Kafka, het taboe van de
zwijgende meerderheid
Genootschap vraagt in Tsjechoslowakije aandacht voor schrijver
In het bijzijn van 150 schrijvers en andere kunstenaars werd begin deze maand in het gebouw van de Praagse schrijversclub de Franz
Kafka Sociëteit opgericht. Een gebeurtenis die de aandacht trok van de culturele elite in Praag, maar waarover op straat in het geheel
niet gesproken werd. De Tsjechen, nu bijna een jaar verlost van het communistische regime, willen voorlopig niets weten van herstel
van verloren gewaande cultuurgoederen. De versnelde staatshervormingen maken het leven met de dag duurder en dat is andere
koek. De naam Kafka zegt vrijwel niemand wat. En nog minder Tsjechoslowaken hebben een verhaal van hem gelezen. De boeken zijn
vijftig jaar lang verboden geweest door de autoriteiten van Praag, de stad waarin hij eind vorige eeuw werd geboren. Het klassieke
verhaal over de profeet die in het buitenland wordt geëerd..
door Jaap Timmers
Op de eerste etage van het gebouw
waarin de schrijversclub zetelt,
staat aan het eind van die middag de
oprichter van de Kafka Sociëteit de
bezoekers te woord. Doctor Vladi
mir Zelezny, aangenaam. Hij drukt
hen de hand, knikt vriendelijk en is
gespannen. Vandaag krijgt hij ant
woord op de vraag of zijn idee vol
doende gedragen wordt. Wordt het
druk genoeg en komen de belang
rijkste gasten wel?
Ernst Lustig en Ernst Pavel zijn
nog niet binnen. Eerstgenoemde is
hoogleraar letterkunde in New
York en heeft toegezegd erevoorzit
ter van het genootschap te zullen
worden. Pavel wordt beschouwd
als 's werelds grootste Kafka-ken-
ner. Deze uit Duitsland gevluchte,
en eveneens in New York wonende
jood schreef een biografie over dr.
Franz Kafka.
Zelezny zelf was vroeger televi
siemaker. Hij legde de Russische in
val van 21 augustus 1968 vast. De ja
ren daarna verdiende hij zijn boter
ham met het schrijven van artikelen
voor een technisch tijdschrift. Tege
lijk was hij redacteur van enkele on
dergrondse literaire bladen. In die
functie schreef Zelezny stukken
over Kafka, de man die hij bewon
dert om zijn schrijfkunst en tot wie
hij zich aangetrokken voelt vanwe
ge zijn joodse afkomst.
Censuur
Samen met Bedrich Nosek, de di
recteur van het Joods Museum in
Praag, wil Zelezny de door de nazi's
vernietigde Praags-joodse en Duits
talige cultuur in ere herstellen. Na
de oorlog waren het de stalinisti
sche voormannen geweest die elk
spoor van herleving de grond in
boorden.
De censuur van Kafka, die vijftig
jaar heeft geduurd, werd alleen van
1966 tot 1968 onderbroken tijdens
de Praagse Lente. Kafka was staats-
vijandig. In zijn boeken worden de
hoofdpersonen vermorzeld onder
bureaucratische machinaties van
de staat, de rechterlijke macht of
door een volstrekt onbekende
macht.
Door het verschijningsverbod
kon het gebeuren dat hij in eigen
land onbekend bleef, maar verder
wereldberoemd werd. Een bizarre
situatie, die lijkt te zijn ontleend aan
de door hemzelf geschreven verha
len.
De bijeenkomst in het schrijvers
huis begint, Zelezny neemt het
woord. Spreken in het openbaar
gaat hem goed af. Hij is ook de offi
ciële woordvoerder van Burgerfo
rum, de grootste politieke partij in
het land. De cultuurdragers zijn ge
arriveerd, maar Lustig en Pavel be
horen niet tot de aanwezigen. Zou
den ze nog komen? Het antwoord
laat niet lang op zich wachten. Even
later verschijnen ze, de bejaarde he-
ren, begeleid door enkele familiele
den. Zelezny glimlacht tevreden.
