijk van geven
voornamelijk geïnspireerd te wor
den door verheerlijking van het ver
leden.
In Nederland hebben de karme
lieten zich na de oorlog vooral toe
gelegd op het verband tussen spiri
tualiteit en engagement. Parade
paardje van de orde is het Titus
Brandsma Instituut in Nijmegen,
dat studie maakt van mystiek en
spiritualiteit, in heden en verleden.
Het was volgens pater Steneker niet
toevallig dat de Nederlandse pro
vincie daarnaast veel energie en
menskracht heeft gestoken in pro
jecten op de Filipijnen.
"Vanuit de Godsbeloving kom je
in onze tijd tot de keuze om je in te
zetten voor de bestrijding van de
kloof tussen arm on rijk in deze we
reld. Op dezelfde wijze waarop Ti
tus Brandsma in zijn tijd ten strijde
trok tegen het nationaal-socialisme.
Voor Titus was het niet nodig om
die keuze uit te leggen, hij had in
zichzelf al zoveel diepgang dat het
verband tussen spiritualiteit en
strijd er als vanzelf was".
De orde der karmelieten is nooit
een massabeweging geweest. Mo
menteel telt de orde zo'n tweedui
zend leden, verspreid over alle we
relddelen. Aanwas van jonge men
sen is er vrijwel uitsluitend in ont
wikkelingslanden. In Nederland
telt de Karmelbeweging nog 200 le
den, terwijl het ooit het dubbele
aantal was. Pater Steneker herin
nert zich nog dat er kort na zijn 'lich
ting' twee jaren waren met 25 no
vicen, maar hij vertelt erbij dat van
beide groepen vrijwel niemand de
wijding heeft ontvangen. "Ineens
was het voorbi j, net alsof er een ge
neratie kwam die het niet meer zo
aansprak".
Vergrijzing
"Rond die tijd kwam de ommekeer.
Er waren nog wel jonge mensen die
onze spiritualiteit waardeerden,
maar de keuze voor onze levensstijl
ging hen te ver. Je kunt daar treurig
om zijn, maar je kunt er ook een uit
daging in zien: hoe kunnen we men
sen van deze tijd warm maken voor
onze idealen. Ook als het zich niet
meer laat vertalen in roepingen,
kun je met de karmelitaanse spiritu
aliteit mensen aanspreken".
"Ik kan me nog gged herinneren
hoe het in mijn eigen jeugd was in
Heerenveen. Je vormde als katho
lieke paroëhie een hechte groep die
ergens voor stond en bijna alles wat
je deed had met de kerk te maken.
Nu leven we in een samenleving
waarin de kerk slechts een van de
Pater Steneker: "Een van de consequenties van de secularisatie is dat de kerk niet meer kan pretenderen dat de
clerus het overal voor het zeggen heeft. De rk organisaties en instellingen hebben de consequenties daarvan al lang
getrokken, maar de paus en de bisschoppen willen de zaak weer terugdraaien". (foto gpd)
nu daar de oude regimes zijn wegge
vaagd. De kerk was een toevluchts
oord voor wie het elders niet kon
vinden".
Kritisch
Religieuze ordes en congregaties
hebben altijd een kritische functie
vervuld binnen de RK Kerk. Zeer
tot zijn spijt ziet pater Steneker die
functie meer en meer verloren gaan.
Niet omdat de religieuzen niet meer
willen, maar simpelweg doordat de
kerk de invloed van de ordes en
congregaties stelselmatig inperkt.
"In de trits van paus, bisschoppen,
priesters en diakens worden de reli
gieuzen vaak al niet meer genoemd.
Op de laatste wereldsynode van bis
schoppen vorige maand in Rome,
was de rol van de religieuzen mini
maal. De eigen verantwoordelijk
heid die we altijd hebben gehad bin
nen dg kerk wordt meer en meer be
streden".
Pater Steneker vindt dat de kerk
zichzelf daarmee grote schade be
rokkent. "Het is erg heilzaam wan
neer we elkaar vanuit een kritische
verbondenheid bevragen. Niet om
elkaar tegen te werken, maar om de
kerk er mee te helpen. De religieu
zen zijn altijd geprezen om hun kri
tische bijdrage aan de kerk, nu lijkt
het of we alleen nog gezien worden
als een bedreiging en een gevaar
voor de eenheid".
