Onderbetaald en
ondergewaardeerd'
Deze baaszoekteen
organisatiedeskundige.
De grote vraag om gezinshulpen en de zorg om een 'grijze' toekomst
ZATERDAG 17 NOVEMBER 1990
EXTRA
PAGINA 35
De vergrijzing legt een zware hypotheek op Nederland als verzorgings
staat. Binnen een tijdsbestek van nog geen twintig jaar is de geboorte
golf die dit land vlak na de oorlog overspoelde toe aan de pensioenge
rechtigde leeftijd. Aangezien het geboortecijfer nadien is gekelderd, zal
binnen afzienbare tijd een verhoudingsgewijs beperkte groep van wer
kenden moeten opbrengen voor de sociale zorg van een vrij omvangrij
ke categorie van gepensioneerden. Wacht hulpbehoevende ouderen
een toekomst, waarin amper naar ze wordt omgekeken? Of worden de
oudere jongeren van nu straks op hun wenken bediend door middel van
een op maat gesneden zorgverlening? Een waarschuwing vanuit het
veld richting politiek: als er niet meer geld voor de thuiszorg wordt uitge
trokken, dan zouden er in de toekomst wel eens te weinig helpende
handen voorhanden kunnen zijn. "Dit werk wordt ondergewaardeerd
en vooral ook onderbetaald".
door Gerard van Putten
Claassen:Bij
de stichting Ge
zinsverzorging
komen we han
den tekort. Wij
vragen veel van
onze sollicitan
ten, helaas heb
ben we betrek
kelijk weinig te
bieden". tfotos
Holvast)
De gezinsverzorging levert stellig dank
baarheid op, maar afgemeten aan wat in
vergelijkbare beroepen wordt betaald
ook een bescheiden beloning. Sinds jaar
en dag wordt vanuit de Stichting Gezins
verzorging uiting gegeven aan de zorg
om het structureel grote personeelsver
loop en het daarmee samenhangende te
kort aan goed ingewerkte krachten. Ook
al vanwege de toenemende vergrijzing
dreigt de thuiszorg meer en meer in de
knel te raken. En in het verlengde daar
van, de oudere meer en meer in het ge
drang.
De overheid en in het bijzonder staats
secretaris Simons van WVC denkt de
groeiende zorg om de ouderenzorg te
kunnen wegnemen met de nota 'Werken
aan Zorgvernieuwing', een aangepaste
versie van het zeer omstreden plan-Dek
ker. De inhoudelijke discussie over de
nota is in politiek-Den Haag nog volop
gaande, maar aangenomen mag worden
dat 'Werken aan Zorgvernieuwing' in
1994 een door de maatschappij geaccep
teerd gegeven zal zijn. De kosten van de
gezondheidszorg daaronder begrepen
de gezinsverzorging zullen dan niet
langer worden gedekt door de pakketten
van ziekenfondsen en ziektekostenver
zekeraars. Daarvoor in de plaats treedt
een basisvolksverzekering waarin zowel
ziekenfondsverzekerden als particulier
verzekerden worden ondergebracht. De
premie zal grotendeels (voor 85 procent)
worden afgestemd op de draagkracht
van de verzekerde; voor de resterende 15
procent kan men zich bijverzekeren bij
een zorgverzekeraar. Vooruitlopend op
die nieuwe toestand is de Gezinsverzor
ging sinds 1 januari 1989 onderbracht bij
de algemene wet bijzondere ziektekos
ten.
Bedenkingen
Of de nota 'Werken aan Zorgvernieu
wing' de gevreesde ontmanteling van de
gezondheidszorg zal verhinderen, daar
over bestaan in het veld nogal wat beden
kingen. De ziektekostenverzekeraars bij
voorbeeld hebben deze week in een pagi
nagrote open brief in vijf landelijke bla
den staatssecretaris Simons 99 indrin
gende vragen gesteld over de eventuele
consequenties van de gezondheidszorg-
nieuwe stijl.