Hij zet in het Tsjechisch de
doelstellingen van de sociëteit uit
een en geefi aan op welke manier
het Franz Kafka Centrum in het
hartje van Praag zijns inziens ge
stalte moet kijgen. De weinige aan
wezige buitenlanders worden niets
wijzer van de toespraak.
Alleen al om financiële redenen
heeft het comité, dat de oprichting
van het Kafka Centrum voorbe
reidt, haast. Dr. Zelezny: "Nu nog
kunnen we het gebouw op het Oude
Stadsplein voor een bedrag van
150.000 dollar aanschaffen en com
pleet inrichten. Harde valuta zijn
nog erg veel waard. Maar dat duurt
niet lang meer, de Tsjechische
kroon komt sterker te staan in de
deviezenwereld".
Vreemd
Zijn inspanningen ten spijt is men
tot nu toe niet bij machte geweest
internationale bekendheid te geven
aan de plannen. En dat is nodig om
aan geld te komen. Daarbij gaat de
aandacht vooral uit naar de Ver
enigde Staten en Duitsland. Maar
vreemd genoeg is Zelezny vergeten
uitnodigingen te sturen naar de cor
respondenten van de internationale
persagentschappen in Praag. Over
leg aan het eind van de bijeenkomst
leidt ertoe dat de door Zelezny aan
gezochte Amerikaanse leraar in
vliegende vaart een kort persbe
richt opstelt dat hij de volgende
ochtend zal afleveren bij de agent
schappen.
Wel zijn er intussen brieven uitge
gaan naar internationale fondsen en
fondsenbemiddelaars. In Zwitser
land bestaat een organisatie, die
heeft toegezegd gelden te verzame
len ten behoeve van het Franz Kaf
ka Centrum. Eind september stuur
de de Tsjechische president Vaclav
Havel een aanbevelingsbrief aan
het comité. Hij deed dit vanuit Jeru
zalem waar hij net een eredoctoraat
in ontvangst had genomen. In zijn
rede sprak Havel schaamtevol dat
hij nooit gestudeerd had. Tevens
poogde hij zijn gehoor enig inzicht
te geven over de invloed van Franz
Kafka op zijn levensloop. Havel ver
klaarde ten overstaan van zijn toe
hoorders: "Mocht er iemand in deze
zaal verschijnen met dezelfde kop
als ik en mocht die dan meedelen
dat dit alles op een vreselijke vergis
sing berust en dat ik van het spreek
gestoelte moet verdwijnen, dan ga
ik weg zonder te protesteren.'
De voorheen dissidente toneel
schrijver en essayist zei in Jeruza
lem dat hij deze (uiterst bescheiden)
houding ook aanneemt ten aanzien
van het presidentschap. "Ik hou er
rekening mee dat er morgen een
eind aan kan komen en dat ik op
nieuw in de gevangenis beland.
Misschien is er niemand ter wereld
die zo goed begrijpt wat Kafka heeft
geschreven als ik".
Terug naar de plenaire vergadering,
waar de biograaf Ernst Pavel het
woord voert. Hij waarschuwt tegen
commerciële exploitatie van de per
soon dr.Franz Kafka. Hij vermoedt
dat vele toeristen de weg naar Praag
zullen vinden en dat zij massaal
naar de 'vindplaatsen' van de schrij
ver worden geleid. "Ik zie het al ge
beuren: straten vol met Kafka-pop-
pen en -maskers. Een schrikbeeld.
We moeten zorgen voor een tactvol
le benadering".
De meningen over Kafka zijn ver
deeld in de wetenschappelijke we
reld. Hem wordt een uiterst negatie
ve kijk op de maatschappij verwe
ten, die een slechte invloed kan heb
ben op de samenleving. Kafka zou
de mensheid een kans op levensge
luk ontnemen, zeggen de critici. De
bewonderaars daarentegen menen
dat zijn literatuur 'Het Proces',
'De Gedaanteverandering', 'Het
Slot', 'Amerika' een waarschu
wing bevat: minachting van het in
dividu leidt tot ontsporing.