Een goed voorbeeld van de bot
sing tussen de religieuzen en de in
stitutionele kerk levert Latijns-
Amerika waar de conferentie van
bisschoppen en de organisatie van
religieuze oversten lijnrecht tegen
over elkaar staan.
Wat Nederland betreft haalt pater
Steneker twee voorbeelden naar vo
ren, het theologisch onderwijs en
het rk basis- en voortgezet onder
wijs. "Toen de tijd van de semina
ries voorbij was, hebben de bis
schoppen en de religieuzen geza
menlijk een nieuwe opzet gemaakt
met zeven opleidingen aan bestaan
de faculteiten. Nu we in Nederland
bezig zijn met een reorganisatie van
de theolgische opleidingen, worden
de religieuzen door de bisschoppen
nauwelijks betrokken".
Verarming
Met het 'gewone' onderwijs is de si
tuatie nog frappanter. De ordes en
congregaties hebben geleidelijk
hun taken in het onderwijs overge
dragen aan leken, omdat die met
deskundigheid, maar ook vanuit
hun geloofsachtergrond de zaken
prima kunnen bestieren. En wat
doet de kerk? Die gaat, net nu dat
emancipatieproces voltooid is, op
nieuw eisen stellen aan de scholen.
De bisschoppen moeten weer een
stem hebben in benoemingen.
Pater Steneker: "Het staat mij
ontzettend tegen dat op deze ma
nier weer de indruk wordt gewekt
dat de leken geen eigen verantwoor
delijkheid kunnen dragen. De bis
schoppen zien kennelijk niet hoe
veel kwaad bloed dat zet en hoe ave
rechts zo'n maatregel daarom
werkt. Ze verschuilen zich natuur
lijk achter de richtlijnen van Rome,
maar ik vind dat ze tegenspel moe
ten bieden. Een van de consequen
ties van de secularisatie is dat de
kerk niet meer kan pretenderen dat
de clerus het overal voor het zeggen
heeft. De rk organisaties en instel
lingen hebben de consequenties
daarvan al lang getrokken, maar de
paus en de bisschoppen willen de
zaak weer terugdraaien".
Het is een ontwikkeling die al lan
ger in de lucht zat, maar die door de
huidige paus versterkt is, vindt pa
ter Steneker. "Er wordt geen ruimte
meer gelaten voor verscheidenheid
in kerkvisie, er mag er maar één
zijn. Ik vind dat eerlijk gezegd geen
bevrijdende boodschap. Het is eer
der een verarming om te denken dat
de waarheid maar één gezicht
heeft".
Pater Steneker ondervindt in zijn
huidige functie geregeld hoe scheef
er nog altijd naar de Nederlandse
RK Kerk wordt gekeken. "Dit voor
jaar was ik in Tsjechoslowakije en
daar kreeg ik van een bejaarde me
debroeder toegevoegd dat ik uit een
schismatieke kerkprovincie kom.
Dat beeld van de rebelse kerk leeft
nog altijd bij velen. Zelf ben ik eer
der geneigd om de ontwikkelingen
in Nederland van de jaren zestig en
begin jaren zeventig positief te dui
den".
"Ik weet wel dat de secularisatie
en vertechnisering bij ons erg ver is
doorgevoerd, maar de kerken heb
ben de confrontatie aan durven
gaan. We hebben steeds onze mond
open durven doen en zijn bezig ge
bleven om de geloofshouding te
toetsen aan allerlei maatschappelij
ke veranderingen. Nu wordt daar
nog wat schamper over gedaan in
andere landen, maar de dag komt
natuurlijk dat ook in Oost-Europa
en de Derde Wereld de secularisatie
toeslaat en de kerken een antwoord
zullen moeten formuleren. Dan kon
nog wel eens blijken dat we het in
Nederland niet zo gek hebben ge
daan".
Lize Stilma met haar kinderbijbel: "wie de oude vertrouwde klanken wil
horen, komt bij mij niet aan zijn trekken". (foto Kastermans)
Van onze correspondent Bert Pol
HILVERSUM (GPD) Voor wie het nog niet weet, Lize Stilma
die al heel wat boeken op haar naam heeft staan, kan snel schrij
ven. Als het moet zet ze in recordtempo een manuscript in elkaar.