Parallel aan 'Werken aan Zorgvernieu
wing' scheidde het ministerie van wvc
ook de nota 'Van samenwerken naar sa
mengaan' af. Daarin wordt gepleit voor
een stapsgewijze bundeling van de Ge
zinsverzorging en het Kruiswerk. Op 11
juni is daartoe de eerste aanzet gegeven
met de oprichting van de Landelijke Ver
eniging voor Thuiszorg. Het ligt in de be
doeling dat de thuiszorg wordt gemodel
leerd naar een situatie met een sterk ver
grijsde populatie. De handen ineenslaan
om te voorkomen dat de thuiszorg "han
den tekort komt om alle zorgbehoeven-
den achterna te lopen, dat verhaal schuilt
eigenlijk achter de voorgenomen fusie.
Het past allemaal in de veranderde,
mede door financiële overwegingen in
gegeven, opvatting over de bejaarden
zorg waarbinnen het accent de laatste ja
ren meer en meer is verlegd van de intra
murale naar de extramurale zorg. Anders
gezegd: de overheid heeft onder het regi
me van de toenmalige WVC-minister
Brinkman het beleid er op afgestemd de
oudere zo lang mogelijk in diens ver
trouwde omgeving te houden. De achter
liggende gedachte daarvan was niet al
leen een sociale, maar vooral ook een
kostenbesparende.
In beginsel is de Gezinsverzorging be
reid op termijn te integreren met de
Wijkverpleging. Wat directeur A.A.
Claassen van de stichting Gezinsverzor
ging Leiden betreft zal wel aan ten min
ste drie voorwaarden moeten worden
voldaan.
Bondig samengevat dringt hij aan op
de opening van één loket voor een een
duidige behandelingsprocedure van ver
zoeken om thuishulp. Nu ontstaat er nog
wel eens discussie over de vraag of de
aanvrager de zorg van een gezinshulp,
dan wel van iemand van de wijkverple
ging behoeft.
Het bijdragestelsel van de samen te
voegen instellingen moet in de visie van
Claassen voor 1 januari 1992 worden ge
harmoniseerd. Het Kruiswerk heft en
treegeld aan iemand die voor het eerst
een beroep doet op het dienstenpakket;
het lidmaatschap kan in stand worden
gehouden door betaling van contributie,
die gratis dienstverlening garandeert. De
stichting Gezinsverzorging verlangt een
bijdrage voor de te leveren diensten, ge
relateerd aan inkomen en gezinssamen
stelling.
Ten slotte meent Claassen dat de voor
genomen samenvoeging gepaard .moet
gaan met aanpassingen in de salaris
sfeer. Naar zijn mening blijven de belo
ningschalen te zeer achter op die van het
Kruiswerk.
"Wij wórden zorgondernemers, dat
zijn we nooit geweest. Integendeel, wij
vormden tot voor enkele jaren een vrij
statische, gesubsidieerde organisatie.
Zwart-wit gesteld kon slechts op bepaal
de tijdstippen bij de stichting worden
aangeklopt. Nu zijn we bezig ons te ont
wikkelen tot een dienstverlenend bedrijf
dat zorg levert. Er huist nu veel meer on
dernemingsgeest binnen de stichting. Er
wordt beduidend klantgerichter ge
werkt, en dat is met het oog op de toe
komst ook noodzakelijk. De oudere
mensen van straks zullen mondiger zijn
dan dé huidige generatie bejaarden, ze
zullen hogere eisen stellen. De burgerij
wil niet langer afhankelijk zijn van lief
dadigheid. van de caritas. Waar de men
sen om vragen zijn goed gekwalificeerde
zorgleveranciers, die geacht worden 24
uur per etmaal beschikbaar en bereik
baar te zijn".