Het moge volgens zijn aanhan
gers duidelijk zijn dat 'De Gedaan
teverandering' van Gregor- Samsa
in een slijmerige kever pure fictie is,
maar dat het verhaal een voor iedere
lezer persoonlijk te interpreteren
boodschap heeft. Ditzelfde geldt
voor 'Het Slot' dat op geen enkele
manier te benaderen blijkt, on
danks het feit dat de hoofdpersona
ge als landmeter in dienst is geno
men door de slotvoogden. En dat
gaat ook op voor de onschuldige
heer K., die in een beklemmend
Proces schuldig wordt bevonden en
vervolgens "als een hond" afge
maakt zonder dat iemand hem zegt
wat hij misdaan heeft.
Ernst Pavel zegt na afloop van de
schrijversbijeenkomst dat het lezen
van Kafka uren van concentratie
vergt. De verhalen zijn ontbloot van
iedere vorm van oppervlakkigheid
en graven soms angstig diep in de
menselijke ziel. "Kafka wordt als
een gevaar gezien. Neem nou de
longste generatie die opgroeit met
veel geluid om zich heen. Overal ra
dio-, of televisietoestellen die ka
baal maken. Iemand die een beetje
stilte wil invoeren, zoals Kafka,
vormt een bedreiging".
De bijeenkomst zit erop. Zelezny
leunt in het zaaltje naast het clublo
kaal even achterover. Diktevreden
is hij over de opkomst. "Dit was de
culturele elite van Praag", verdui
delijkt hij. Voor kermisachtige tafe
relen rond de persoon van Kafka is
hij niet bang. Nu is gebleken dat het
Kafka Centrum levensvatbaar is,
zal hij waarschijnlijk zijn functie bij
Burgerforum opgeven.
Familielid
In het nevenzaaltje staat ook de
dochter van Kafka's zus Elli,
Savdkova, te praten. Zij is het enig
overgebleven familielid van de
schrijver, die in 1924 op veertigjari
ge leeftijd in een Oostenrijks sana
torium overleed aan tuberculose.
Savdkova woont in Praag. In de
oorlog kwamen de zussen van
Franz haar moeder en tantes
om het leven in Duitse concentra
tiekampen.
Savkova wil graag betrokken blij
ven bij de stichting van het cen
trum. Haar gezicht vertoont een
lichte gelijkenis met de afbeeldin
gen van Kafka. Er bestaat jammer
genoeg geen gelegenheid met haar
te spreken.
Daags na de vergadering wandelt
Ernst Pavel in de Praagse Burcht.'
Hij loopt naar de muur van de grote
Vitus-kathedraal om wat uit te rus
ten. Hij geniet van de stad die er vol
gens hem nog net zo uitziet als in de
tijd dat de jeugdige Kafka in de
bochtige straatjes van Mala Strana
(de Kleine Zijde) rondzwierf.
Vlak naast de Vitus-dom ligt het
schilderachtige straatje Zlata
Ulicka, dat in Kafka's tijd Alchimis-
tengasse heette. Hij woonde hier in
de winter van 1916-1917 in het klei
ne huis van zijn zuster Ottla. Het
verhaal 'De Kolenruiter' kwam er
tot stand. Dit gaat over een man die
op een koude winterdag zonder
stookkolen komt te zitten. Hij
'galoppeert' op zijn lege kolenkjt
naar de kolenboer, maar krijgt on
danks herhaalde verzoeken niet wat
hij wenst. Onverrichterzake keert
de kolenruiter terug in zijn kille wo
ning.
Praag is eén schatkamer voor
Kafka-vorsers en voor toeristen op
zoek naar nostalgie. Het leven heeft
er vijftig jaar stilgestaan, de kachels
worden nog steeds met kolen ge
stookt.