Dat lukte haar met een kinderbijbel die uniek mag worden ge
noemd omdat het boek in een taal is geschreven, waarvan ze ver
wacht dat kinderen er enorm door worden aangesproken. Eigen
tijds wordt dat genoemd, gewoon de Nederlandse taal anno 1990.
Ook de nodige fantasie van de schrijfster uit Baarn is rijkelijk ver
tegenwoordigd, zonder dat de essentie van het bijbelverhaal ge
weld wordt aangedaan.
De geschiedenis van de ark van
Noach bijvoorbeeld. De mensen
wilden niet luisteren naar wat God
zei. Het begon toen heel hard te re
genen, de zondvloed, maar dit
woord wordt door Stilma niet ge
bruikt. Het zou dagenlang gieten,
schrijft ze. Het bleef maar regenen,
waarop "mevrouw Noach tegen
haar man zei: zou het wel weer eens
ophouden?". En even verderop:
"Op een dag riepen de zonen: 'Pa,
we varen' en dat was ook zo, want
de hele wereld stond onder water,
dus de boot ging drijven".
Lize Stilma heeft de bekende bij
belverhalen naar de dag van van
daag verplaatst. De kinderen van
toen moeten volgens haar net zo
hebben gereageerd als de kinderen
van nu. "Dat vriendjes van de kin
deren van Noach zeiden: wat heb
ben jullie toch een gekke vader, ligt
toch helemaal voor de hand. Als ie
mand hier een boot zou maken, ter
wijl er in heel Nederland geen water
is, dan zouden de kinderen toch ook
zeggen: die vent is niet wijs". Lize
Stilma heeft geen eigen herinnerin
gen aan een kinderbijbel, wel staat
die ene onderwijzer van vroeger
haar helder voor de geest. De man
vertelde op een dag ook het verhaal
van Noach.
"De meester had de maten van al
le beesten op het bord geschreven.
Ik kon niet geloven dat al die dieren
in die boot konden worden gestopt.
Ik ben toen de klas uit gestuurd. Ik
was ervan overtuigd dat met twee
zeeleeuwen en twee olifanten de ark
al overvol was. Wat de onderwijzer
van toen vergat te vertellen is, dat
het hier gaat om het verhaal achter
het verhaal".
Daarom schrijft Stilma tot slot
van haar eigen Noach-story het vol
gende. "Het gaat in de bijbel nooit
alleen om wat er in een verhaal ge
beurt maar altijd om dat wat God er
mee bedoelt aan ons te zeggen. En
dit verhaal wil ons leren dat God
wel woedend op ons kan zijn, maar
ook altijd weer goed wordt. Hij zegt
telkens opnieuw tegen de mensen:
"Daar praten we niet meer over.
Voorbij is voorbij. Ik ga vergeten en
vergeven".
Vreselijk
Stilma: "De fundamentalisten wil
len plechtige taal horen. Maar als
God vandaag op aarde was en de
mensen konden de ark weer verla
ten, dan zal God niet zeggen van:
Gij en uw huisvrouw, en uw zonen
en de vrouwen van uw zonen verla
ten nu de ark, nee, hij zegt gewoon:
kom er maar uit".
Ze heeft enige moeite met de ver
halen in het Oude Testament. "Ik
weiger te geloven dat God die vrese
lijke verhalen dicteerde van moord
en doodslag. Het Oude Testament is
toch een boek datje uit de buurt van
kinderen moet houden". Bij het
schrijven van haar kinderbijbel
heeft ze zich laten leiden door de
Statenvertaling. "Die ben ik gaan
volgen en heb ik, zeg maar, herver
teld. Wie de oude vertrouwde klan
ken in de kinderbijbels wilt lezen,
komt bij mij niet aan zijn trekken,
want God is hierin niet een God
voor wie je bang moet zijn, maar een
Allerhoogste die het beste met de
mensen voor heeft".
Plechtige toon
Het nieuwste boek van Stilma,
uitgegeven door Kok in Kampen en
kleurrijk geïllustreerd door Marius
van Dokkum, is dan ook niet te ver
gelijken met andere kinderbijbels.