Zorgcontract
Om aan die wens tegemoet te komen zal
de clientèle uiterlijk 1 januari 1992 een
zorgcontract worden voorgelegd. Daarin
wordt, ook in het geval er sprake is van
ziekte of vakantie de belanghebbende in
elk geval een minimale, aan hedendaag
se kwaliteitsnormen voldoende zorg ge
waarborgd. Sinds enige tijd is een deel
van het medewerkersbestand van de
stichting Gezinsverzorging ingepast in
helpendenteams. In totaal zijn er vijf ge
formeerd. Elk team bestaat uit acht per
sonen en gezamenlijk dragen de teamle
den de verantwoording voor de hulp aan
cliënten in de wijk. De eerste indrukken
zijn gunstig. Voor geen prijs willen ook
de teamleden terug naar de oude situatie
van kleine zelfstandige in loondienst.
"Het ziekteverzuim is drastisch vermin
derd". heeft Claassen vastgesteld, "ver
moedelijk ook omdat binnen de teams
de gedachte leeft dat men elkaar niet
mag laten zakken".
Niet eens zo lang geleden moest de
klant, toen de wijkgerichte helpenden
teams nog niet bestonden, wel eens nee
worden verkocht. Ziekte, vakantie en atv
stonden nogal eens op gespannen voet
met de continuïteit van de hulpverle
ning. Bovenal frustreerde het soms nij
pende tekort aan personeel soms een
soepel lopende vervangingsregeling. Zo
dra een klant door afwezigheid van de
gezinsverzorgster 'onbemand' dreigde te
raken, moest als het ware het hele mede
werkersbestand worden afgebeld om te
bezien of iemand bereid was in en bij te
springen.
Binnen het innige verband van hel
pendenteams kan de absentie van een
van de medewerkenden flexibeler wor
den opgevangen. De teamleden denken
daarover als het ware met elkaar mee,
plegen geregeld met elkaar overleg en
delen de werktijden in naar de zorgbe
hoeften, zoals die in de wijk bestaan. De
betrokkenheid onder de gezinshulpen is
groot. Valt een teamlid tijdelijk weg, dan
kan door enig geschuif met werktijden
en clientèle toch iedere klant worden be
diend. Claassen: "In elk geval kan. door
bij de ene klant een uurtje korter te wer
ken ook die andere klant de meest nood
zakelijke zorg worden geboden. Zodra
het helpendenteam weer compleet is,
kan weer optimale zorgverlening wor
den geboden".
Voor mensen die zijn belast met de
vervulling van de thuiszorg, is het risico
overigens nadrukkelijk aanwezig dat
werkbelasting kan doorslaan naar over
belasting. "Daar moeten we inderdaad
voor waken", zegt Claassen. "Juist van
die groepscohesie gaat een sterk motive
rende werking uit. Op zich prima, die
toewijding en gedrevenheid, als men
zich maar niet aan het werk vertilt".
Werklast
Een wetenschappelijk onderzoek dat
zich uitstrekte van november 1986 tot fe
bruari 1989 leverde het rapport 'Thuis
zorg nader bekeken' op. Daarin wordt
een uiteenzetting gegeven over de werk
situatie van 168 Drentse beroepskrach
ten, deels werkzaam in de Gezinsverzor
ging en deels in de Wijkverpleging. De
leidinggevenden in de Gezinsverzorging
maakten van de gelegenheid die de en
quête bood dankbaar gebruik om op ba
sis van wat hen vanuit 'het veld' ter ore
was gekomen aan te geven dat de werk
last de laatste tijd sterk (50 procent) of
iets (32 procent) was toegenomen.
Als een van de oorzaken van de belang
rijk gegroeide werkbelasting werd aan
gevoerd de grotere hulpbehoevendheid
van de clientèle. En dat hangt dan weer
ten nauwste samen met de accentver
schuiving in de ouderenzorg. Waar in het
verleden gezonde 65-plussers zonder
mankeren een kamer in een bejaarden
huis konden reserveren, daar wegen nu
medische argumenten zwaar bij de be
oordeling ouderen wel of niet in te kwar
tieren. Indien de omstandigheden het
maar even toelaten wordt de oudere in ei
gen omgeving verzorgd.