"Regelmatig verschijnen er zulke
uitgaven. Dan blijkt dat de prijs er
minder toe doet, want de kopers,
ouders en grootouders, letten meer
op de inhoud. Voor sommigen mag
er enige vrijheid van weergave be
staan, anderen wensen niet dat er
één woord aan de Statenvertaling
uit 1617 wordt toegevoegd. Die hou
den daar hartstochtelijk aan vast,
want dat is vertrouwd en bekend.
En wat niet bekend is is gevaarlijk
voor deze mensen. Of om professor
Anne van der Meijden te citeren,
deze mensen zeggen dan: de duivel
loopt op kousevoeten".
Lize Stilma heeft dus duidelijk met
dat 'vertrouwelijke' gebroken, zij
heeft een totaal andere woordkeuze
en stijl gebruikt. In het verhaal over
de blinde Bartimeüs die na een ont
moeting met Jezus weer kon zien,
wordt dat ook heel treffend weerge
geven.
Heel menselijk is de reactie van
Bartimeüs, als aan het eind van de
eerste dag waarop hij kan zien, de
avond valt. Hij wordt weer verdrie
tig. Als zijn vriend dat merkt en
vraagt wat er aan de hand is, zegt
Bartimeüs: "Ik ben bijna weer
blind, want het wordt langzaam
donker voor mijn ogen". De vriend
zegt daarop, dat hij zich niet onge
rust hoeft te maken, omdat het aan
het eind van elke dag altijd donker
wordt. Stilma in haar eigen stijl;
"Om toch wat licht te hebben
schijnt dan de maan. Ondertussen
slaapt de zon en als jij wakker
wordt, is het weer licht en schijnt de
zon op je neus. Zo gaat dat, zolang
de wereld bestaat. Zo heeft God het
bedacht. Leuk he?'
De schrijfster: "Ik ben destijds op
school opgevoed met een bijbel die
je bang maakt, waarin een boze God
je straft als je ook maar even over de
schreef ging. Mijn schoolmeester
vond dat kennelijk prachtig. Als ie
mand, die Gods woord vertelde, uit
gelachen werd, dan werd je daar
voor zwaar gestraft. Nou, hij vertel
de Gods woord. En hij vertelde alles
op plechtige toon en zo iets blijft je
wel bij. Vandaaf dat er een heleboel
vrolijkheid in mijn boek voor
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 11,45 oecu
menische studentendienst; Marekerk 10 ds
Smaling, 5 ds Kool Utrecht; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds Nauta; Oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 ds Rietveld, 11.15 ds Rietveld en
pastoor V Well; Bethlehemkerk (Driftstr.) geen
dienst; Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds V
Hunnik, 5 ds Schouten; Vredesk. (Burggra-
venl.) 10 ds Schouten; Waalse kerk (Breestr.)
10.30 pasteur Ribs; 'Stevenshof' (rk kerk
Haagse Schouw) 11 kand V Eek. Acad. Zie
kenhuis 10 ds Mondeel. Diakonessenhuis elke
za 10.30 rk. dienst, en 10.30 ds Hemmes.
Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.)
10 ds Eekhof; Oude Vest 10 ds Alblas; Mara
nathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv.
gem.; verzorgingstehuis Groenhoven 10 ds
Verdoorn ha; Merenwijk zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds Houtman, 5.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5. Geref.
Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in
Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds
Mostert. Doopsgez.-Remonstr.Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10 ds Vos-Wiegand.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord',
Rijnsburgerweg 124) 10 ds Agtereek. Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30.
Evangeliecentrum-PInksterbew. (Bethlehems-
kerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra. Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr Vd Molen. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en
4.30. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en
4, wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordhofland V.schoten)elke za 10
tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christe
lijke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 10, 11 en 12. Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.singel) 10, behalve 2e weekeinde van de
maand: za 7. Rooms-Kath. K. Haagweg za 7,
zo 10.30; Herensingel za 7, zo 9.30 en 11Rijn
dijk (Stevenshof) za 7, zo 9.30; Steenschuur za
7, zo 8.30,10,11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de za 7, zo 10; Lammenschansweg za 7, 10;
Haarl.straat za 7, zo 10.30 en 12.15; Merenwijk
zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds Roodenberg, 5
ds Wartel jeugddienst.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds Hogen-
dijk Alphen ha, 7 ds Heyting Oude Wetering.
Geref. Kerk 10 en 6.30 ds Wijngaarden. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4 prof V 't Spijker. Rk Kerk
za 7, zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds 't Hooft, 6.30 ds Jonkman;
Kruiskerk 10 ds Jonkman; Opstandingskerk 10
ds Ommering, 6.30 zie Salv.kerk; G. Herder
kerk 10 ds Nieuwenhuis; De Bron 9 en 10.30
ds Huizebosch, 6.30 ds Lapré; Ashram (Mars
diep) 10 ds Moll; Driehoorne 7 ds Bade; Ouds-
hoornse kerk 10 dr Cramer; Sionskerk (Me
teoorlaan) 9.30 ds Ouwendijk, 6.30 ds
Vroegindeweij Amersfoort. Geref. Kerk Mar-
.kerk 10 en 6.30 ds Wilschut; Salv.kerk 10 ds
Santing, 6.30 ds Hoogendijk. Geref. K. Vrijg.
(school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds Grétz
ha. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.) 9.30
ds Janssens, 4.30 hr Hartkamp. Chr. Geref.
Kerk (Grijpensteinstr.) 9,30 en 4.30 ds Vd Meij,
di 7.30 ds Vd Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr.
240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1)10
ds Koekkoek, 6.30 ds Agtereek. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 hr Strietman.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54)
10 hr Vd Hoorn. Bapt.gem. Ichthus (aula mavo
H. Dunantweg 1) 10 hr Haverkamp, 6.30 hr
Knecht. Pinkstergem. 'Het Licht' (A. v. Buren-
laan 15) 10. Christengemeente 'De Hoeksteen'
(geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) 10 hr Veldhui
zen Bodegraven. Leger des H. (Zonneweg 3)
10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10
dr Meijering, Rk Kerk: Bonifaciusk. za 7, zo
9.45 en 11.30; Piusk. za 7, zo 9 en 10.30; De
Bron za 7, zo 9.30 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds Boer, 6 ds
V Estrik. Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoek
steen', Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10 drs V
Arkel. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
De Koeyer Wilnis, 6.30 ds Vd Scheur; Salv
.kerk 1 ds Terlouw, 6.30 ds V Brummelen Hui
zen; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 10 ds Vd
Scheur, 6.30 ds Terlouw. Geref. Kerk 10 en
6.30. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 EN 4.30
ds Simpelaar. Geref. Gem. (Stationsweg 17)
10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem. geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 ds 't Hooft Alphen; De Stek 9.30
ds V 't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds De Jong, 6.30
ds V 't Hoff. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds Oos-
ting. Geref. Gem. 9.30, 7 ds Boogaard. Volle
Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83)
geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 kand
Schenderling Alphen, 6.30 ds Alblas. Geref.
Kerk 9 ds Bronswijk radiokerk Bloemendaal, 5
ds Huisman. Rk Kerk: dorp za 7, zo 10 en
11.30; Anker za 7, zo 11Rijndijk zo 9.30.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 7 ds Rothfusz.
Geref. Kerk ('Hoeksteen') zie herv kerk. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 ds V Langevelde. Christen
Gemeente (P. Breughellaan 36) 10'hr Verbaan
ha, 7 zangdienst. Rk Kerk: Mart. za 7, zo 9 en
11; Jozefk. za 7, zo 10.
HOOGMADE. Herv. Gem. 10. Rk Kerk za 7, zo
9.15.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds Pannekoek
Oegstgeest. Rk Kerk za 7, zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds De Graaf, 6 ds Sloof; Ontm.kerft
10 ds sloof, 6.30 ds De Graaf. Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 10 en 5 drs V Breevoort. Rk Kerk
za 7, zo 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
bogaard, 6 ds Visser; O. Kerk 10 ds Vroeginde
weij, 6 ds Stam; Ichthusk. 10 ds Hovius, 6 ds
Christ; Pniëlk. 9.30 ds Sjollema, 6 ds Volk; Ma-
ranathakerk (Rijnsoever) 10 ds Vd Berg, 6 ds
Ten Voorde. Overduin 2.15 hr Bor. Herv. Gem.
'De Rank' (Helmbergweg 10) 10 ds De Leeuw.
Geref. Kerk Vr.kerk 10 en 5 ds Vd Horst ha; Tri-
umfatork. 10 en 5 ds Mink ha. Geref. K. Vrijg.