Een aanvraag om bijstand in de huis
houding wordt binnen 2 x 24 uur gehono
reerd met de komst van een medewerker
van Gezinsverzorging. Ter plaatse beoor
deelt die in hoeverre het verzoek ge
grond is en hoe groot de urgentie is.
Claassen: "Onder bepaalde omstandig
heden streven we ernaar binnen 2 x 24
uur die hulp te bieden. Indien gewenst
en indien nodig wordt tegenwoordig ook
's avonds en in het weekend hulp gebo
den".
Concurrentie
Een macro-onderzoek heeft uitgewe
zen dat de Gezinsverzorging en het
Kruiswerk, mits op grotere schaal (met
verzorgingsgebieden van 250.000 tot
400.000 inwoners) georganiseerd, toe
kunnen met een budget van ruim twee
ënhalf miljard. Van overheidswege is te
vens aangegeven dat een efficiëntere
taakverdeling intern ^en besparing van
300 miljoen gulden zou kunnen opleve
ren. Samenvoeging van onder meer per
soneelszaken en de administratie zou
volgens Claassen de kosten inderdaad
behoorlijk kunnen drukken, en het voor
deel daarvan zou dan kunnen zijn dat het
vrijkomende geld ten goede kan komen
aan de zorgverlening. Dat zou kortom
kunnen worden omgezet in hulpverle
ningsuren".
De financiering van de Gezinsverzorging
en het Kruiswerk is tot 1994 zeker ge
steld. "In dat jaar verliezen we het mono
polie. Het mag niet uitgesloten worden
geacht dat er concurrentie van zorgin
stellingen zal opdoemen. Op grond van
prijs en kwaliteit zullen we met ingang
van 1994 onszelf moeten bedruipen. De
thuiszorg zal contracten met verzeke
raars moeten afsluiten op basis van prijs
en kwaliteit. In theorie zou het kunnen
dat de verzekeraars onze verzorgings-
prijs te hoog vinden en dan besluiten een
deur verder te gaan".
In de visie van WVC volstaat, landelijk
bekeken, voor de Thuiszorg een totale
verhoging van de salarispost met 60 mil
joen per jaar. Veel te krap begroot, meent
Claassen. "Bij lange na niet voldoende
als je nagaat dat er 100.000 mensen in de
Gezinsverzorging werkzaam zijn. Een
peanut op jaarbasis. Willen wij de kwali
teit en de kwantiteit van de zorgverle
ning blijvend kunnen waarborgen, dan
zal er meer geld op tafel moeten komen
voor uitbreiding en voor verbetering van
de arbeidsvoorwaarden. Anders zullen
we op de arbeidsmarkt weinig kans van
slagen hebben en wellicht gedoemd zijn
de arbeidskrachten uit het buitenland te
halen".
Op basis van achttien jaar ervaring in
deze beroepssector ("eerst in de bollen
streek en nu al weer tien jaar in Leiden")
kent directeur A.A. Claassen als geen an
der de vooroordelen, die ten opzichte
van het werk van gezinsverzorgsters be
staan. "Er wordt altijd maar gedacht dat
we alleen maar de boel bij iemand thuis
schoonmaken, huishoudelijk werk ver
richten. Maar het is veel meer. De
helpster is niet zo maar een werkster die
in het gootsteenkastje en de linnenkast
komt".