10.30 en 5.30 ds Heida ha. Ned.'Geref. K, (au
la Bestevaer-mavo) 10 drs Janse, 7 ds Zwarts.
Chr. Geref. K. 10 en 5 ds Veenendaal, di 7.45
ds Veenendaal bijbellezing. Vrije Chr. Geref.
Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 ds Visser. Soefi (Zuidduin
weg) elke 1e en 3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Tielkemeijer, 7 zie geref kerk. Geref. Kerk
10 hr Vreugdenhil Koudekerk, 7 oecumenische
adventsdienst.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Stegeman, 6.30 ds Stegeman
open deurdienst; Schepplngskerk 10 ds Luttik-
huis ha. Leythenrode 10.30 ds De Leeuw.
Elis.-ziekenhuis 10.45. Geref. Gemeente Lei
den eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds
Boogaard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr
De Vries. Rk Kerk za 7. zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 hr Goedhart
Nieuwkoop, 7 zie geref kerk. Geref. Kerk 9.30
zie herv kerk, 7 ds Vd Kooi. Rk Kerk za 7, zo
9.30 en 11,15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Verdijk;
Pauluskerk 10 en 7 (advents vesperdienst) ds
De Gelder. Geref. Kerk 10 ds Kuiper Noord-
wijk, 5 drs V Midden. Geref. K. Vrijg. (Prinses-
sestr. 1) 10.45 en 4.30 ds Geersing ha. Ned.
Geref. Kerk (Salvatori) 10.45 ds Brink, 7 ds Ar
nold Zoetermeer. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30
ds V Dijken. Geref. Gem. 10, 4 ds Tanis. Evan
geliegemeente (Heereweg 52a) 9.30 hr Ver
steeg. Rk Kerk: Agathakerk za 7, zo 10 en
11.30; Poelpolder za 7, zo 10.30; Mariakerk za
7, zo 9 en 10.15; Engelbew. za 7, zo 10.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds V Mounk,
6.30 ds Quartel Gouda jeugddienst. Geref.
Kerk 9,30 ds V Mouwik, 6.30 ds Quartel. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds Brons Urk. Re
monstr. Gem. 10 ds Bloemendaal. Evang.
gem. (ver.gebouw 'De Rank', Regthuysplein)
12 jeugddienst. Rk Kerk za 7, zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds De Graaft,
6.30 dr Haitsma Boskoop. Geref. Kerk 9.30 ds
Baane. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds Sirag
Leusden, 7 ds Romein Rotterdam. Geref. Kerk
9.30 ds Rang, 7 zie herv kerk. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 ds V Roekei. Fik Kerk za 7, zo 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 en 7. Rk kerk za 7,
zo 9 en 10.30.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee, 5 ds Vroeginde-
wey Katwijk; Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg,
5 ds Vd Lee; De Rank (Golfbaan) 10 ds Vd
Bergh. Geref, Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
kand Blok Amsterdam; Vinkenl. (Binnen) 10 en
7 ds Elgersma. Kapel W. v.d. Bergh-stichting
11 ds Slofstra. 'Sole Mio' 9 ds Elgersma.
Evang. centrum 'De Ark' (pickópl. 110 en 7 hr
V Duin. Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30
ds V Ginkel Amsterdam, Rk Kerk Zee za 7, zo
10.30; Binnen za 7, zo 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Vd Meij
gezinsdienst; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Vic-
tork. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9 en
10.30; De Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem, Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Da Cos
ta; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 prol De
Jonge Leiden. Geref. Kerk 10 ds De Bruin. Ge
ref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 9.30
en 4.30. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45
ds Zwarts Katwijk, 4 ds Janse. Van Wijcker-
slooth 4 ds Rijksen. Endegeest 10 ds Friede-
rich. Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk za 7, zo 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7, zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv, Gem.
9.30 ds Heijting. Geref. K. 9.30 ds Zijl, 5 ds Bui-
kema Zwammerdam, Remonstr. Gem. 10 dr
Cossee Rotterdam. Rk Kerk za 7, zo 10 en
11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
za 7, zo 10.30; Petrus-B. za 7, zo 10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 10.30 ds Vd
Hoeven, 7 ds Vd Pol Nigtevegt. Chr. Geref. K.
8.45, 2 ds Boiten Schiedam.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds Christ, 5 ds Veldman Houten; Bethelkerk
9.30 ds Wagter. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 en
5 ds Snel; Immanuelkerk 8.45, 10.30 en 5 ds
Verschoor; Maranathakerk 9.30 en 5 ds
Terpstra. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds Grut
ter. Chr. Geref. K. 9.30 en 3 ds V Vuuren Maas
sluis, Evang. Christengem. (aula mavo) 10 hr
Vd Ree Rijnsburg ha. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en
(chr. tuinbouwschool) 11.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 10 en 7 ds Volleb-
regt ha. Geref. Kerk 10 ds Bras ha, 7 zie herv
kerk. Chr. Geref. K. 10en5ds Hogenbirk. Ned.
Prot. Bond (Jul.laan 17) geen dienst. Rk Kerk
za 7, zo 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9,30 ds Lapré Koude
kerk, 6.30 ds Koelewijn Krimpen a/d IJssel.
Geref. Kerk 9.30 ds De Reus, 6.30 drs Zijl. Rk
Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12; kerk Langeraar
za 7, zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr Vermeulen,
6.30 prof Vd Beek. Gerei. Kerk 10 drs Padmos,
6.30 drs Oegema. Geref. K. Vrijg. 8.45 en 3.45
ds Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
9, 10.30 ds De Jong. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en
VOORSCHOTEN: Herv Gem. Dorpskerk 10
ds Ledegang; De Ontmoeting (Noordhofland)
10 ds Schaap; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoek
kade) 9.30 ds V Kooten Delft, 4.30 ds Groe-
nenberg Oud Beyerland. Hulp en Heil-kerk
CSchakenbos', Leidschendam) 10 zangdienst
dr Verheule. Geref Kerk 10 ds De Zwart. Ge
ref. K. Vrijg. (Bachlaan) 9 ds Geersing, 4.30.
Rk Kerk Laur.kerk za 7, zo 11 30, 7 oecumeni
sche advents-zangdienst; M. Godskerk. za 7,
zo 10. Kerk van Engeland (British school in The
Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aula-basisgemeenschap (in
'Onderdak') geen opgave.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Vd Kamp Scherpenzeel, 5 drs Buitelaar Rotter
dam; Hoeksteen 9.30 ds Goossen, 6.30 ds
Schipaanboord; Bethelk. 9.30 ds Kunz, 5 ds
Goossen; Rehoboth-school 9.30 ds Stam
Kamperveen; Imm.kerk 10 ds Kors-De Koning
Hendrik Ido Ambacht, 5 ds Onstein Amster
dam. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 ds Bongers, 5
ds De Jong Boskoop; Ontm.kerk 9.30 ds De
Moor. Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2.45
ds Hoogendoorn. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en
5 ds Vd Want. Oud-Geref. Gem. (Mercurius-
weg 29) 10 en 6.30. Remonstr. Gem. 10 ds V
Rossum Voorburg.
WARMOND: Herv. Gem. 10 dr Muis. Rk Kerk
za 7, zo 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds V Dis; Kievietk. ('Samen op
weg') 10 ds Visser; Messiask. 10 ds Hellen-
doorn; Dorpscentrum 9.30 ds V Laar. Geref.
Kerk Zijllaan 10 en 5 ds Vd Woude ha. Ned
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 prof Leertouwer
Leiden. RK Kerk Jozef za 7, zo 9.30 en 11Will,
za 7, zo 9.30 en 11GH za 6, zo 10.30.
WOUBRUGGE Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds V
't Hof. Geref. Kerk 9.30 mw Kok Kouderkerk,
6.30 mw Ds Vd Kooi-Dijkstra Leimuiden. Ned.
Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20) 10 30 ds
Broström-Bruin Sassenheim. Rk Kerk zo
10.30.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds Markus
Broek op Langendijk. Geref. Kerk9.30 hr
Schreuder, 7 ds Dronkert.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan zo 9.30; Chr. Dienaark.
za 7, zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk za 7, zo
10 en 11.30.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 10 en 6.30 ds
Dubbeldam. Geref Kerk 10 ds Buikema, 6 30
ds De Reus Ter Aar. Remonstr Gem. geen