Als er al wordt gepraat over werkster,
dan gaat het volgens hem in feite wel
over sociaal werksters. Want: helpsters
treden in de intimiteit van het gezin. "Ze
treden in iemands levenssfeer en worden
daardoor geconfronteerd met dementie,
met eenzaamheidsproblemen. Met het
verdriet van mensen, omdat ze geleide-
lijkaan de familieleden en kennissen
zien wegvallen. Of omdat de kinderen
ver weg wonen en daarom niet regelma
tig langs kunnen komen. Kijk, je kunt als
helpster dan niet zomaar aan de slag
gaan en daarna de boel de boel laten, zo
dra alles aan kant is. Enerzijds dienen
helpsters zich bescheiden op te stellen,
anderzijds moeten ze ook betrokkenheid
tonen en klaar staan als mensen hulp be
hoeven. Wij vragen veel, maar wij kun
nen betrekkelijk weinig bieden. De belo
ning ligt nu iets boven het minimum
loon".
Kritiek
Niet bepaald een vetpot. En daarbij komt
dan nog dat het werk zich lang niet altijd
door de arbeidsvitaminen alleen laat be
geleiden, maar stellig ook door een flink
portie kritiek. Voor sommige klanten is
het emotioneel een moeilijke, zo niet on
verteerbare zaak dat ze onder dwang van
persoonlijke omstandigheden de huis
houding geheel of gedeeltelijk uit han
den moeten geven. Het komt voor dat de
gezinsverzorgster het in de ogen van de
gene die hulp krijgt nooit goed doet. Met
het gevolg dat de vinger langs de kast
gaat, en dat er onder het bed wordt geke
ken waar zojuist de stofzuiger nog is
langs geweest. Een achtergebleven stofje
kan dan al aanleiding zijn tot het spuien
van een vernietigende opmerking over
het vermeende geflodder van de helpen
de.
Klachten worden bij de stichting Ge
zinsverzorging serieus genomen, al laten
sommige aanmerkingen zich afdoen als
gezeur. "Onder de klanten heb je precie-
zen en rekkelijken", merkt Claassen op.
Daarbij komt nog. zegt hij ook, dat er met
gemak een kloof tussen twee generaties
kan ontstaan. De ene klant is bij wijze
van spreken al blij met het bezoek van de
gezinshulp, terwijl de ander vindt dat al
les spie en span moet zijn. En zelfs nog
blinkender, nog schoner, nog geboender,
nog hagelwitter dan de witste witwas in
een waspoederreclame.
Mieke Kessels is een van de gezins
helpsters die in weerwil van het grote
personeelsverloop tot de blijverdjes mag
worden gerekend. Al elf jaar is ze werk
zaam in de gezinsverzorging, en dat is
volgens haar bepaald geen unicum. De
Stichting Gezinsverzorging weet zich
verzekerd van de toegewijde medewer
king van enige helpsters die al twintig
Mieke Kessels:
meer dan een werkster.
(Wim Dijkman)
jaar hun diensten aanbieden. "Ik vind
het leuk werk, anders was ik er al lang
mee opgehouden. Vooral het sociale as
pect van dit werk trekt me aan".
Haar werkweek beslaat in totaal 16
uur. In twee huishoudingen is ze met
grote regelmaat een graag geziene gast.
Ze doet niet alleen de huishouding, ze
verzorgt ook in de breedste zin des
woords. In Leiden, in de Mors, komt ze
drie keer in de week bij een bejaard echt
paar, van wie ze als regel eerst de incon-
tenente man des huizes wast, waarna ze
het oog van de vrouw verzorgt. Mieke
doet ook nog de was. en ze maakt het
huis schoon. Wat dat betreft staat ze als
het ware model voor de uitspraak van
haar directeur Claassen, die opmerkt dat
er tussen de thuishulp en de wijkverple
ging een grijs vlak bestaat. In de praktijk
komt het er dikwijls op neer dat de
helpsters ook degenen zijn. die er op toe
zien dat met name hun oudere klanten
geregeld eten.
Grijze vlak
In het grijze vlak tussen Gezinsverzor
ging en Wijkverpleging bevinden zich ta
ken, waarvan het eigenlijk niet helemaal
vaststaat door wie die moeten worden
verricht. Het is niet uitgesloten dat bin
nen afzienbare tijd ook wijkverplegen-
den in de helpendenteams zullen wor
den opgenomen. Gezinshulp Mieke Kes
sels werkt nu nog in haar eentje, maar zij
zegt er geen enkel bezwaar tegen te heb
ben om in teamverband te gaan werken.
Het structurele personeelsverloop
heeft Claassen ertoe aangezet om ver
trekkers een formulier uit te reiken om
zodoende de reden van ontslag aan de
weet te komen. Na anderhalf jaar parti
culier onderzoek zegt hij: "Ik kan niet
zeggen dat uitsluitend en alleen de hono
rering een reden vormt voor mensen om
bij ons weg te gaan. Het ligt allemaal wat
complexer. Er zijn wel degelijk nog een
paar factoren die kunnen leiden tot ver
trek. Als vrouwen bijvoorbeeld moeder
worden kan het gebeuren dat ze beslui
ten zich volledig toe te leggen op de ver
zorging en opvoeding van hun kinderen.
Er zijn ook gezinshulpen geweest die er
mee ophielden, toen hun cliënt bij wie ze
jaren over de vloer kwamen in een ver
pleeghuis werd opgenomen. En ja, dan is
er ook nog de categorie van helpenden
die hogerop wil".
Het is de tragiek van de zorgsector dat
de mogelijkheden om carrière te maken
vrij beperkt zijn. Niet voor niets wijst
Claassen er op dat het middenkader in de
Gezinsverzorging door een beperkt aan
tal krachten wordt bezet. "Het meren
deel van het personeel dat bij de Gezins
verzorging werkt, is vrouw. Hoe belache
lijk ook, het zou statusverhogend wer
ken als er meer mannen voor dit verzor
gende beroep zouden kiezen".
Er is ten minste nóg een overweging
die directeur Claassen mild stemt als het
gaat om de eventuele komst van manne
lijke krachten. De vrouwelijke medewer
kers van de Gezinsverzorging worden af
en toe achtervolgd door het probleem
van de ongewenste intimiteiten. Tot voor
enkele jaren een gegeven waarover niet
werd gesproken, nu een gewichtig punt
in de cao.
"Ook al blijkt achteraf de klacht onge
grond. zodra iemand vraagt om een an
dere werkplek wordt dat verzoek inge
willigd. Binnen de ondernemingsraad
wordt nu vrijelijk over dit onderwerp ge
sproken. Met bewondering heb ik vast
gesteld dat helpsters op charmante, crea
tieve en humoristische wijze avances
van een enkele oudere weten te pareren.
Als uitgangspunt hanteer ik dat wat de
gezinshulp als ongewenst ervaart door
mij als ongewenst wordt uitgelegd. In
principe vind ik dat de hulpverlening
moet doorgaan. Daarom zou het zo goed
zijn als ik de beschikking had over meer
mannelijke krachten, die een lastig ge
vallen vrouwelijke medewerker zouden
kunnen vervangen. Van de cliënt ver
wacht ik dat-ie zich terughoudend ten
opzichte van medewerksters opstelt. Zo
die daar niet aan voldoet of wil voldoen,
is het in het uiterste geval denkbaar dat
'de hulpverlening wordt stopgezet".
Wachtlijst
De wachtlijst vermeldt de namen van 160
aanvragers. "We komen handen tekort",
zegt Claassen. "Grofweg heb ik nu nog
geld voor tien full-time krachten. De
moeilijkheid is dat schoolverlaters ge
neigd zijn te kiezen voor een andere
baan. Wat wij doen. wordt ondergewaar
deerd en onderbetaald. Als dat zo blijft,
en dat zeg ik met het oog op de toekomst,
komt de politiek zichzelf tegen. En dan
zijn we met z'n allen verder van huis".
Thüis»)fB.Tref (end werk.
